။ နမော တဿ ဘဂဝတော အရဟတော သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓဿ။
အဘိဓမ္မတ္ထဝိဘာဝိနီဋီကာ
ဂန္ထာရမ္ဘကထာ
(က) ဝိသုဒ္ဓကရုဏာဉာဏံ၊ ဗုဒ္ဓံ သမ္ဗုဒ္ဓပူဇိတံ။
ဓမ္မံ သဒ္ဓမ္မသမ္ဘူတံ၊ နတွာ သံဃံ နိရင်္ဂဏံ။
(ခ) သာရိပုတ္တံ မဟာထေရံ၊ ပရိယတ္တိဝိသာရဒံ။
ဝန္ဒိတွာ သိရသာ ဓီရံ၊ ဂရုံ ဂါရဝဘာဇနံ။
(ဂ) ဝဏ္ဏယိဿံ သမာသေန၊ အဘိဓမ္မတ္ထသင်္ဂဟံ။
အာဘိဓမ္မိကဘိက္ခူနံ၊ ပရံ ပီတိဝိဝဍ္ဎနံ။
(ဃ) ပေါရာဏေဟိ အနေကာပိ၊ ကတာ ယာ ပန ဝဏ္ဏနာ။
န တာဟိ သက္ကာ သဗ္ဗတ္ထ၊ အတ္ထော ဝိညာတဝေ ဣဓ။
(င) တသ္မာ လီနပဒါနေတ္ထ၊ သာဓိပ္ပာယမဟာပယံ။
ဝိဘာဝေန္တော သမာသေန၊ ရစယိဿာမိ ဝဏ္ဏနန္တိ။
ဂန္ထာရမ္ဘကထာဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁။ ပရမဝိစိတ္တနယသမန္နာဂတံ သကသမယသမယန္တရဂဟနဝိဂ္ဂါဟဏသမတ္ထံ သုဝိမလဝိပုလပညာဝေယျတ္တိယဇနနံ ပကရဏမိဒမာရဘန္တောယမာစရိယော ပဌမံ တာဝ ရတနတ္တယပဏာမာဘိဓေယျ ကရဏပ္ပကာရပကရဏာဘိဓာနပယောဇနာနိ ဒဿေတုံ ‘‘သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓ’’န္တျာဒိမာဟ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၇၀။)ဧတ္ထ ဟိ ‘‘သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓ။ပေ.။ အဘိဝါဒိယာ’’တိ ဣမိနာ ရတနတ္တယပဏာမော ဝုတ္တော, အဘိဓမ္မတ္ထသင်္ဂဟ’’န္တိ ဧတေန အဘိဓေယျကရဏပ္ပကာရပကရဏာဘိဓာနာနိ အဘိဓမ္မတ္ထာနံ ဣဓ သင်္ဂဟေတဗ္ဗဘာဝဒဿနေန တေသံ ဣမိနာ သမုဒိတေန ပဋိပါဒေတဗ္ဗဘာဝဒီပနတော, ဧကတ္ထ သင်္ဂယှ ကထနာကာရဒီပနတော, အတ္ထာနုဂတသမညာပရိဒီပနတော စ။ ပယောဇနံ ပန သင်္ဂဟပဒေန သာမတ္ထိယတော ဒဿိတမေဝ အဘိဓမ္မတ္ထာနံ ဧကတ္ထ သင်္ဂဟေ သတိ တဒုဂ္ဂဟပရိပုစ္ဆာဒိဝသေန တေသံ သရူပါဝဗောဓဿ, တမ္မူလိကာယ စ ဒိဋ္ဌဓမ္မိကသမ္ပရာယိကတ္ထသိဒ္ဓိယာ အနာယာသေန သံသိဇ္ဈနတော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၇၁။)တတ္ထ ရတနတ္တယပဏာမပ္ပယောဇနံ တာဝ ဗဟုဓာ ပပဉ္စေန္တိ အာစရိယာ, ဝိသေသတော ပန အန္တရာယနိဝါရဏံ ပစ္စာသီသန္တိ။ တထာ ဟိ ဝုတ္တံ သင်္ဂဟကာရေဟိ ‘‘တဿာနုဘာဝေန ဟတန္တရာယော’’တိ (ပါရာ. အဋ္ဌ. ၁.ဂန္ထာရမ္ဘကထာ)။ ရတနတ္တယပဏာမော ဟိ အတ္ထတော ပဏာမကိရိယာဘိနိပ္ဖာဒိကာ ကုသလစေတနာ, သာ စ ဝန္ဒနေယျဝန္ဒကာနံ ခေတ္တဇ္ဈာသယသမ္ပဒါဟိ ဒိဋ္ဌဓမ္မဝေဒနီယဘူတာ ယထာလဒ္ဓသမ္ပတ္တိနိမိတ္တကဿ ကမ္မဿ အနုဗလပ္ပဒါနဝသေန တန္နိဗ္ဗတ္တိတဝိပါကသန္တတိယာ အန္တရာယကရာနိ ဥပပီဠကဥပစ္ဆေဒကကမ္မာနိ ပဋိဗာဟိတွာ တန္နိဒါနာနံ ယထာဓိပ္ပေတသိဒ္ဓိဝိဗန္ဓကာနံ ရောဂါဒိအန္တရာယာနမပ္ပဝတ္တိံ သာဓေတိ။ တသ္မာ ပကရဏာရမ္ဘေ ရတနတ္တယပဏာမကရဏံ ယထာရဒ္ဓပကရဏဿ အနန္တရာယေန ပရိသမာပနတ္ထဉ္စေဝ သောတူနဉ္စ ဝန္ဒနာပုဗ္ဗင်္ဂမာယ ပဋိပတ္တိယာ အနန္တရာယေန ဥဂ္ဂဟဏဓာရဏာဒိသံသိဇ္ဈနတ္ထဉ္စ။ အဘိဓေယျကထနံ ပန ဝိဒိတာဘိဓေယျဿေဝ ဂန္ထဿ ဝိညူဟိ ဥဂ္ဂဟဏာဒိဝသေန ပဋိပဇ္ဇိတဗ္ဗဘာဝတော။ ကရဏပ္ပကာရပ္ပယောဇနသန္ဒဿနာနိ စ သောတုဇနသမုဿာဟဇနနတ္ထံ။ အဘိဓာနကထနံ ပန ဝေါဟာရသုခတ္ထန္တိ အယမေတ္ထ သမုဒါယတ္ထော။ အယံ ပန အဝယဝတ္ထော – သသဒ္ဓမ္မဂဏုတ္တမံ အတုလံ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓံ အဘိဝါဒိယ အဘိဓမ္မတ္ထသင်္ဂဟံ ဘာသိဿန္တိ သမ္ဗန္ဓော။
တတ္ထ သမ္မာ သာမဉ္စ သဗ္ဗဓမ္မေ အဘိသမ္ဗုဒ္ဓါတိ သမ္မာ သမ္ဗုဒ္ဓါ, ဘဂဝါ။ သော ဟိ သင်္ခတာသင်္ခတဘေဒံ သကလမ္ပိ ဓမ္မဇာတံ ယာထာဝသရသလက္ခဏပဋိဝေဓဝသေန သမ္မာ သယံ ဝိစိတောပစိတပါရမိတာသမ္ဘူတေန သယမ္ဘူဉာဏေန သာမံ ဗုဇ္ဈိ အညာသိ။ ယထာဟ ‘‘သယံ အဘိညာယ ကမုဒ္ဒိသေယျ’’န္တိ (မဟာဝ. ၁၁; မ. နိ. ၁.၂၈၅; ၂.၃၄၁; ဓ. ပ. ၃၅၃), အထ ဝါ ဗုဓဓာတုဿ ဇာဂရဏဝိကသနတ္ထေသုပိ ပဝတ္တနတော သမ္မာ သာမဉ္စ ပဋိဗုဒ္ဓါ အနညပဋိဗောဓိတော ဟုတွာ သယမေဝ သဝါသနသမ္မောဟနိဒ္ဒါယ အစ္စန္တံ ဝိဂတော, ဒိနကရကိရဏသမာဂမေန ပရမရုစိရသိရိသောဘဂ္ဂပ္ပတ္တိယာ ဝိကသိတမိဝ ပဒုမံ အဂ္ဂမဂ္ဂဉာဏသမာဂမေန အပရိမိတဂုဏဂဏာလင်္ကတသဗ္ဗညုတညာဏပ္ပတ္တိယာ သမ္မာ သယမေဝ ဝိကသိတော ဝိကာသမနုပ္ပတ္တောတျတ္ထော။ ယထာဝုတ္တဝစနတ္ထယောဂေပိ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓသဒ္ဒဿ ဘဂဝတိ သမညာဝသေန ပဝတ္တတ္တာ ‘‘အတုလ’’န္တိ ဣမိနာ ဝိသေသေတိ။ တုလာယ သမ္မိတော တုလျော, သောယေဝ တုလော ယကာရလောပဝသေန။ အထ ဝါ သမ္မိတတ္ထေ အကာရပစ္စယဝသေန တုလာယ သမ္မိတော တုလော, န တုလော အတုလော, သီလာဒီဟိ ဂုဏေဟိ ကေနစိ အသဒိသော, နတ္ထိ ဧတဿ ဝါ တုလော သဒိသောတိ အတုလော သဒေဝကေ လောကေ အဂ္ဂပုဂ္ဂလဘာဝတော။ ယထာဟ ‘‘ယာဝတာ, ဘိက္ခဝေ, သတ္တာ အပဒါ ဝါ ဒွိပဒါ ဝါ စတုပ္ပဒါ ဝါ။ပေ.။ တထာဂတော တေသံ အဂ္ဂမက္ခာယတီ’’တိအာဒိ (အ. နိ. ၄.၃၄; ၅.၃၂; ဣတိဝု. ၉၀)။
(ဝိဘာဝိနီ၊၇၂။)ဧတ္တာဝတာ စ ဟေတုဖလသတ္တူပကာရသမ္ပဒါဝသေန တီဟာကာရေဟိ ဘဂဝတော ထောမနာ ကတာ ဟောတိ။ တတ္ထ ဟေတုသမ္ပဒါ နာမ မဟာကရုဏာသမာယောဂေါ ဗောဓိသမ္ဘာရသမ္ဘရဏဉ္စ။ ဖလသမ္ပဒါ ပန ဉာဏပဟာနအာနုဘာဝရူပကာယသမ္ပဒါဝသေန စတုဗ္ဗိဓာ။ တတ္ထ သဗ္ဗညုတညာဏပဒဋ္ဌာနံ မဂ္ဂဉာဏံ, တမ္မူလကာနိ စ ဒသဗလာဒိဉာဏာနိ ဉာဏသမ္ပဒါ။ သဝါသနသကလသံကိလေသာနမစ္စန္တမနုပ္ပာဒဓမ္မတာပါဒနံ ပဟာနသမ္ပဒါ။ ယထိစ္ဆိတနိပ္ဖာဒနေ အာဓိပစ္စံ အာနုဘာဝသမ္ပဒါ။ သကလလောကနယနာဘိသေကဘူတာ ပန လက္ခဏာနုဗျဉ္ဇနပ္ပဋိမဏ္ဍိတာ အတ္တဘာဝသမ္ပတ္တိ ရူပကာယသမ္ပဒါ နာမ။ သတ္တူပကာရော ပန အာသယပယောဂဝသေန ဒုဝိဓော။ တတ္ထ ဒေဝဒတ္တာဒီသု ဝိရောဓိသတ္တေသုပိ နိစ္စံ ဟိတဇ္ဈာသယတာ, အပရိပါကဂတိန္ဒြိယာနံ ဣန္ဒြိယပရိပါကကာလာဂမနဉ္စ အာသယော နာမ။ တဒညသတ္တာနံ ပန လာဘသက္ကာရာဒိနိရပေက္ခစိတ္တဿ ယာနတ္တယမုခေန သဗ္ဗဒုက္ခနိယျာနိကဓမ္မဒေသနာ ပယောဂေါ နာမ။
တတ္ထ ပုရိမာ ဒွေ ဖလသမ္ပဒါ ‘‘သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓ’’န္တိ ဣမိနာ ဒဿိတာ, ဣတရာ ပန ဒွေ, တထာ သတ္တူပကာရသမ္ပဒါ စ ‘‘အတုလ’’န္တိ ဧတေန, တဒုပါယဘူတာ ပန ဟေတုသမ္ပဒါ ဒွီဟိပိ သာမတ္ထိယတော ဒဿိတာ တထာဝိဓဟေတုဗျတိရေကေန တဒုဘယသမ္ပတ္တီနမသမ္ဘဝတော, အဟေတုကတ္တေ စ သဗ္ဗတ္ထ တာသံ သမ္ဘဝပ္ပသင်္ဂတော။
တဒေဝံ တိဝိဓာဝတ္ထာသင်္ဂဟိတထောမနာပုဗ္ဗင်္ဂမံ ဗုဒ္ဓရတနံ ဝန္ဒိတွာ ဣဒါနိ သေသရတနာနမ္ပိ ပဏာမမာရဘန္တော အာဟ ‘‘သသဒ္ဓမ္မဂဏုတ္တမ’’န္တိ။ ဂုဏီဘူတာနမ္ပိ ဟိ ဓမ္မသံဃာနံ အဘိဝါဒေတဗ္ဗဘာဝေါ သဟယောဂေန ဝိညာယတိ ယထာ ‘‘သပုတ္တဒါရော အာဂတောတိ ပုတ္တဒါရဿာပိ အာဂမန’’န္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၇၃။)တတ္ထ အတ္တာနံ ဓာရေန္တေ စတူသု အပါယေသု, ဝဋ္ဋဒုက္ခေသု စ အပတမာနေ ကတွာ ဓာရေတီတိ ဓမ္မော, စတုမဂ္ဂဖလနိဗ္ဗာနဝသေန နဝဝိဓော, ပရိယတ္တိယာ သဟ ဒသဝိဓော ဝါ ဓမ္မော။ ဓာရဏဉ္စ ပနေတဿ အပါယာဒိနိဗ္ဗတ္တကကိလေသဝိဒ္ဓံသနံ, တံ အရိယမဂ္ဂဿ ကိလေသသမုစ္ဆေဒကဘာဝတော, နိဗ္ဗာနဿ စ အာရမ္မဏဘာဝေန တဿ တဒတ္ထသိဒ္ဓိဟေတုတာယ နိပ္ပရိယာယတော လဗ္ဘတိ, ဖလဿ ပန ကိလေသာနံ ပဋိပ္ပဿမ္ဘနဝသေန မဂ္ဂါနုကူလပ္ပဝတ္တိတော, ပရိယတ္တိယာ စ တဒဓိဂမဟေတုတာယာတိ ဥဘိန္နမ္ပိ ပရိယာယတောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ သတံ သပ္ပုရိသာနံ အရိယပုဂ္ဂလာနံ, သန္တော ဝါ သံဝိဇ္ဇမာနော န တိတ္ထိယပရိကပ္ပိတော အတ္တာ ဝိယ ပရမတ္ထတော အဝိဇ္ဇမာနော သန္တော ဝါ ပသတ္ထော သွာက္ခာတတာဒိဂုဏယောဂတော န ဗာဟိရကဓမ္မော ဝိယ ဧကန္တနိန္ဒိတော ဓမ္မောတိ သဒ္ဓမ္မော, ဂဏော စ သော အဋ္ဌန္နံ အရိယပုဂ္ဂလာနံ သမူဟဘာဝတော ဥတ္တမော စ သုပ္ပဋိပန္နတာဒိဂုဏဝိသေသယောဂတော, ဂဏာနံ, ဂဏေသု ဝါ ဒေဝမနုဿာဒိ သမူဟေသု ဥတ္တမော ယထာဝုတ္တဂုဏဝသေနာတိ ဂဏုတ္တမော, သဟ သဒ္ဓမ္မေန, ဂဏုတ္တမေန စာတိ သသဒ္ဓမ္မဂဏုတ္တမော, တံ သသဒ္ဓမ္မဂဏုတ္တမံ။
အဘိဝါဒိယာတိ ဝိသေသတော ဝန္ဒိတွာ, ဘယလာဘကုလာစာရာဒိဝိရဟေန သက္ကစ္စံ အာဒရေန ကာယဝစီမနောဒွါရေဟိ ဝန္ဒိတွာတျတ္ထော။ ဘာသိဿန္တိ ကထေဿာမိ။ နိဗ္ဗတ္တိတပရမတ္ထဘာဝေန အဘိ ဝိသိဋ္ဌာ ဓမ္မာ ဧတ္ထာတိအာဒိနာ အဘိဓမ္မော, ဓမ္မသင်္ဂဏီအာဒိသတ္တပကရဏံ အဘိဓမ္မပိဋကံ, တတ္ထ ဝုတ္တာ အတ္ထာ အဘိဓမ္မတ္ထာ, တေ သင်္ဂယှန္တိ ဧတ္ထ, ဧတေနာတိ ဝါ အဘိဓမ္မတ္ထသင်္ဂဟံ။
ပရမတ္ထဓမ္မဝဏ္ဏနာ
(ဝိဘာဝိနီ၊၇၄။)֍ * ၂။ ဧဝံ တာဝ ယထာဓိပ္ပေတပ္ပယောဇနနိမိတ္တံ ရတနတ္တယပဏာမာဒိကံ ဝိဓာယ ဣဒါနိ ယေသံ အဘိဓမ္မတ္ထာနံ သင်္ဂဟဏဝသေန ဣဒံ ပကရဏံ ပဋ္ဌပီယတိ, တေ တာဝ သင်္ခေပတော ဥဒ္ဒိသန္တော အာဟ ‘‘တတ္ထ ဝုတ္တာ’’တျာဒိ။ တတ္ထ တသ္မိံ အဘိဓမ္မေ သဗ္ဗထာ ကုသလာဒိဝသေန, ခန္ဓာဒိဝသေန စ ဝုတ္တာ အဘိဓမ္မတ္ထာ ပရမတ္ထတော သမ္မုတိံ ဌပေတွာ နိဗ္ဗတ္တိတပရမတ္ထဝသေန စိတ္တံ ဝိညာဏက္ခန္ဓော, စေတသိကံ ဝေဒနာဒိက္ခန္ဓတ္တယံ, ရူပံ ဘူတုပါဒါယဘေဒဘိန္နော ရူပက္ခန္ဓော, နိဗ္ဗာနံ မဂ္ဂဖလာနမာရမ္မဏဘူတော အသင်္ခတဓမ္မောတိ ဧဝံ စတုဓာ စတူဟာကာရေဟိ ဌိတာတိ ယောဇနာ။ တတ္ထ ပရမော ဥတ္တမော အဝိပရီတော အတ္ထော, ပရမဿ ဝါ ဥတ္တမဿ ဉာဏဿ အတ္ထော ဂေါစရောတိ ပရမတ္ထော။
စိန္တေတီတိ စိတ္တံ, အာရမ္မဏံ ဝိဇာနာတီတိ အတ္ထော။ ယထာဟ ‘‘ဝိသယဝိဇာနနလက္ခဏံ စိတ္တ’’န္တိ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၁ ဓမ္မုဒေသဝါရဖဿပဉ္စမကရာသိဝဏ္ဏနာ)။ သတိပိ ဟိ နိဿယသမနန္တရာဒိပစ္စယေန ဝိနာ အာရမ္မဏေန စိတ္တမုပ္ပဇ္ဇတီတိ တဿ တံလက္ခဏတာ ဝုတ္တာ, ဧတေန နိရာရမ္မဏဝါဒိမတံ ပဋိက္ခိတ္တံ ဟောတိ။ စိန္တေန္တိ ဝါ ဧတေန ကရဏဘူတေန သမ္ပယုတ္တဓမ္မာတိ စိတ္တံ။ အထ ဝါ စိန္တနမတ္တံ စိတ္တံ။ ယထာပစ္စယံ ဟိ ပဝတ္တိမတ္တမေဝ ယဒိဒံ သဘာဝဓမ္မော နာမ။ ဧဝဉ္စ ကတွာ သဗ္ဗေသမ္ပိ ပရမတ္ထဓမ္မာနံ ဘာဝသာဓနမေဝ နိပ္ပရိယာယတော လဗ္ဘတိ, ကတ္တုကရဏဝသေန ပန နိဗ္ဗစနံ ပရိယာယကထာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ သကသကကိစ္စေသု ဟိ ဓမ္မာနံ အတ္တပ္ပဓာနတာသမာရောပနေန ကတ္တုဘာဝေါ စ, တဒနုကူလဘာဝေန သဟဇာတဓမ္မသမူဟေ ကတ္တုဘာဝသမာရောပနေန ပဋိပါဒေတဗ္ဗဓမ္မဿ ကရဏတ္တဉ္စ ပရိယာယတောဝ လဗ္ဘတိ, တထာနိဒဿနံ ပန ဓမ္မသဘာဝဝိနိမုတ္တဿ ကတ္တာဒိနော အဘာဝပရိဒီပနတ္ထန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ဝိစိတ္တကရဏာဒိတောပိ စိတ္တသဒ္ဒတ္ထံ ပပဉ္စေန္တိ။ အယံ ပနေတ္ထ သင်္ဂဟော –
‘‘ဝိစိတ္တကရဏာ စိတ္တံ၊ အတ္တနော စိတ္တတာယ ဝါ။
စိတံ ကမ္မကိလေသေဟိ၊ စိတံ တာယတိ ဝါ တထာ။
စိနောတိ အတ္တသန္တာနံ၊ ဝိစိတ္တာရမ္မဏန္တိ စာ’’တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၇၅။)စေတသိ ဘဝံ တဒါယတ္တဝုတ္တိတာယာတိ စေတသိကံ။ န ဟိ တံ စိတ္တေန ဝိနာ အာရမ္မဏဂ္ဂဟဏသမတ္ထံ အသတိ စိတ္တေ သဗ္ဗေန သဗ္ဗံ အနုပ္ပဇ္ဇနတော, စိတ္တံ ပန ကေနစိ စေတသိကေန ဝိနာပိ အာရမ္မဏေ ပဝတ္တတီတိ တံ စေတသိကမေဝ စိတ္တာယတ္တဝုတ္တိကံ နာမ။ တေနာဟ ဘဂဝါ ‘‘မနောပုဗ္ဗင်္ဂမာ ဓမ္မာ’’တိ (ဓ. ပ. ၁-၂), ဧတေန သုခါဒီနံ အစေတနတ္တနိစ္စတ္တာဒယော ဝိပ္ပဋိပတ္တိယောပိ ပဋိက္ခိတ္တာ ဟောန္တိ။ စေတသိ နိယုတ္တံ ဝါ စေတသိကံ။
ရုပ္ပတီတိ ရူပံ, သီတုဏှာဒိဝိရောဓိပစ္စယေဟိ ဝိကာရမာပဇ္ဇတိ, အာပါဒီယတီတိ ဝါ အတ္ထော။ တေနာဟ ဘဂဝါ ‘‘သီတေနပိ ရုပ္ပတိ, ဥဏှေနပိ ရုပ္ပတီ’’တျာဒိ (သံ. နိ. ၃.၇၉), ရုပ္ပနဉ္စေတ္ထ သီတာဒိဝိရောဓိပစ္စယသမဝါယေ ဝိသဒိသုပ္ပတ္တိယေဝ။ ယဒိ ဧဝံ အရူပဓမ္မာနမ္ပိ ရူပဝေါဟာရော အာပဇ္ဇတီတိ? နာပဇ္ဇတိ သီတာဒိဂ္ဂဟဏသာမတ္ထိယတော ဝိဘူတတရဿေဝ ရုပ္ပနဿာဓိပ္ပေတတ္တာ။ ဣတရထာ ဟိ ‘‘ရုပ္ပတီ’’တိ အဝိသေသဝစနေနေဝ ပရိယတ္တန္တိ ကိံ သီတာဒိဂ္ဂဟဏေန, တံ ပန သီတာဒိနာ ဖုဋ္ဌဿ ရုပ္ပနံ ဝိဘူတတရံ, တသ္မာ တဒေဝေတ္ထာဓိပ္ပေတန္တိ ဉာပနတ္ထံ သီတာဒိဂ္ဂဟဏံ ကတံ။ ယဒိ ဧဝံ ကထံ ဗြဟ္မလောကေ ရူပဝေါဟာရော, န ဟိ တတ္ထ ဥပဃာတကာ သီတာဒယော အတ္ထီတိ? ကိဉ္စာပိ ဥပဃာတကာ နတ္ထိ, အနုဂ္ဂါဟကာ ပန အတ္ထိ, တသ္မာ တံဝသေနေတ္ထ ရုပ္ပနံ သမ္ဘဝတီတိ, အထ ဝါ တံသဘာဝါနတိဝတ္တနတော တတ္ထ ရူပဝေါဟာရောတိ အလမတိပ္ပပဉ္စေန။
ဘဝါဘဝံ ဝိနနတော သံသိဗ္ဗနတော ဝါနသင်္ခါတာယ တဏှာယ နိက္ခန္တံ, နိဗ္ဗာတိ ဝါ ဧတေန ရာဂဂ္ဂိအာဒိကောတိ နိဗ္ဗာနံ။
၁. စိတ္တပရိစ္ဆေဒဝဏ္ဏနာ
(ဝိဘာဝိနီ၊၇၆။)ဘူမိဘေဒစိတ္တဝဏ္ဏနာ
֍ * ၃။ ဣဒါနိ ယသ္မာ ဝိဘာဂဝန္တာနံ ဓမ္မာနံ သဘာဝဝိဘာဝနံ ဝိဘာဂေန ဝိနာ န ဟောတိ, တသ္မာ ယထာဥဒ္ဒိဋ္ဌာနံ အဘိဓမ္မတ္ထာနံ ဥဒ္ဒေသက္ကမေန ဝိဘာဂံ ဒဿေတုံ စိတ္တံ တာဝ ဘူမိဇာတိသမ္ပယောဂါဒိဝသေန ဝိဘဇိတွာ နိဒ္ဒိသိတုမာရဘန္တော အာဟ ‘‘တတ္ထ စိတ္တံ တာဝါ’’တျာဒိ။ တာဝ-သဒ္ဒေါ ပဌမန္တိ ဧတဿတ္ထေ။ ယထာဥဒ္ဒိဋ္ဌေသု စတူသု အဘိဓမ္မတ္ထေသု ပဌမံ စိတ္တံ နိဒ္ဒိသီယတီတိ အယဉှေတ္ထတ္ထော။ စတ္တာရော ဝိဓာ ပကာရာ အဿာတိ စတုဗ္ဗိဓံ။ ယသ္မာ ပနေတေ စတုဘုမ္မကာ ဓမ္မာ အနုပုဗ္ဗပဏီတာ, တသ္မာ ဟီနုက္ကဋ္ဌုက္ကဋ္ဌတရတမာနုက္ကမေန တေသံ နိဒ္ဒေသော ကတော။ တတ္ထ ကာမေတီတိ ကာမော, ကာမတဏှာ, သာ ဧတ္ထ အဝစရတိ အာရမ္မဏကရဏဝသေနာတိ ကာမာဝစရံ။ ကာမီယတီတိ ဝါ ကာမော, ဧကာဒသဝိဓော ကာမဘဝေါ, တသ္မိံ ယေဘုယျေန အဝစရတီတိ ကာမာဝစရံ။ ယေဘုယျေန စရဏဿ ဟိ အဓိပ္ပေတတ္တာ ရူပါရူပဘဝေသု ပဝတ္တဿာပိ ဣမဿ ကာမာဝစရဘာဝေါ ဥပပန္နော ဟောတိ။ ကာမဘဝေါယေဝ ဝါ ကာမော ဧတ္ထ အဝစရတီတိ ကာမာဝစရော, တတ္ထ ပဝတ္တမ္ပိ စိတ္တံ နိဿိတေ နိဿယဝေါဟာရေန ကာမာဝစရံ ‘‘မဉ္စာ ဥက္ကုဋ္ဌိံ ကရောန္တီ’’တျာဒီသု ဝိယာတိ အလမတိဝိသာရဏိယာ ကထာယ။ ဟောတိ စေတ္ထ –
‘‘ကာမောဝစရတီတျေတ္ထ၊ ကာမေဝစရတီတိ ဝါ။
ဌာနူပစာရတော ဝါပိ၊ တံ ကာမာဝစရံ ဘဝေ’’တိ။
ရူပါရူပါဝစရေသုပိ ဧသေဝ နယော ယထာရဟံ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ ဥပါဒါနက္ခန္ဓသင်္ခါတလောကတော ဥတ္တရတိ အနာသဝဘာဝေနာတိ လောကုတ္တရံ, မဂ္ဂစိတ္တံ။ ဖလစိတ္တံ ပန တတော ဥတ္တိဏ္ဏန္တိ လောကုတ္တရံ။ ဥဘယမ္ပိ ဝါ သဟ နိဗ္ဗာနေန လောကတော ဥတ္တရံ အဓိကံ ယထာဝုတ္တဂုဏဝသေနေဝါတိ လောကုတ္တရံ။
ဘူမိဘေဒစိတ္တဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၇၇။)အကုသလစိတ္တဝဏ္ဏနာ
֍ * ၄။ ဣမေသု ပန စတူသု စိတ္တေသု ကာမာဝစရစိတ္တဿ ကုသလာကုသလဝိပါကကိရိယဘေဒေန စတုဗ္ဗိဓဘာဝေပိ ပါပါဟေတုကဝဇ္ဇာနံ ဧကူနသဋ္ဌိယာ, ဧကနဝုတိယာ ဝါ စိတ္တာနံ သောဘနနာမေန ဝေါဟာရကရဏတ္ထံ ‘‘ပါပါဟေတုကမုတ္တာနိ ‘သောဘနာနီ’တိ ဝုစ္စရေ’’တိ ဧဝံ ဝက္ခမာနနယဿ အနုရူပတော ပါပါဟေတုကေယေဝ ပဌမံ ဒဿေန္တော, တေသု စ ဘဝေသု ဂဟိတပဋိသန္ဓိကဿ သတ္တဿ အာဒိတော ဝီထိစိတ္တဝသေန လောဘသဟဂတစိတ္တုပ္ပာဒါနမေဝ သမ္ဘဝတော တေယေဝ ပဌမံ ဒဿေတွာ တဒနန္တရံ ဒွိဟေတုကဘာဝသာမညေန ဒေါမနဿသဟဂတေ, တဒနန္တရံ ဧကဟေတုကေ စ ဒဿေတုံ ‘‘သောမနဿသဟဂတ’’န္တျာဒိနာ လောဘမူလံ တာဝ ဝေဒနာဒိဋ္ဌိသင်္ခါရဘေဒေန အဋ္ဌဓာ ဝိဘဇိတွာ ဒဿေတိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၇၈။)တတ္ထ သုန္ဒရံ မနော, တံ ဝါ ဧတဿ အတ္ထီတိ သုမနော, စိတ္တံ, တံသမင်္ဂိပုဂ္ဂလော ဝါ, တဿ ဘာဝေါ တသ္မိံ အဘိဓာနဗုဒ္ဓီနံ ပဝတ္တိဟေတုတာယာတိ သောမနဿံ, မာနသိကသုခဝေဒနာယေတံ အဓိဝစနံ, တေန သဟဂတံ ဧကုပ္ပာဒါဒိဝသေန သံသဋ္ဌံ, တေန သဟ ဧကုပ္ပာဒါဒိဘာဝံ ဂတန္တိ ဝါ သောမနဿသဟဂတံ။ မိစ္ဆာ ပဿတီတိ ဒိဋ္ဌိ။ သာမညဝစနဿပိ ဟိ အတ္ထပ္ပကရဏာဒိနာ ဝိသေသဝိသယတာ ဟောတီတိ ဣဓ မိစ္ဆာဒဿနမေဝ ‘‘ဒိဋ္ဌီ’’တိ ဝုစ္စတိ။ ဒိဋ္ဌိယေဝ ဒိဋ္ဌိဂတံ ‘‘သင်္ခါရဂတံ ထာမဂတ’’န္တျာဒီသု ဝိယ ဂတ-သဒ္ဒဿ တဗ္ဘာဝဝုတ္တိတ္တာ။ ဒွါသဋ္ဌိယာ ဝါ ဒိဋ္ဌီသု ဂတံ အန္တောဂတံ, ဒိဋ္ဌိယာ ဝါ ဂမနမတ္တံ န ဧတ္ထ ဂန္တဗ္ဗော အတ္တာဒိကော ကောစိ အတ္ထီတိ ဒိဋ္ဌိဂတံ, ‘‘ဣဒမေဝ သစ္စံ မောဃမည’’န္တိ ပဝတ္တော အတ္တတ္တနိယာဒိအဘိနိဝေသော, တေန သမံ ဧကုပ္ပာဒါဒီဟိ ပကာရေဟိ ယုတ္တန္တိ ဒိဋ္ဌိဂတသမ္ပယုတ္တံ။ သင်္ခရောတိ စိတ္တံ တိက္ခဘာဝသင်္ခါတမဏ္ဍနဝိသေသေန သဇ္ဇေတိ, သင်္ခရီယတိ ဝါ တံ ဧတေန ယထာဝုတ္တနယေန သဇ္ဇီယတီတိ သင်္ခါရော, တတ္ထ တတ္ထ ကိစ္စေ သံသီဒမာနဿ စိတ္တဿ အနုဗလပ္ပဒါနဝသေန အတ္တနော ဝါ ပရေသံ ဝါ ပဝတ္တပုဗ္ဗပ္ပယောဂေါ, သော ပန အတ္တနော ပုဗ္ဗဘာဂပ္ပဝတ္တေ စိတ္တသန္တာနေ စေဝ ပရသန္တာနေ စ ပဝတ္တတီတိ တန္နိဗ္ဗတ္တိတော စိတ္တဿ တိက္ခဘာဝသင်္ခါတော ဝိသေသောဝိဓ သင်္ခါရော, သော ယဿ နတ္ထိ တံ အသင်္ခါရံ, တဒေဝ အသင်္ခါရိကံ။ သင်္ခါရေန သဟိတံ သသင်္ခါရိကံ။ တထာ စ ဝဒန္တိ –
‘‘ပုဗ္ဗပ္ပယောဂသမ္ဘူတော၊ ဝိသေသော စိတ္တသမ္ဘဝီ။
သင်္ခါရော တံဝသေနေတ္ထ၊ ဟောတျာသင်္ခါရိကာဒိတာ’’တိ။
အထ ဝါ ‘‘သသင်္ခါရိကံ အသင်္ခါရိက’’န္တိ စေတံ ကေဝလံ သင်္ခါရဿ ဘာဝါဘာဝံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ, န တဿ သဟပ္ပဝတ္တိသဗ္ဘာဝါဘာဝတောတိ ဘိန္နသန္တာနပ္ပဝတ္တိနောပိ သင်္ခါရဿ ဣဒမတ္ထိတာယ တံဝသေန နိဗ္ဗတ္တံ စိတ္တံ သင်္ခါရော အဿ အတ္ထီတိ သသင်္ခါရိကံ ‘‘သလောမကော သပက္ခကော’’တျာဒီသု ဝိယ သဟ-သဒ္ဒဿ ဝိဇ္ဇမာနတ္ထပရိဒီပနတော။ တဗ္ဗိပရီတံ ပန တဒဘာဝတော ဝုတ္တနယေန အသင်္ခါရိကံ။ ဒိဋ္ဌိဂတေန ဝိပ္ပယုတ္တံ ဝိသံသဋ္ဌန္တိ ဒိဋ္ဌိဂတဝိပ္ပယုတ္တံ။ ဥပပတ္တိတော ယုတ္တိတော ဣက္ခတိ အနုဘဝတိ ဝေဒယမာနာပိ မဇ္ဈတ္တာကာရသဏ္ဌိတိယာတိ ဥပေက္ခာ။ သုခဒုက္ခာနံ ဝါ ဥပေတာ ယုတ္တာ အဝိရုဒ္ဓါ ဣက္ခာ အနုဘဝနန္တိ ဥပေက္ခာ။ သုခဒုက္ခာဝိရောဓိတာယ ဟေသာ တေသံ အနန္တရမ္ပိ ပဝတ္တတိ။ ဥပေက္ခာသဟဂတန္တိ ဣဒံ ဝုတ္တနယမေဝ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၇၉။)ကသ္မာ ပနေတ္ထ အညေသုပိ ဖဿာဒီသု သမ္ပယုတ္တဓမ္မေသု ဝိဇ္ဇမာနေသု သောမနဿသဟဂတာဒိဘာဝေါဝ ဝုတ္တောတိ? သောမနဿာဒီနမေဝ အသာဓာရဏဘာဝတော။ ဖဿာဒယော ဟိ ကေစိ သဗ္ဗစိတ္တသာဓာရဏာ, ကေစိ ကုသလာဒိသာဓာရဏာ, မောဟာဒယော စ သဗ္ဗာကုသလသာဓာရဏာတိ န တေဟိ သက္ကာ စိတ္တံ ဝိသေသေတုံ, သောမနဿာဒယော ပန ကတ္ထစိ စိတ္တေ ဟောန္တိ, ကတ္ထစိ န ဟောန္တီတိ ပါကဋောဝ တံဝသေန စိတ္တဿ ဝိသေသော။ ကသ္မာ ပနေတေ ကတ္ထစိ ဟောန္တိ, ကတ္ထစိ န ဟောန္တီတိ? ကာရဏဿ သန္နိဟိတာသန္နိဟိတဘာဝတော။ ကိံ ပန နေသံ ကာရဏန္တိ? ဝုစ္စတေသဘာဝတော, ပရိကပ္ပတော ဝါ ဟိ ဣဋ္ဌာရမ္မဏံ, သောမနဿပဋိသန္ဓိကတာ, အဂမ္ဘီရသဘာဝတာ စ ဣဓ သောမနဿဿ ကာရဏံ, ဣဋ္ဌမဇ္ဈတ္တာရမ္မဏံ, ဥပေက္ခာပဋိသန္ဓိကတာ, ဂမ္ဘီရသဘာဝတာ စ ဥပေက္ခာယ, ဒိဋ္ဌိဝိပန္နပုဂ္ဂလသေဝနာ, သဿတုစ္ဆေဒါသယတာ စ ဒိဋ္ဌိယာ, ဗလဝဥတုဘောဇနာဒယော ပန ပစ္စယာ အသင်္ခါရိကဘာဝဿာတိ။ တသ္မာ အတ္တနော အနုရူပကာရဏဝသေန နေသံ ဥပ္ပဇ္ဇနတော ကတ္ထစိ စိတ္တေယေဝ သမ္ဘဝေါတိ သက္ကာ ဧတေဟိ စိတ္တဿ ဝိသေသော ပညာပေတုန္တိ။ ဧဝဉ္စ ကတွာ နေသံ သတိပိ မောဟဟေတုကဘာဝေ လောဘသဟဂတဘာဝေါဝ နိဂမနေ ဝုတ္တော။
ဣမေသံ ပန အဋ္ဌန္နမ္ပိ အယမုပ္ပတ္တိက္ကမော ဝေဒိတဗ္ဗော။ ယဒါ ဟိ ‘‘နတ္ထိ ကာမေသု အာဒီနဝေါ’’တျာဒိနာ နယေန မိစ္ဆာဒိဋ္ဌိံ ပုရက္ခတွာ ဟဋ္ဌတုဋ္ဌော ကာမေ ဝါ ပရိဘုဉ္ဇတိ, ဒိဋ္ဌမင်္ဂလာဒီနိ ဝါ သာရတော ပစ္စေတိ သဘာဝတိက္ခေနေဝ အနုဿာဟိတေန စိတ္တေန, တဒါ ပဌမံ အကုသလစိတ္တမုပ္ပဇ္ဇတိ။ ယဒါ ပန မန္ဒေန သမုဿာဟိတေန စိတ္တေန, တဒါ ဒုတိယံ။ ယဒါ ပန မိစ္ဆာဒိဋ္ဌိံ အပုရက္ခတွာ ကေဝလံ ဟဋ္ဌတုဋ္ဌော မေထုနံ ဝါ သေဝတိ, ပရသမ္ပတ္တိံ ဝါ အဘိဇ္ဈာယတိ, ပရဘဏ္ဍံ ဝါ ဟရတိ သဘာဝတိက္ခေနေဝ အနုဿာဟိတေန စိတ္တေန, တဒါ တတိယံ။ ယဒါ ပန မန္ဒေန သမုဿာဟိတေန စိတ္တေန, တဒါ စတုတ္ထံ။ ယဒါ ပန ကာမာနံ ဝါ အသမ္ပတ္တိံ အာဂမ္မ, အညေသံ ဝါ သောမနဿဟေတူနံ အဘာဝေန စတူသုပိ ဝိကပ္ပေသု သောမနဿရဟိတာ ဟောန္တိ, တဒါ သေသာနိ စတ္တာရိ ဥပေက္ခာသဟဂတာနိ ဥပ္ပဇ္ဇန္တီတိ။ အဋ္ဌပီတိ ပိ-သဒ္ဒေါ သမ္ပိဏ္ဍနတ္ထော, တေန ဝက္ခမာနနယေန အကုသလကမ္မပထေသု နေသံ လဗ္ဘမာနကမ္မပထာနုရူပတော ပဝတ္တိဘေဒံ ကာလဒေသသန္တာနာရမ္မဏာဒိဘေဒေန အနေကဝိဓတမ္ပိ သင်္ဂဏှာတိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၈၀။)֍ * ၅။ ဒုဋ္ဌု မနော, တံ ဝါ ဧတဿာတိ ဒုမ္မနော, တဿ ဘာဝေါ ဒေါမနဿံ, မာနသိကဒုက္ခဝေဒနာယေတံ အဓိဝစနံ, တေန သဟဂတန္တိ ဒေါမနဿသဟဂတံ။ အာရမ္မဏေ ပဋိဟညတီတိ ပဋိဃော, ဒေါသော။ စဏ္ဍိက္ကသဘာဝတာယ ဟေသ အာရမ္မဏံ ပဋိဟနန္တော ဝိယ ပဝတ္တတိ။ ဒေါမနဿသဟဂတဿ ဝေဒနာဝသေန အဘေဒေပိ အသာဓာရဏဓမ္မဝသေန စိတ္တဿ ဥပလက္ခဏတ္ထံ ဒေါမနဿဂ္ဂဟဏံ, ပဋိဃသမ္ပယုတ္တဘာဝေါ ပန ဥဘိန္နံ ဧကန္တသဟစာရိတာ ဒဿနတ္ထံ ဝုတ္တောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဒေါမနဿဉ္စေတ္ထ အနိဋ္ဌာရမ္မဏာနုဘဝနလက္ခဏော ဝေဒနာက္ခန္ဓပရိယာပန္နော ဧကော ဓမ္မော, ပဋိဃော စဏ္ဍိက္ကသဘာဝေါ သင်္ခါရက္ခန္ဓပရိယာပန္နော ဧကော ဓမ္မောတိ အယမေတေသံ ဝိသေသော။ ဧတ္ထ စ ယံ ကိဉ္စိ အနိဋ္ဌာရမ္မဏံ, နဝဝိဓအာဃာတဝတ္ထူနိ စ ဒေါမနဿဿ ကာရဏံ, ပဋိဃဿ ကာရဏဉ္စာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဒွိန္နံ ပန နေသံ စိတ္တာနံ ပါဏာတိပါတာဒီသု တိက္ခမန္ဒပ္ပဝတ္တိကာလေ ဥပ္ပတ္တိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ဧတ္ထာပိ နိဂမနေ ပိ-သဒ္ဒဿ အတ္ထော ဝုတ္တနယာနုသာရေန ဒဋ္ဌဗ္ဗော။
֍ * ၆။ သဘာဝံ ဝိစိနန္တော တာယ ကိစ္ဆတိ ကိလမတီတိ ဝိစိကိစ္ဆာ။ အထ ဝါ စိကိစ္ဆိတုံ ဒုက္ကရတာယ ဝိဂတာ စိကိစ္ဆာ ဉာဏပ္ပဋိကာရော ဣမိဿာတိ ဝိစိကိစ္ဆာ, တာယ သမ္ပယုတ္တံ ဝိစိကိစ္ဆာသမ္ပယုတ္တံ။ ဥဒ္ဓတဿ ဘာဝေါ ဥဒ္ဓစ္စံ။ ဥဒ္ဓစ္စဿ သဗ္ဗာကုသလသာဓာရဏဘာဝေပိ ဣဓ သမ္ပယုတ္တဓမ္မေသု ပဓာနံ ဟုတွာ ပဝတ္တတီတိ ဣဒမေဝ တေန ဝိသေသေတွာ ဝုတ္တံ။ ဧဝဉ္စ ကတွာ ဓမ္မုဒ္ဒေသပါဠိယံ သေသာကုသလေသု ဥဒ္ဓစ္စံ ယေဝါပနကဝသေန ဝုတ္တံ, ဣဓ ပန ‘‘ဥဒ္ဓစ္စံ ဥပ္ပဇ္ဇတီ’’တိ သရူပေနေဝ ဒေသိတံ။ ဟောန္တိ စေတ္ထ –
‘‘သဗ္ဗာကုသလယုတ္တမ္ပိ၊ ဥဒ္ဓစ္စံ အန္တမာနသေ။
ဗလဝံ ဣတိ တံယေဝ၊ ဝုတ္တမုဒ္ဓစ္စယောဂတော။
‘‘တေနေဝ ဟိ မုနိန္ဒေန၊ ယေဝါပနကနာမတော။
ဝတွာ သေသေသု ဧတ္ထေဝ၊ တံ သရူပေန ဒေသိတ’’န္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၈၁။)ဣမာနိ ပန ဒွေ စိတ္တာနိ မူလန္တရဝိရဟတော အတိသမ္မူဠှတာယ, သံသပ္ပနဝိက္ခိပနဝသေန ပဝတ္တဝိစိကိစ္ဆုဒ္ဓစ္စသမာယောဂေန စဉ္စလတာယ စ သဗ္ဗတ္ထာပိ ရဇ္ဇနဒုဿနရဟိတာနိ ဥပေက္ခာသဟဂတာနေဝ ပဝတ္တန္တိ, တတောယေဝ စ သဘာဝတိက္ခတာယ ဥဿာဟေတဗ္ဗတာယ အဘာဝတော သင်္ခါရဘေဒေါပိ နေသံ နတ္ထိ။ ဟောန္တိ စေတ္ထ –
‘‘မူဠှတ္တာ စေဝ သံသပ္ပ-ဝိက္ခေပါ စေကဟေတုကံ။
သောပေက္ခံ သဗ္ဗဒါ နော စ၊ ဘိန္နံ သင်္ခါရဘေဒတော။
‘‘န ဟိ တဿ သဘာဝေန၊ တိက္ခတုဿာဟနီယတာ။
အတ္ထိ သံသပ္ပမာနဿ၊ ဝိက္ခိပန္တဿ သဗ္ဗဒါ’’တိ။
မောဟေန မုယှန္တိ အတိသယေန မုယှန္တိ မူလန္တရဝိရဟတောတိ မောမူဟာနိ။
֍ * ၇။ ဣစ္စေဝန္တျာဒိ ယထာဝုတ္တာနံ ဒွါဒသာကုသလစိတ္တာနံ နိဂမနံ။ တတ္ထ ဣတိ-သဒ္ဒေါ ဝစနဝစနီယသမုဒါယနိဒဿနတ္ထော။ ဧဝံ-သဒ္ဒေါ ဝစနဝစနီယပဋိပါဋိသန္ဒဿနတ္ထော။ နိပါတသမုဒါယော ဝါ ဧသ ဝစနဝစနီယနိဂမနာရမ္ဘေ။ ဣစ္စေဝံ ယထာဝုတ္တနယေန သဗ္ဗထာပိ သောမနဿုပေက္ခာဒိဋ္ဌိသမ္ပယောဂါဒိနာ ပဋိဃသမ္ပယောဂါဒိနာ ဝိစိကိစ္ဆုဒ္ဓစ္စယောဂေနာတိ သဗ္ဗေနာပိ သမ္ပယောဂါဒိအာကာရေန ဒွါဒသ အကုသလစိတ္တာနိ သမတ္တာနိ ပရိနိဋ္ဌိတာနိ, သင်္ဂဟေတွာ ဝါ အတ္တာနိ ဂဟိတာနိ, ဝုတ္တာနီတျတ္ထော။ တတ္ထ ကုသလပဋိပက္ခာနိ အကုသလာနိ မိတ္တပ္ပဋိပက္ခော အမိတ္တော ဝိယ, ပဋိပက္ခဘာဝေါ စ ကုသလာကုသလာနံ ယထာက္ကမံ ပဟာယကပဟာတဗ္ဗဘာဝေန ဝေဒိတဗ္ဗော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၈၂။)֍ * ၈။ အဋ္ဌဓာတျာဒိ သင်္ဂဟဂါထာ။ လောဘော စ သော သုပ္ပတိဋ္ဌိတဘာဝသာဓနေန မူလသဒိသတ္တာ မူလဉ္စ, ကံ ဧတေသန္တိ လောဘမူလာနိ စိတ္တာနိ ဝေဒနာဒိဘေဒတော အဋ္ဌဓာ သိယုံ။ တထာ ဒေါသမူလာနိ သင်္ခါရဘေဒတော ဒွိဓာ။ မောဟမူလာနိ သုဒ္ဓါ မောဟောယေဝ မူလမေတေသန္တိ မောဟမူလသင်္ခါတာနိ သမ္ပယောဂဘေဒတော ဒွေ စာတိ အကုသလာ ဒွါဒသ သိယုန္တျတ္ထော။
အကုသလစိတ္တဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၈၃။)အဟေတုကစိတ္တဝဏ္ဏနာ
֍ * ၉။ ဧဝံ မူလဘေဒတော တိဝိဓမ္ပိ အကုသလံ သမ္ပယောဂါဒိဘေဒတော ဒွါဒသဓာ ဝိဘဇိတွာ ဣဒါနိ အဟေတုကစိတ္တာနိ နိဒ္ဒိသန္တော တေသံ အကုသလဝိပါကာဒိဝသေန တိဝိဓဘာဝေပိ အကုသလာနန္တရံ အကုသလဝိပါကေယေဝ စက္ခာဒိနိဿယသမ္ပဋိစ္ဆနာဒိကိစ္စဘေဒေန သတ္တဓာ ဝိဘဇိတုံ ‘‘ဥပေက္ခာသဟဂတံ စက္ခုဝိညာဏ’’န္တျာဒိမာဟ။ တတ္ထ စက္ခတိ ဝိညာဏာဓိဋ္ဌိတံ ဟုတွာ သမဝိသမံ အာစိက္ခန္တံ ဝိယ ဟောတီတိ စက္ခု။ အထ ဝါ စက္ခတိ ရူပံ အဿာဒေန္တံ ဝိယ ဟောတီတိ စက္ခု။ စက္ခတီတိ ဟိ အယံ သဒ္ဒေါ ‘‘မဓုံ စက္ခတိ, ဗျဉ္ဇနံ စက္ခတီ’’တျာဒီသု ဝိယ အဿာဒနတ္ထော ဟောတိ။ တေနာဟ ဘဂဝါ – ‘‘စက္ခုံ ခေါ ပန, မာဂဏ္ဍိယ, ရူပါရာမံ ရူပရတံ ရူပသမ္မုဒိတ’’န္တျာဒိ။ ယဒိ ဧဝံ ‘‘သောတံ ခေါ, မာဂဏ္ဍိယ, သဒ္ဒါရာမံ သဒ္ဒရတံ သဒ္ဒသမ္မုဒိတ’’န္တျာဒိဝစနတော (မ. နိ. ၂.၂၀၉) သောတာဒီနမ္ပိ သဒ္ဒါဒိအဿာဒနံ အတ္ထီတိ တေသမ္ပိ စက္ခုသဒ္ဒါဘိဓေယျတာ အာပဇ္ဇေယျာတိ? နာပဇ္ဇတိ နိရုဠှတ္တာ, နိရုဠှော ဟေသ စက္ခု-သဒ္ဒေါ ဒဋ္ဌုကာမတာနိဒါနကမ္မဇဘူတပ္ပသာဒလက္ခဏေ စက္ခုပ္ပသာဒေယေဝ မယူရာဒိသဒ္ဒါ ဝိယ သကုဏဝိသေသာဒီသု, စက္ခုနာ သဟဝုတ္တိယာ ပန ဘမုကဋ္ဌိပရိစ္ဆိန္နော မံသပိဏ္ဍောပိ ‘‘စက္ခူ’’တိ ဝုစ္စတိ။ အဋ္ဌကထာယံ ပန အနေကတ္ထတ္တာ ဓာတူနံ စက္ခတိ-သဒ္ဒဿ ဝိဘာဝနတ္ထတာပိ သမ္ဘဝတီတိ ‘‘စက္ခတိ ရူပံ ဝိဘာဝေတီတိ စက္ခူ’’တိ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၅၁၀) ဝုတ္တံ။ စက္ခုသ္မိံ ဝိညာဏံ တန္နိဿိတတ္ထာတိ စက္ခုဝိညာဏံ။ တထာ ဟေတံ ‘‘စက္ခုသန္နိဿိတရူပဝိဇာနနလက္ခဏ’’န္တိ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၄၃၁; ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၄၅၄) ဝုတ္တံ။
ဧဝံ သောတဝိညာဏာဒီသုပိ ယထာရဟံ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ‘‘တထာ’’တိ ဣမိနာ ဥပေက္ခာသဟဂတဘာဝံ အတိဒိသတိ။ ဝိညာဏာဓိဋ္ဌိတံ ဟုတွာ သုဏာတီတိ သောတံ။ ဃာယတိ ဂန္ဓောပါဒါနံ ကရောတီတိ ဃာနံ။ ဇီဝိတနိမိတ္တံ ရသော ဇီဝိတံ, တံ အဝှာယတိ တသ္မိံ နိန္နတာယာတိ ဇိဝှာ နိရုတ္တိနယေန။ ကုစ္ဆိတာနံ ပါပဓမ္မာနံ အာယော ပဝတ္တိဋ္ဌာနန္တိ ကာယော။ ကာယိန္ဒြိယဉှိ ဖောဋ္ဌဗ္ဗဂ္ဂဟဏသဘာဝတ္တာ တဒဿာဒဝသပ္ပဝတ္တာနံ, တမ္မူလကာနဉ္စ ပါပဓမ္မာနံ ဝိသေသကာရဏန္တိ တေသံ ပဝတ္တိဋ္ဌာနံ ဝိယ ဂယှတိ။ သသမ္ဘာရကာယော ဝါ ကုစ္ဆိတာနံ ကေသာဒီနံ အာယောတိ ကာယော။ တံသဟစရိတတ္တာ ပန ပသာဒကာယောပိ တထာ ဝုစ္စတိ။ ဒု ကုစ္ဆိတံ ဟုတွာ ခနတိ ကာယိကသုခံ, ဒုက္ခမန္တိ ဝါ ဒုက္ခံ။ ဒုက္ကရမောကာသဒါနံ ဧတဿာတိ ဒုက္ခ’’န္တိပိ အပရေ။ ပဉ္စဝိညာဏဂ္ဂဟိတံ ရူပါဒိအာရမ္မဏံ သမ္ပဋိစ္ဆတိ တဒါကာရပ္ပဝတ္တိယာတိ သမ္ပဋိစ္ဆနံ။ သမ္မာ တီရေတိ ယထာသမ္ပဋိစ္ဆိတံ ရူပါဒိအာရမ္မဏံ ဝီမံသတီတိ သန္တီရဏံ။ အညမညဝိရုဒ္ဓါနံ ကုသလာကုသလာနံ ပါကာတိ ဝိပါကာ, ဝိပက္ကဘာဝမာပန္နာနံ အရူပဓမ္မာနမေတံ အဓိဝစနံ။ ဧဝဉ္စ ကတွာ ကုသလာကုသလကမ္မသမုဋ္ဌာနာနမ္ပိ ကဋတ္တာရူပါနံ နတ္ထိ ဝိပါကဝေါဟာရော။ အကုသလဿ ဝိပါကစိတ္တာနိ အကုသလဝိပါကစိတ္တာနိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၈၄။)֍ * ၁၀။ သုခယတိ ကာယစိတ္တံ, သုဋ္ဌု ဝါ ခနတိ ကာယစိတ္တာဗာဓံ, သုခေန ခမိတဗ္ဗန္တိ ဝါ သုခံ။ ‘‘သုကရမောကာသဒါနံ ဧတဿာတိ သုခ’’န္တိ အပရေ။ ကသ္မာ ပန ယထာ အကုသလဝိပါကသန္တီရဏံ ဧကမေဝ ဝုတ္တံ, ဧဝမဝတွာ ကုသလဝိပါကသန္တီရဏံ ဒွိဓာ ဝုတ္တန္တိ? ဣဋ္ဌဣဋ္ဌမဇ္ဈတ္တာရမ္မဏဝသေန ဝေဒနာဘေဒသမ္ဘဝတော။ ယဒိ ဧဝံ တတ္ထာပိ အနိဋ္ဌအနိဋ္ဌမဇ္ဈတ္တာရမ္မဏဝသေန ဝေဒနာဘေဒေန ဘဝိတဗ္ဗန္တိ? နယိဒမေဝံ အနိဋ္ဌာရမ္မဏေ ဥပ္ပဇ္ဇိတဗ္ဗဿပိ ဒေါမနဿဿ ပဋိဃေန ဝိနာ အနုပ္ပဇ္ဇနတော, ပဋိဃဿ စ ဧကန္တာကုသလသဘာဝဿ အဗျာကတေသု အသမ္ဘဝတော။ န ဟိ ဘိန္နဇာတိကော ဓမ္မော ဘိန္နဇာတိကေသု ဥပလဗ္ဘတိ, တသ္မာ အတ္တနာ သမာနယောဂက္ခမဿ အသမ္ဘဝတော အကုသလဝိပါကေသု ဒေါမနဿံ န သမ္ဘဝတီတိ တဿ တံသဟဂတတာ န ဝုတ္တာ။ အထ ဝါ ယထာ ကောစိ ဗလဝတာ ပေါထိယမာနော ဒုဗ္ဗလပုရိသော တဿ ပဋိပ္ပဟရိတုံ အသက္ကောန္တော တသ္မိံ ဥပေက္ခကောဝ ဟောတိ, ဧဝမေဝ အကုသလဝိပါကာနံ ပရိဒုဗ္ဗလဘာဝတော အနိဋ္ဌာရမ္မဏေပိ ဒေါမနဿုပ္ပာဒေါ နတ္ထီတိ သန္တီရဏံ ဥပေက္ခာသဟဂတမေဝ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၈၅။)စက္ခုဝိညာဏာဒီနိ ပန စတ္တာရိ ဥဘယဝိပါကာနိပိ ဝတ္ထာရမ္မဏဃဋ္ဋနာယ ဒုဗ္ဗလဘာဝတော အနိဋ္ဌေ ဣဋ္ဌေပိ စ အာရမ္မဏေ ဥပေက္ခာသဟဂတာနေဝ။ တေသဉှိ စတုန္နမ္ပိ ဝတ္ထုဘူတာနိ စက္ခာဒီနိ ဥပါဒါရူပါနေဝ, တထာ အာရမ္မဏဘူတာနိပိ ရူပါဒီနိ, ဥပါဒါရူပကေန စ ဥပါဒါရူပကဿ သံဃဋ္ဋနံ အတိဒုဗ္ဗလံ ပိစုပိဏ္ဍကေန ပိစုပိဏ္ဍကဿ ဖုသနံ ဝိယ, တသ္မာ တာနိ သဗ္ဗထာပိ ဥပေက္ခာသဟဂတာနေဝ။ ကာယဝိညာဏဿ ပန ဖောဋ္ဌဗ္ဗသင်္ခါတဘူတတ္တယမေဝ အာရမ္မဏန္တိ တံ ကာယပ္ပသာဒေ သံဃဋ္ဋိတမ္ပိ တံ အတိက္ကမိတွာ တန္နိဿယေသု မဟာဘူတေသု ပဋိဟညတိ။ ဘူတရူပေဟိ စ ဘူတရူပါနံ သံဃဋ္ဋနံ ဗလဝတရံ အဓိကရဏိမတ္ထကေ ပိစုပိဏ္ဍကံ ဌပေတွာ ကူဋေန ပဟဋကာလေ ကူဋဿ ပိစုပိဏ္ဍကံ အတိက္ကမိတွာ အဓိကရဏိဂ္ဂဟဏံ ဝိယ, တသ္မာ ဝတ္ထာရမ္မဏဃဋ္ဋနာယ ဗလဝဘာဝတော ကာယဝိညာဏံ အနိဋ္ဌေ ဒုက္ခသဟဂတံ, ဣဋ္ဌေ သုခသဟဂတန္တိ။ သမ္ပဋိစ္ဆနယုဂဠှံ ပန အတ္တနာ အသမာနနိဿယာနံ စက္ခုဝိညာဏာဒီနမနန္တရံ ဥပ္ပဇ္ဇတီတိ သမာနနိဿယတော အလဒ္ဓါနန္တရပစ္စယတာယ သဘာဂူပတ္ထမ္ဘရဟိတော ဝိယ ပုရိသော နာတိဗလဝံ သဗ္ဗထာပိ ဝိသယရသမနုဘဝိတုံ န သက္ကောတီတိ သဗ္ဗထာပိ ဥပေက္ခာသဟဂတမေဝ။ ဝုတ္တဝိပရိယာယတော ကုသလဝိပါကသန္တီရဏံ ဣဋ္ဌဣဋ္ဌမဇ္ဈတ္တာရမ္မဏေသု သုခေါပေက္ခာသဟဂတန္တိ။ ယဒိ ဧဝံ အာဝဇ္ဇနဒွယဿ ဥပေက္ခာသမ္ပယောဂံ ကသ္မာ ဝက္ခတိ, နနု တမ္ပိ သမာနနိဿယာနန္တရံ ပဝတ္တတီတိ? သစ္စံ, တတ္ထ ပန ပုရိမံ ပုဗ္ဗေ ကေနစိ အဂ္ဂဟိတေယေဝ အာရမ္မဏေ ဧကဝါရမေဝ ပဝတ္တတိ, ပစ္ဆိမမ္ပိ ဝိသဒိသစိတ္တသန္တာနပရာဝတ္တနဝသေန ဗျာပါရန္တရသာပေက္ခန္တိ န သဗ္ဗထာပိ ဝိသယရသမနုဘဝိတုံ သက္ကောတိ, တသ္မာ မဇ္ဈတ္တဝေဒနာသမ္ပယုတ္တမေဝါတိ။ ဟောန္တိ စေတ္ထ –
‘‘ဝတ္ထာလမ္ဗသဘာဝါနံ၊ ဘူတိကာနဉှိ ဃဋ္ဋနံ။
ဒုဗ္ဗလံ ဣတိ စက္ခာဒိ-စတုစိတ္တမုပေက္ခကံ။
‘‘ကာယနိဿယဖောဋ္ဌဗ္ဗ-ဘူတာနံ ဃဋ္ဋနာယ တု။
ဗလဝတ္တာ န ဝိညာဏံ၊ ကာယိက မဇ္ဈဝေဒနံ။
‘‘သမာနနိဿယော ယသ္မာ၊ နတ္ထာနန္တရပစ္စယော။
တသ္မာ ဒုဗ္ဗလမာလမ္ဗေ၊ သောပေက္ခံ သမ္ပဋိစ္ဆန’’န္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၈၆။)ကုသလဿ ဝိပါကာနိ, သမ္ပယုတ္တဟေတုဝိရဟတော အဟေတုကစိတ္တာနိ စာတိ ကုသလဝိပါကာဟေတုကစိတ္တာနိ။ နိဗ္ဗတ္တကဟေတုဝသေန နိပ္ဖန္နာနိပိ ဟေတာနိ သမ္ပယုတ္တဟေတုဝသေနေဝ အဟေတုကဝေါဟာရံ လဘန္တိ, ဣတရထာ မဟာဝိပါကေဟိ ဣမေသံ နာနတ္တာသမ္ဘဝတော။ ကိံ ပနေတ္ထ ကာရဏံ ယထာ ဣဓေဝံ အကုသလဝိပါကနိဂမနေ အဟေတုကဂ္ဂဟဏံ န ကတန္တိ? ဗျဘိစာရာဘာဝတော။ သတိ ဟိ သမ္ဘဝေ, ဗျဘိစာရေ စ ဝိသေသနံ သာတ္ထကံ သိယာ။ အကုသလဝိပါကာနံ ပန လောဘာဒိသာဝဇ္ဇဓမ္မဝိပါကဘာဝေန တဗ္ဗိဓုရေဟိ, အလောဘာဒီဟိ သမ္ပယောဂါယောဂတော, သယံ အဗျာကတနိရဝဇ္ဇသဘာဝါနံ လောဘာဒိအကုသလဓမ္မသမ္ပယောဂဝိရောဓတော စ နတ္ထိ ကဒါစိပိ သဟေတုကတာယ သမ္ဘဝေါတိ အဟေတုကဘာဝါဗျဘိစာရတော န တာနိ အဟေတုကသဒ္ဒေန ဝိသေသိတဗ္ဗာနိ။
֍ * ၁၁။ ဣဒါနိ အဟေတုကာဓိကာရေ အဟေတုကကိရိယစိတ္တာနိပိ ကိစ္စဘေဒေန တိဓာ ဒဿေတုံ ‘‘ဥပေက္ခာသဟဂတ’’န္တျာဒိ ဝုတ္တံ။ စက္ခာဒိပဉ္စဒွါရေ ဃဋ္ဋိတမာရမ္မဏံ အာဝဇ္ဇေတိ တတ္ထ အာဘောဂံ ကရောတိ, စိတ္တသန္တာနံ ဝါ ဘဝင်္ဂဝသေန ပဝတ္တိတုံ အဒတွာ ဝီထိစိတ္တဘာဝါယ ပရိဏာမေတီတိ ပဉ္စဒွါရာဝဇ္ဇနံ, ကိရိယာဟေတုကမနောဓာတုစိတ္တံ။ အာဝဇ္ဇနဿ အနန္တရပစ္စယဘူတံ ဘဝင်္ဂစိတ္တံ မနောဒွါရံ ဝီထိစိတ္တာနံ ပဝတ္တိမုခဘာဝတော။ တသ္မိံ ဒိဋ္ဌသုတမုတာဒိဝသေန အာပါထမာဂတမာရမ္မဏံ အာဝဇ္ဇေတိ, ဝုတ္တနယေန ဝါ စိတ္တသန္တာနံ ပရိဏာမေတီတိ မနောဒွါရာဝဇ္ဇနံ, ကိရိယာဟေတုကမနောဝိညာဏဓာတုဥပေက္ခာသဟဂတစိတ္တံ။ ဣဒမေဝ စ ပဉ္စဒွါရေ ယထာသန္တီရိတံ အာရမ္မဏံ ဝဝတ္ထပေတီတိ ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနန္တိ စ ဝုစ္စတိ။ ဟသိတံ ဥပ္ပာဒေတီတိ ဟသိတုပ္ပာဒံ, ခီဏာသဝါနံ အနောဠာရိကာရမ္မဏေသု ပဟဋ္ဌာကာရမတ္တဟေတုကံ ကိရိယာဟေတုကမနောဝိညာဏဓာတုသောမနဿသဟဂတစိတ္တံ။
֍ * ၁၂။ သဗ္ဗထာပီတိ အကုသလဝိပါကကုသလဝိပါကကိရိယဘေဒေန။ အဋ္ဌာရသာတိ ဂဏနပရိစ္ဆေဒေါ။ အဟေတုကစိတ္တာနီတိ ပရိစ္ဆိန္နဓမ္မနိဒဿနံ။
အဟေတုကစိတ္တဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၈၇။)သောဘနစိတ္တဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁၄။ ဧဝံ ဒွါဒသာကုသလအဟေတုကာဋ္ဌာရသဝသေန သမတိံသ စိတ္တာနိ ဒဿေတွာ ဣဒါနိ တဗ္ဗိနိမုတ္တာနံ သောဘနဝေါဟာရံ ဌပေတုံ ‘‘ပါပါဟေတုကမုတ္တာနီ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။ အတ္တနာ အဓိသယိတဿ အပါယာဒိဒုက္ခဿ ပါပနတော ပါပေဟိ, ဟေတုသမ္ပယောဂါဘာဝတော အဟေတုကေဟိ စ မုတ္တာနိ စတုဝီသတိကာမာဝစရပဉ္စတိံသမဟဂ္ဂတလောကုတ္တရဝသေန ဧကူနသဋ္ဌိပရိမာဏာနိ, အထ ဝါ အဋ္ဌ လောကုတ္တရာနိ ဈာနင်္ဂယောဂဘေဒေန ပစ္စေကံ ပဉ္စဓာ ကတွာ ဧကနဝုတိပိ စိတ္တာနိ သောဘနဂုဏာဝဟနတော, အလောဘာဒိအနဝဇ္ဇဟေတုသမ္ပယောဂတော စ သောဘနာနီတိ ဝုစ္စရေ ကထီယန္တိ။
ကာမာဝစရသောဘနစိတ္တဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁၅။ ဣဒါနိ သောဘနေသု ကာမာဝစရာနမေဝ ပဌမံ ဥဒ္ဒိဋ္ဌတ္တာ တေသုပိ အဗျာကတာနံ ကုသလပုဗ္ဗကတ္တာ ပဌမံ ကာမာဝစရကုသလံ, တတော တဗ္ဗိပါကံ, တဒနန္တရံ တဒေကဘူမိပရိယာပန္နံ ကိရိယစိတ္တဉ္စ ပစ္စေကံ ဝေဒနာဉာဏသင်္ခါရဘေဒေန အဋ္ဌဓာ ဒဿေတုံ ‘‘သောမနဿသဟဂတ’’န္တျာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ ဇာနာတိ ယထာသဘာဝံ ပဋိဝိဇ္ဈတီတိ ဉာဏံ။ သေသံ ဝုတ္တနယမေဝ။ ဧတ္ထ စ ဗလဝသဒ္ဓါယ ဒဿနသမ္ပတ္တိယာ ပစ္စယပဋိဂ္ဂါဟကာဒိသမ္ပတ္တိယာတိ ဧဝမာဒီဟိ ကာရဏေဟိ သောမနဿသဟဂတတာ, ပညာသံဝတ္တနိကကမ္မတော, အဗျာပဇ္ဇလောကူပပတ္တိတော, ဣန္ဒြိယပရိပါကတော, ကိလေသဒူရီဘာဝတော စ ဉာဏသမ္ပယုတ္တတာ, တဗ္ဗိပရိယာယေန ဥပေက္ခာသဟဂတတာ စေဝ ဉာဏဝိပ္ပယုတ္တတာ စ, အာဝါသသပ္ပာယာဒိဝသေန ကာယစိတ္တာနံ ကလ္လဘာဝတော, ပုဗ္ဗေ ဒါနာဒီသု ကတပရိစယတာဒီဟိ စ အသင်္ခါရိကတာ, တဗ္ဗိပရိယာယေန သသင်္ခါရိကတာ စ ဝေဒိတဗ္ဗာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၈၈။)တတ္ထ ယဒါ ပန ယော ဒေယျဓမ္မပဋိဂ္ဂါဟကာဒိသမ္ပတ္တိံ, အညံ ဝါ သောမနဿဟေတုံ အာဂမ္မ ဟဋ္ဌပဟဋ္ဌော ‘‘အတ္ထိ ဒိန္န’’န္တျာဒိနယပ္ပဝတ္တံ သမ္မာဒိဋ္ဌိံ ပုရက္ခတွာ မုတ္တစာဂတာဒိဝသေန အသံသီဒန္တော အနုဿာဟိတော ပရေဟိ ဒါနာဒီနိ ပုညာနိ ကရောတိ, တဒါဿ စိတ္တံ သောမနဿသဟဂတံ ဉာဏသမ္ပယုတ္တံ အသင်္ခါရိကံ ဟောတိ။ ယဒါ ပန ဝုတ္တနယေနေဝ ဟဋ္ဌတုဋ္ဌော သမ္မာဒိဋ္ဌိံ ပုရက္ခတွာပိ အမုတ္တစာဂတာဒိဝသေန သံသီဒမာနော ပရေဟိ ဝါ ဥဿာဟိတော ကရောတိ, တဒါဿ တဒေဝ စိတ္တံ သသင်္ခါရိကံ ဟောတိ။ ယဒါ ပန ဉာတိဇနဿ ပဋိပတ္တိဒဿနေန ဇာတပရိစယာ ဗာလဒါရကာ ဘိက္ခူ ဒိသွာ သောမနဿဇာတာ သဟသာ ကိဉ္စိဒေဝ ဟတ္ထဂတံ ဒဒန္တိ ဝါ ဝန္ဒန္တိ ဝါ, တဒါ တေသံ တတိယံ စိတ္တံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ယဒါ ပန ‘‘ဒေထ, ဝန္ဒထာ’’တိ ဉာတီဟိ ဥဿာဟိတာ ဧဝံ ပဋိပဇ္ဇန္တိ, တဒါ စတုတ္ထံ စိတ္တံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ယဒါ ပန ဒေယျဓမ္မပဋိဂ္ဂါဟကာဒီနံ အသမ္ပတ္တိံ, အညေသံ ဝါ သောမနဿဟေတူနံ အဘာဝံ အာဂမ္မ စတူသုပိ ဝိကပ္ပေသု သောမနဿရဟိတာ ဟောန္တိ, တဒါ သေသာနိ စတ္တာရိ ဥပေက္ခာသဟဂတာနိ ဥပ္ပဇ္ဇန္တီတိ။ အဋ္ဌပီတိ ပိ-သဒ္ဒေန ဒသပုညကိရိယာဒိဝသေန အနေကဝိဓတံ သမ္ပိဏ္ဍေတိ။ တထာ ဟိ ဝဒန္တိ –
‘‘ကမေန ပုညဝတ္ထူဟိ၊ ဂေါစရာဓိပတီဟိ စ။
ကမ္မဟီနာဒိတော စေဝ၊ ဂဏေယျ နယကောဝိဒေါ’’တိ။
ဣမာနိ ဟိ အဋ္ဌ စိတ္တာနိ ဒသပုညကိရိယဝတ္ထုဝသေန ပဝတ္တနတော ပစ္စေကံ ဒသ ဒသာတိ ကတွာ အသီတိ စိတ္တာနိ ဟောန္တိ, တာနိ စ ဆသု အာရမ္မဏေသု ပဝတ္တနတော ပစ္စေကံ ဆဂ္ဂုဏိတာနိ သာသီတိကာနိ စတ္တာရိ သတာနိ ဟောန္တိ, အဓိပတိဘေဒေန ပန ဉာဏဝိပ္ပယုတ္တာနံ စတ္တာလီသာဓိကဒွိသတပရိမာဏာနံ ဝီမံသာဓိပတိသမ္ပယောဂါဘာဝတော တာနိ တိဏ္ဏံ အဓိပတီနံ ဝသေန တိဂုဏိတာနိ ဝီသာဓိကာနိ သတ္တသတာနိ, တထာ ဉာဏသမ္ပယုတ္တာနိ စ စတုန္နံ အဓိပတီနံ ဝသေန စတုဂ္ဂုဏိတာနိ သသဋ္ဌိကာနိ နဝ သတာနီတိ ဧဝံ အဓိပတိဝသေန သဟဿံ သာသီတိကာနိ စ ဆ သတာနိ ဟောန္တိ, တာနိ ကာယဝစီမနောကမ္မသင်္ခါတကမ္မတ္တိကဝသေန တိဂုဏိတာနိ စတ္တာလီသာဓိကာနိ ပဉ္စ သဟဿာနိ ဟောန္တိ, တာနိ စ ဟီနမဇ္ဈိမပဏီတဘေဒတော တိဂုဏိတာနိ ဝီသသတာဓိကပန္နရသသဟဿာနိ ဟောန္တိ။ ယံ ပန ဝုတ္တံ အာစရိယဗုဒ္ဓဒတ္တတ္ထေရေန –
(ဝိဘာဝိနီ၊၈၉။)‘‘သတ္တရသ သဟဿာနိ၊ ဒွေ သတာနိ အသီတိ စ။
ကာမာဝစရပုညာနိ၊ ဘဝန္တီတိ ဝိနိဒ္ဒိသေ’’တိ။
တံ အဓိပတိဝသေန ဂဏနပရိဟာနိံ အနာဒိယိတွာ သောတပတိတဝသေန ဝုတ္တန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ, ကာလဒေသာဒိဘေဒေန ပန နေသံ ဘေဒေါ အပ္ပမေယျောဝ။
ကုစ္ဆိတေ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၁) ပါပဓမ္မေ သလယန္တိ ကမ္ပေန္တိ ဝိဒ္ဓံသေန္တိ အပဂမေန္တီတိ ဝါ ကုသလာနိ။ အထ ဝါ ကုစ္ဆိတာကာရေန သန္တာနေ သယနတော ပဝတ္တနတော ကုသသင်္ခါတေ ပါပဓမ္မေ လုနန္တိ ဆိန္ဒန္တီတိ ကုသလာနိ။ အထ ဝါ ကုစ္ဆိတေ ပါပဓမ္မေ သာနတော တနုကရဏတော ဩသာနကရဏတော ဝါ ကုသသင်္ခါတေန ဉာဏေန, သဒ္ဓါဒိဓမ္မဇာတေန ဝါ လာတဗ္ဗာနိ သဟဇာတဥပနိဿယဘာဝေန ယထာရဟံ ပဝတ္တေတဗ္ဗာနီတိ ကုသလာနိ, တာနေဝ ယထာဝုတ္တတ္ထေန ကာမာဝစရာနိ ကုသလစိတ္တာနိ စာတိ ကာမာဝစရကုသလစိတ္တာနိ။
֍ * ၁၆။ ယထာ ပနေတာနိ ပုညကိရိယဝသေန, ကမ္မဒွါရဝသေန, ကမ္မဝသေန, အဓိပတိဝသေန စ ပဝတ္တန္တိ, နေဝံ ဝိပါကာနိ ဒါနာဒိဝသေန အပ္ပဝတ္တနတော, ဝိညတ္တိသမုဋ္ဌာပနာဘာဝတော, အဝိပါကသဘာဝတော, ဆန္ဒာဒီနိ ပုရက္ခတွာ အပ္ပဝတ္တိတော စ, တသ္မာ တံဝသေန ပရိဟာပေတွာ ယထာရဟံ ဂဏနဘေဒေါ ယောဇေတဗ္ဗော။ ဣမာနိပိ ဣဋ္ဌဣဋ္ဌမဇ္ဈတ္တာရမ္မဏဝသေန ယထာက္ကမံ သောမနဿုပေက္ခာသဟိတာနိ။ ပဋိသန္ဓာဒိဝသပ္ပဝတ္တိယံ ကမ္မဿ ဗလဝါဗလဝဘာဝတော, တဒါရမ္မဏပ္ပဝတ္တိယံ ယေဘုယျေန ဇဝနာနုရူပတော, ကဒါစိ တတ္ထာပိ ကမ္မာနုရူပတော စ ဉာဏသမ္ပယုတ္တာနိ, ဉာဏဝိပ္ပယုတ္တာနိ စ ဟောန္တိ။ ယထာပယောဂံ ဝိနာ သပ္ပယောဂဉ္စ ယထာဥပဋ္ဌိတေဟိ ကမ္မာဒိပစ္စယေဟိ ဥတုဘောဇနာဒိသပ္ပာယာသပ္ပာယဝသေန အသင်္ခါရိကသသင်္ခါရိကာနိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၉၀။)֍ * ၁၇။ ကိရိယစိတ္တာနမ္ပိ ကုသလေ ဝုတ္တနယေန ယထာရဟံ သောမနဿသဟဂတာဒိတာ ဝေဒိတဗ္ဗာ။
֍ * ၁၈။ သဟေတုကကာမာဝစရကုသလဝိပါကကိရိယစိတ္တာနီတိ ဧတ္ထ သဟေတုကဂ္ဂဟဏံ ဝိပါကကိရိယာပေက္ခံ ဝိသေသနံ ကုသလဿ ဧကန္တသဟေတုကတ္တာ။ ဟောတိ ဟိ ယထာလာဘယောဇနာ, ‘‘သက္ခရကထလမ္ပိ မစ္ဆဂုမ္ဗမ္ပိ စရန္တမ္ပိ တိဋ္ဌန္တမ္ပီ’’တျာဒီသု (ဒီ. နိ. ၁.၂၄၉) ဝိယ သက္ခရကထလဿ စရဏာယောဂတော မစ္ဆဂုမ္ဗာပေက္ခာယ စရဏကိရိယာ ယောဇီယတီတိ။
֍ * ၁၉။ သဟေတုကာမာဝစရပုညပါကကိရိယာ ဝေဒနာဉာဏသင်္ခါရဘေဒေန ပစ္စေကံ ဝေဒနာဘေဒတော ဒုဝိဓတ္တာ, ဉာဏဘေဒတော စတုဗ္ဗိဓတ္တာ, သင်္ခါရဘေဒတော အဋ္ဌဝိဓတ္တာ စ သမ္ပိဏ္ဍေတွာ စတုဝီသတိ မတာတိ ယောဇနာ။ နနု စ ဝေဒနာဘေဒေါ တာဝ ယုတ္တော တာသံ ဘိန္နသဘာဝတ္တာ။ ဉာဏသင်္ခါရဘေဒေါ ပန ကထန္တိ? ဉာဏသင်္ခါရာနံ ဘာဝါဘာဝကတောပိ ဘေဒေါ ဉာဏသင်္ခါရကတောဝ ယထာ ဝဿကတော သုဘိက္ခော ဒုဗ္ဘိက္ခောတိ, တသ္မာ ဉာဏသင်္ခါရကတော ဘေဒေါ ဉာဏသင်္ခါရဘေဒေါတိ န ဧတ္ထ ကောစိ ဝိရောဓောတိ။
֍ * ၂၀။ ဣဒါနိ သဗ္ဗာနိပိ ကာမာဝစရစိတ္တာနိ သမ္ပိဏ္ဍေတွာ ဒဿေတုံ ‘‘ကာမေ တေဝီသာ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။ ကာမေ ဘဝေ သတ္တ အကုသလဝိပါကာနိ, သဟေတုကာဟေတုကာနိ သောဠသ ကုသလဝိပါကာနီတိ ဧဝံ တေဝီသတိ ဝိပါကာနိ ဒွါဒသ အကုသလာနိ, အဋ္ဌ ကုသလာနီတိ ပုညာပုညာနိ ဝီသတိ အဟေတုကာ တိဿော သဟေတုကာ အဋ္ဌာတိ ဧကာဒသ ကိရိယာ စာတိ သဗ္ဗထာပိ ကုသလာကုသလဝိပါကကိရိယာနံ အန္တောဂဓဘေဒေန စတုပညာသေဝ ကာလဒေသသန္တာနာဒိဘေဒေန အနေကဝိဓဘာဝေပီတျတ္ထော။
ကာမာဝစရသောဘနစိတ္တဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၉၁။)ရူပါဝစရစိတ္တဝဏ္ဏနာ
֍ * ၂၁။ ဣဒါနိ တဒနန္တရုဒ္ဒိဋ္ဌဿ ရူပါဝစရဿ နိဒ္ဒေသက္ကမော အနုပ္ပတ္တောတိ တဿ ဈာနင်္ဂယောဂဘေဒေန ပဉ္စဓာ ဝိဘာဂံ ဒဿေတုံ ‘‘ဝိတက္က။ပေ.။ သဟိတ’’န္တျာဒိမာဟ။ ဝိတက္ကော စ ဝိစာရော စ ပီတိ စ သုခဉ္စ ဧကဂ္ဂတာ စာတိ ဣမေဟိ သဟိတံ ဝိတက္ကဝိစာရပီတိသုခေကဂ္ဂတာသဟိတံ။ တတ္ထ အာရမ္မဏံ ဝိတက္ကေတိ သမ္ပယုတ္တဓမ္မေ အဘိနိရောပေတီတိ ဝိတက္ကော, သော သဟဇာတာနံ အာရမ္မဏာဘိနိရောပနလက္ခဏော, ယထာ ဟိ ကောစိ ဂါမဝါသီ ပုရိသော ရာဇဝလ္လဘံ သမ္ဗန္ဓိနံ မိတ္တံ ဝါ နိဿာယ ရာဇဂေဟံ အနုပဝိသတိ, ဧဝံ ဝိတက္ကံ နိဿာယ စိတ္တံ အာရမ္မဏံ အာရောဟတိ။ ယဒိ ဧဝံ ကထံ အဝိတက္ကံ စိတ္တံ အာရမ္မဏံ အာရောဟတီတိ? တမ္ပိ ဝိတက္ကဗလေနေဝ အဘိနိရောဟတိ။ ယထာ ဟိ သော ပုရိသော ပရိစယေန တေန ဝိနာပိ နိရာသင်္ကော ရာဇဂေဟံ ပဝိသတိ, ဧဝံ ပရိစယေန ဝိတက္ကေန ဝိနာပိ အဝိတက္ကံ စိတ္တံ အာရမ္မဏံ အဘိနိရောဟတိ။ ပရိစယောတိ စေတ္ထ သဝိတက္ကစိတ္တဿ သန္တာနေ အဘိဏှပ္ပဝတ္တိဝသေန နိဗ္ဗတ္တာ စိတ္တဘာဝနာ။ အပိ စေတ္ထ ပဉ္စဝိညာဏံ အဝိတက္ကမ္ပိ ဝတ္ထာရမ္မဏသံဃဋ္ဋနဗလေန, ဒုတိယဇ္ဈာနာဒီနိ စ ဟေဋ္ဌိမဘာဝနာဗလေန အဘိရောဟန္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၉၂။)အာရမ္မဏေ တေန စိတ္တံ ဝိစရတီတိ ဝိစာရော။ သော အာရဏနုမဇ္ဇနလက္ခဏော။ တထာ ဟေသ ‘‘အနုသန္ဓာနတာ’’တိ (ဓ. သ. ၈) နိဒ္ဒိဋ္ဌော။ ဧတ္ထ စ ဝိစာရတော ဩဠာရိကဋ္ဌေန, တဿေဝ ပုဗ္ဗင်္ဂမဋ္ဌေန စ ပဌမဃဏ္ဋာဘိဃာတော ဝိယ စေတသော ပဌမာဘိနိပါတော ဝိတက္ကော, အနုရဝေါ ဝိယ အနုသဉ္စရဏံ ဝိစာရော။ ဝိပ္ဖာရဝါစေတ္ထ ဝိတက္ကော စိတ္တဿ ပရိပ္ဖန္ဒနဘူတော, အာကာသေ ဥပ္ပတိတုကာမဿ သကုဏဿ ပက္ခဝိက္ခေပေါ ဝိယ, ပဒုမာဘိမုခပါတော ဝိယ စ ဂန္ဓာနုဗန္ဓစေတသာ ဘမရဿ, သန္တဝုတ္တိ ဝိစာရော စိတ္တဿ နာတိပရိပ္ဖန္ဒနဘူတော, အာကာသေ ဥပ္ပတိတဿ သကုဏဿ ပက္ခပ္ပသာရဏံ ဝိယ, ပဒုမဿ ဥပရိဘာဂေ ပရိဗ္ဘမနံ ဝိယ စ ပဒုမာဘိမုခပတိတဿ ဘမရဿ။
ပိနယတိ ကာယစိတ္တံ တပ္ပေတိ, ဝဍ္ဎေတီတိ ဝါ ပီတိ, သာ သမ္ပိယာယနလက္ခဏာ, အာရမ္မဏံ ကလ္လတော ဂဟဏလက္ခဏာတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ, သမ္ပယုတ္တဓမ္မေ သုခယတီတိ သုခံ, တံ ဣဋ္ဌာနုဘဝနလက္ခဏံ သုဘောဇနရသဿာဒကော ရာဇာ ဝိယ။ တတ္ထ အာရမ္မဏပ္ပဋိလာဘေ ပီတိယာ ဝိသေသော ပါကဋော ကန္တာရခိန္နဿ ဝနန္တောဒကဒဿနေ ဝိယ, ယထာလဒ္ဓဿ အနုဘဝနေ သုခဿ ဝိသေသော ပါကဋော ယထာဒိဋ္ဌဥဒကဿ ပါနာဒီသု ဝိယာတိ။ နာနာရမ္မဏဝိက္ခေပါဘာဝေန ဧကံ အာရမ္မဏံ အဂ္ဂံ ဣမဿာတိ ဧကဂ္ဂံ, စိတ္တံ, တဿ ဘာဝေါ ဧကဂ္ဂတာ, သမာဓိ။ သော အဝိက္ခေပလက္ခဏော။ တဿ ဟိ ဝသေန သသမ္ပယုတ္တံ စိတ္တံ အဝိက္ခိတ္တံ ဟောတိ။
ပဌမဉ္စ ဒေသနာက္ကမတော စေဝ ဥပ္ပတ္တိက္ကမတော စ အာဒိဘူတတ္တာ တံ ဈာနဉ္စ အာရမ္မဏူပနိဇ္ဈာနတော, ပစ္စနီကဈာပနတော စာတိ ပဌမဇ္ဈာနံ, ဝိတက္ကာဒိပဉ္စကံ။ ဈာနင်္ဂသမုဒါယေ ယေဝ ဟိ ဈာနဝေါဟာရော နေမိအာဒိအင်္ဂသမုဒါယေ ရထဝေါဟာရော ဝိယ, တထာ ဟိ ဝုတ္တံ ဝိဘင်္ဂေ ‘‘ဈာနန္တိ ဝိတက္ကော ဝိစာရော ပီတိ သုခံ စိတ္တဿေကဂ္ဂတာ’’တိ (ဝိဘ. ၅၆၉)။ ပဌမဇ္ဈာနေန သမ္ပယုတ္တံ ကုသလစိတ္တံ ပဌမဇ္ဈာနကုသလစိတ္တံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၉၃။)ကသ္မာ ပန အညေသု ဖဿာဒီသု သမ္ပယုတ္တဓမ္မေသု ဝိဇ္ဇမာနေသု ဣမေယေဝ ပဉ္စ ဈာနင်္ဂဝသေန ဝုတ္တာတိ? ဝုစ္စတေ – ဥပနိဇ္ဈာနကိစ္စဝန္တတာယ, ကာမစ္ဆန္ဒာဒီနံ ဥဇုပဋိပက္ခဘာဝတော စ။ ဝိတက္ကော ဟိ အာရမ္မဏေ စိတ္တံ အဘိနိရောပေတိ။ ဝိစာရော အနုပ္ပဗန္ဓေတိ, ပီတိ စဿ ပီနနံ, သုခဉ္စ ဥပဗြူဟနံ ကရောတိ, အထ နံ သသမ္ပယုတ္တဓမ္မံ ဧတေဟိ အဘိနိရောပနာနုပ္ပဗန္ဓနပီနနဥပဗြူဟနေဟိ အနုဂ္ဂဟိတာ ဧကဂ္ဂတာ သမာဓာနကိစ္စေန အတ္တာနံ အနုဝတ္တာပေန္တီ ဧကတ္တာရမ္မဏေ သမံ, သမ္မာ စ အာဓိယတိ။ ဣန္ဒြိယသမတာဝသေန သမံ ပဋိပက္ခဓမ္မာနံ ဒူရီဘာဝေန လီနုဒ္ဓစ္စာဘာဝေန သမ္မာ စ ဌပေတီတိ ဧဝမေတေ သမေဝ ဥပနိဇ္ဈာနကိစ္စံ အာဝေဏိကံ။ ကာမစ္ဆန္ဒာဒိပဋိပက္ခဘာဝေ ပန သမာဓိ ကာမစ္ဆန္ဒဿ ပဋိပက္ခော ရာဂပ္ပဏိဓိယာ ဥဇုပစ္စနီကဘာဝတော။ ကာမစ္ဆန္ဒဝသေန ဟိ နာနာရမ္မဏေဟိ ပလောဘိတဿ ပရိဗ္ဘမန္တဿ စိတ္တဿ သမာဓာနံ ဧကဂ္ဂတာယ ဟောတိ။ ပီတိ ဗျာပါဒဿ ပါမောဇ္ဇသဘာဝတ္တာ။ ဝိတက္ကော ထိနမိဒ္ဓဿ ယောနိသော သင်္ကပ္ပနဝသေန သဝိပ္ဖာရပ္ပဝတ္တိတော သုခံ အဝူပသမာနုတာပသဘာဝဿ ဥဒ္ဓစ္စကုက္ကုစ္စဿ ဝူပသန္တသီတလသဘာဝတ္တာ။ ဝိစာရော ဝိစိကိစ္ဆာယ အာရမ္မဏေ အနုမဇ္ဇနဝသေန ပညာပတိရူပသဘာဝတ္တာ။ ဧဝံ ဥပနိဇ္ဈာနကိစ္စဝန္တတာယ, ကာမစ္ဆန္ဒာဒီနံ ဥဇုပဋိပက္ခဘာဝတော စ ဣမေယေဝ ပဉ္စ ဈာနင်္ဂဘာဝေန ဝဝတ္ထိတာတိ။ ယထာဟု –
‘‘ဥပနိဇ္ဈာနကိစ္စတ္တာ၊ ကာမာဒိပဋိပက္ခတော။
သန္တေသုပိ စ အညေသု၊ ပဉ္စေဝ ဈာနသညိတာ’’တိ။
ဥပေက္ခာ ပနေတ္တ သန္တဝုတ္တိသဘာဝတ္တာ သုခေဝ အန္တောဂဓာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ တေနာဟု –
‘‘ဥပေက္ခာ သန္တဝုတ္တိတ္တာ၊ သုခမိစ္စေဝ ဘာသိတာ’’တိ။ (ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၂၃၂; ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၆၄၄)။
(ဝိဘာဝိနီ၊၉၄။)ပဟာနင်္ဂါဒိဝသေန ပနဿ ဝိသေသော ဥပရိ အာဝိ ဘဝိဿတိ, တထာ အရူပါဝစရလောကုတ္တရေသုပိ လဗ္ဘမာနကဝိသေသော။ အထေတ္ထ ကာမာဝစရကုသလေသု ဝိယ သင်္ခါရဘေဒေါ ကသ္မာ န ဂဟိတော။ ဣဒမ္ပိ ဟိ ကေဝလံ သမထာနုယောဂဝသေန ပဋိလဒ္ဓံ သသင်္ခါရိကံ, မဂ္ဂါဓိဂမဝသေန ပဋိလဒ္ဓံ အသင်္ခါရိကန္တိ သက္ကာ ဝတ္တုန္တိ? နယိဒမေဝံ မဂ္ဂါဓိဂမဝသေနသတ္တိတော ပဋိလဒ္ဓဿာပိ အပရဘာဂေ ပရိကမ္မဝသေနေဝ ဥပ္ပဇ္ဇနတော, တသ္မာ သဗ္ဗဿပိ ဈာနဿ ပရိကမ္မသင်္ခါတပုဗ္ဗာဘိသင်္ခါရေန ဝိနာ ကေဝလံ အဓိကာရဝသေန အနုပ္ပဇ္ဇနတော ‘‘အသင်္ခါရိက’’န္တိပိ, အဓိကာရေန စ ဝိနာ ကေဝလံ ပရိကမ္မာဘိသင်္ခါရေနေဝ အနုပ္ပဇ္ဇနတော ‘‘သသင်္ခါရိက’’န္တိပိ န သက္ကာ ဝတ္တုန္တိ။ အထ ဝါ ပုဗ္ဗာဘိသင်္ခါရဝသေနေဝ ဥပ္ပဇ္ဇမာနဿ န ကဒါစိ အသင်္ခါရိကဘာဝေါ သမ္ဘဝတီတိ ‘‘အသင်္ခါရိက’’န္တိ စ ဗျဘိစာရာဘာဝတော ‘‘သသင်္ခါရိက’’န္တိ စ န ဝုတ္တန္တိ။
ပိ-သဒ္ဒေန စေတ္ထ စတုက္ကပဉ္စကနယဝသေန သုဒ္ဓိကနဝကော, တဉ္စ ဒုက္ခပ္ပဋိပဒါဒန္ဓာဘိညာဒုက္ခပ္ပဋိပဒါခိပ္ပာဘိညာသုခပ္ပဋိပဒါဒန္ဓာဘိညာသုခပ္ပဋိပဒါခိပ္ပာဘိညာဝသေန ပဋိပဒါစတုက္ကေန ယောဇေတွာ ဒေသိတတ္တာ စတ္တာရော နဝကာ, ပရိတ္တံ ပရိတ္တာရမ္မဏံ, ပရိတ္တံ အပ္ပမာဏာရမ္မဏံ, အပ္ပမာဏံ ပရိတ္တာရမ္မဏံ, အပ္ပမာဏံ အပ္ပမာဏာရမ္မဏန္တိ အာရမ္မဏစတုက္ကေန ယောဇိတတ္တာ စတ္တာရော နဝကာ, ‘‘ဒုက္ခပ္ပဋိပဒံ ဒန္ဓာဘိညံ ပရိတ္တံ ပရိတ္တာရမ္မဏံ, ဒုက္ခပ္ပဋိပဒံ ဒန္ဓာဘိညံ ပရိတ္တံ အပ္ပမာဏာရမ္မဏ’’န္တျာဒိနာ အာရမ္မဏပ္ပဋိပဒါမိဿကနယဝသေန သောဠသ နဝကာတိ ပဉ္စဝီသတိ နဝကာတိ ဧဝမာဒိဘေဒံ သင်္ဂဏှာတိ။
֍ * ၂၂။ ဈာနဝိသေသေန နိဗ္ဗတ္တိတဝိပါကော ဧကန္တတော တံတံဈာနသဒိသောဝါတိ ဝိပါကံ ဈာနသဒိသမေဝ ဝိဘတ္တံ။ ဣမမေဝ ဟိ အတ္ထံ ဒီပေတုံ ဘဂဝတာ ဝိပါကနိဒ္ဒေသေပိ ကုသလံ ဥဒ္ဒိသိတွာဝ တဒနန္တရံ မဟဂ္ဂတလောကုတ္တရဝိပါကာ ဝိဘတ္တာ။
֍ * ၂၅။ ရူပါဝစရမာနသံ ဈာနဘေဒေန ပဉ္စဟိ စတူဟိ တီဟိ ဒွီဟိ ပုန ဒွီဟိ ဈာနင်္ဂေဟိ သမ္ပယောဂဘေဒေန ပဉ္စဓာ ပဉ္စင်္ဂိကံ စတုရင်္ဂိကံ တိဝင်္ဂိကံ ဒုဝင်္ဂိကံ ပုန ဒုဝင်္ဂိကန္တိ ပဉ္စဝိဓံ ဟောတိ အဝိသေသေန, ပုန တံ ပုညပါကကိရိယာနံ ပစ္စေကံ ပဉ္စန္နံ ပဉ္စန္နံ ဘေဒါ ပဉ္စဒသဓာ ဘဝေတျတ္ထော။
ရူပါဝစရစိတ္တဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၉၅။)အရူပါဝစရစိတ္တဝဏ္ဏနာ
֍ * ၂၆။ ဣဒါနိ အရူပါဝစရံ အာရမ္မဏဘေဒေန စတုဓာ ဝိဘဇိတွာ ဒဿေန္တော အာဟ ‘‘အာကာသာနဉ္စာယတနာ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ ဥပ္ပာဒါဒိအန္တရဟိတတာယ နာဿ အန္တောတိ အနန္တံ, အာကာသဉ္စ တံ အနန္တဉ္စာတိ အာကာသာနန္တံ, ကသိဏုဂ္ဃာဋိမာကာသော။ ‘‘အနန္တာကာသ’’န္တိ စ ဝတ္တဗ္ဗေ ‘‘အဂျာဟိတော’’တျာဒီသု ဝိယ ဝိသေသနဿ ပရနိပါတဝသေန ‘‘အာကာသာနန္တ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ အာကာသာနန္တမေဝ အာကာသာနဉ္စံ သကတ္ထေ ဘာဝပစ္စယဝသေန။ အာကာသာနဉ္စမေဝ အာယတနံ သသမ္ပယုတ္တဓမ္မဿ ဈာနဿ အဓိဋ္ဌာနဋ္ဌေန ဒေဝါနံ ဒေဝါယတနံ ဝိယာတိ အာကာသာနဉ္စာယတနံ။ တသ္မိံ အပ္ပနာပ္ပတ္တံ ပဌမာရုပ္ပဇ္ဈာနမ္ပိ ဣဓ ‘‘အာကာသာနဉ္စာယတန’’န္တိ ဝုတ္တံ ယထာ ပထဝီကသိဏာရမ္မဏံ ဈာနံ ‘‘ပထဝီကသိဏ’’န္တိ။ အထ ဝါ အာကာသာနဉ္စံ အာယတနံ အဿာတိ အာကာသာနဉ္စာယတနံ, ဈာနံ, တေန သမ္ပယုတ္တံ ကုသလစိတ္တံ အာကာသာနဉ္စာယတနကုသလစိတ္တံ။
ဝိညာဏမေဝ အနန္တံ ဝိညာဏာနန္တံ, ပဌမာရုပ္ပဝိညာဏံ။ တဉှိ ဥပ္ပာဒါဒိအန္တဝန္တမ္ပိ အနန္တာကာသေ ပဝတ္တနတော အတ္တာနံ အာရဗ္ဘ ပဝတ္တာယ ဘာဝနာယ ဥပ္ပာဒါဒိအန္တံ အဂ္ဂဟေတွာ အနန္တတော ဖရဏဝသေန ပဝတ္တနတော စ ‘‘အနန္တ’’န္တိ ဝုစ္စတိ။ ဝိညာဏာနန္တမေဝ ဝိညာဏဉ္စံ အာကာရဿ ရဿတ္တံ, န-ကာရဿ လောပဉ္စ ကတွာ။ ဒုတိယာရုပ္ပဝိညာဏေန ဝါ အဉ္စိတဗ္ဗံ ပါပုဏိတဗ္ဗန္တိ ဝိညာဏဉ္စံ, တဒေဝ အာယတနံ ဒုတိယာရုပ္ပဿ အဓိဋ္ဌာနတ္တာတိ ဝိညာဏဉ္စာယတနံ။ သေသံ ပုရိမသမံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၉၆။)နာဿ ပဌမာရုပ္ပဿ ကိဉ္စနံ အပ္ပမတ္တကံ အန္တမသော ဘင်္ဂမတ္တမ္ပိ အဝသိဋ္ဌံ အတ္ထီတိ အကိဉ္စနံ, တဿ ဘာဝေါ အာကိဉ္စညံ, ပဌမာရုပ္ပဝိညာဏာဘာဝေါ။ တဒေဝ အာယတနန္တျာဒိ ပုရိမသဒိသံ။
ဩဠာရိကာယ သညာယ အဘာဝတော, သုခုမာယ စ သညာယ အတ္ထိတာယ နေဝဿ သသမ္ပယုတ္တဓမ္မဿ သညာ အတ္ထိ, နာပိ အသညံ အဝိဇ္ဇမာနသညန္တိ နေဝသညာနာသညံ, စတုတ္ထာရုပ္ပဇ္ဈာနံ။ ဒီဃံ ကတွာ ပန ‘‘နေဝသညာနာသည’’န္တိ ဝုတ္တံ။ နေဝသညာနာသညမေဝ အာယတနံ မနာယတနဓမ္မာယတနပရိယာပန္နတ္တာတိ နေဝသညာနာသညာယတနံ။ အထ ဝါ သညာဝ ဝိပဿနာယ ဂေါစရဘာဝံ ဂန္တွာ နိဗ္ဗေဒဇနနသင်္ခါတဿ ပဋုသညာကိစ္စဿ အဘာဝတော နေဝသညာ စ ဥဏှောဒကေ တေဇောဓာတု ဝိယ သင်္ခါရာဝသေသသုခုမဘာဝေန ဝိဇ္ဇမာနတ္တာ န အသညာတိ နေဝသညာနာသညာ, သာ ဧဝ အာယတနံ ဣမဿ သသမ္ပယုတ္တဓမ္မဿ ဈာနဿ နိဿယာဒိဘာဝတောတိ နေဝသညာနာသညာယတနံ။ သညာဝသေန စေတ္ထ ဈာနူပလက္ခဏံ နိဒဿနမတ္တံ။ ဝေဒနာဒယောပိ ဟိ တသ္မိံ ဈာနေ နေဝဝေဒနာနာဝေဒနာဒိကာယေဝါတိ။ နေဝသညာနာသညာယတနေန သမ္ပယုတ္တံ ကုသလစိတ္တံ နေဝသညာနာသညာယတနကုသလစိတ္တံ။ ပိ-သဒ္ဒေန စေတ္ထ အာရမ္မဏပ္ပဋိပဒါမိဿကနယဝသေန သောဠသက္ခတ္တုကဒေသနံ (ဓ. သ. ၂၆၅-၂၆၈), အညမ္ပိ စ ပါဠိယံ အာဂတနယဘေဒံ သင်္ဂဏှာတိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၉၇။)֍ * ၃၀။ အာရမ္မဏာနံ အတိက္ကမိတဗ္ဗာနံ, ကသိဏာကာသဝိညာဏတဒဘာဝသင်္ခါတာနံ အာလမ္ဗိတဗ္ဗာနဉ္စ အာကာသာဒိစတုန္နံ ဂေါစရာနံ ပဘေဒေန အာရုပ္ပမာနသံ စတုဗ္ဗိဓံ ဟောတိ။ တဉှိ ယထာက္ကမံ ပဉ္စမဇ္ဈာနာရမ္မဏံ ကသိဏနိမိတ္တံ အတိက္ကမ္မ တဒုဂ္ဃာဋေန လဒ္ဓံ အာကာသမာလမ္ဗိတွာ တမ္ပိ အတိက္ကမ္မ တတ္ထ ပဝတ္တံ ဝိညာဏမာလမ္ဗိတွာ တမ္ပိ အတိက္ကမ္မ တဒဘာဝဘူတံ အကိဉ္စနဘာဝမာလမ္ဗိတွာ တမ္ပိ အတိက္ကမ္မ တတ္ထ ပဝတ္တံ တတိယာရုပ္ပဝိညာဏမာလမ္ဗိတွာ ပဝတ္တတိ, န ပန ရူပါဝစရကုသလံ ဝိယ ပုရိမပုရိမအင်္ဂါတိက္ကမဝသေန ပုရိမပုရိမဿာပိ အာရမ္မဏံ ဂဟေတွာ။ တေနာဟု အာစရိယာ –
‘‘အာရမ္မဏာတိက္ကမတော၊ စတဿောပိ ဘဝန္တိမာ။
အင်္ဂါတိက္ကမမေတာသံ၊ န ဣစ္ဆန္တိ ဝိဘာဝိနော’’တိ။ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၂၆၈)။
အရူပါဝစရစိတ္တဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
သောဘနစိတ္တဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
လောကုတ္တရစိတ္တဝဏ္ဏနာ
֍ * ၃၁။ ဣဒါနိ လောကုတ္တရကုသလံ စတုမဂ္ဂယောဂတော, ဖလဉ္စ တဒနုရူပပ္ပဝတ္တိယာ စတုဓာ ဝိဘဇိတွာ ဒဿေတုံ ‘‘သောတာပတ္တိမဂ္ဂစိတ္တ’’န္တျာဒိ ဝုတ္တံ။ နိဗ္ဗာနံ ပတိသဝနတော ဥပဂမနတော, နိဗ္ဗာနမဟာသမုဒ္ဒနိန္နတာယ သောတသဒိသတ္တာ ဝါ ‘‘သောတော’’တိ ဝုစ္စတိ အရိယော အဋ္ဌင်္ဂိကော မဂ္ဂေါ, တဿ အာပတ္တိ အာဒိတော ပဇ္ဇနံ ပါပုဏနံ ပဌမသမန္နာဂမော သောတာပတ္တိ အာ-ဥပသဂ္ဂဿ အာဒိကမ္မနိ ပဝတ္တနတော။ နိဗ္ဗာနံ မဂ္ဂေတိ, နိဗ္ဗာနတ္ထိကေဟိ ဝါ မဂ္ဂီယတိ, ကိလေသေ မာရေန္တော ဂစ္ဆတီတိ ဝါ မဂ္ဂေါ, တေန သမ္ပယုတ္တံ စိတ္တံ မဂ္ဂစိတ္တံ, သောတာပတ္တိယာ လဒ္ဓံ မဂ္ဂစိတ္တံ သောတာပတ္တိမဂ္ဂစိတ္တံ။ အထ ဝါ အရိယမဂ္ဂသောတဿ အာဒိတော ပဇ္ဇနံ ဧတဿာတိ သောတာပတ္တိ, ပုဂ္ဂလော, တဿ မဂ္ဂေါ သောတာပတ္တိမဂ္ဂေါ, တေန သမ္ပယုတ္တံ စိတ္တံ သောတာပတ္တိမဂ္ဂစိတ္တံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၉၈။)သကိံ ဧကဝါရံ ပဋိသန္ဓိဝသေန ဣမံ မနုဿလောကံ အာဂစ္ဆတီတိ သကဒါဂါမီ, ဣဓ ပတွာ ဣဓ ပရိနိဗ္ဗာယီ, တတ္ထ ပတွာ တတ္ထ ပရိနိဗ္ဗာယီ, ဣဓ ပတွာ တတ္ထ ပရိနိဗ္ဗာယီ, တတ္ထ ပတွာ ဣဓ ပရိနိဗ္ဗာယီ, ဣဓ ပတွာ တတ္ထ နိဗ္ဗတ္တိတွာ ဣဓ ပရိနိဗ္ဗာယီတိ ပဉ္စသု သကဒါဂါမီသု ပဉ္စမကော ဣဓာဓိပ္ပေတော။ သော ဟိ ဣတော ဂန္တွာ ပုန သကိံ ဣဓ အာဂစ္ဆတီတိ။ တဿ မဂ္ဂေါ သကဒါဂါမိမဂ္ဂေါ။ ကိဉ္စာပိ မဂ္ဂသမင်္ဂိနော တထာဂမနာသမ္ဘဝတော ဖလဋ္ဌောယေဝ သကဒါဂါမီ နာမ, တဿ ပန ကာရဏဘူတော ပုရိမုပ္ပန္နော မဂ္ဂေါ မဂ္ဂန္တရာဝစ္ဆေဒနတ္ထံ ဖလဋ္ဌေန ဝိသေသေတွာ ဝုစ္စတိ ‘‘သကဒါဂါမိမဂ္ဂေါ’’တိ။ ဧဝံ အနာဂါမိမဂ္ဂေါတိ။ သကဒါဂါမိမဂ္ဂေန သမ္ပယုတ္တံ စိတ္တံ သကဒါဂါမိမဂ္ဂစိတ္တံ။
ပဋိသန္ဓိဝသေန ဣမံ ကာမဓာတုံ န အာဂစ္ဆတီတိ အနာဂါမီ, တဿ မဂ္ဂေါ အနာဂါမိမဂ္ဂေါ, တေန သမ္ပယုတ္တံ စိတ္တံ အနာဂါမိမဂ္ဂစိတ္တံ။ အဂ္ဂဒက္ခိဏေယျဘာဝေန ပူဇာဝိသေသံ အရဟတီတိ အရဟာ, အထ ဝါ ကိလေသသင်္ခါတာ အရယော, သံသာရစက္ကဿ ဝါ အရာ ကိလေသာ ဟတာ အနေနာတိ အရဟာ, ပါပကရဏေ ရဟာဘာဝတော ဝါ အရဟာ, အဋ္ဌမကော အရိယပုဂ္ဂလော, တဿ ဘာဝေါ အရဟတ္တံ, စတုတ္ထဖလဿေတံ အဓိဝစနံ, တဿ အာဂမနဘူတော မဂ္ဂေါ အရဟတ္တမဂ္ဂေါ, တေန သမ္ပယုတ္တံ စိတ္တံ အရဟတ္တမဂ္ဂစိတ္တံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၉၉။)ပိ-သဒ္ဒေန ဧကေကဿ မဂ္ဂဿ နယသဟဿဝသေန စတုန္နံ စတုသဟဿဘေဒံ သစ္စဝိဘင်္ဂေ (ဝိဘ. ၂၀၆; ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၂၀၆-၂၁၄) အာဂတံ သဋ္ဌိသဟဿဘေဒံ နယံ ဟေဋ္ဌာ ဝုတ္တနယေန အနေကဝိဓတ္တမ္ပိ သင်္ဂဏှာတိ။ တတ္ထာယံ နယသဟဿမတ္တပရိဒီပနာ, ကထံ? သောတာပတ္တိမဂ္ဂေါ တာဝ ဈာနနာမေန ပဋိပဒါဘေဒံ အနာမသိတွာ ကေဝလံ သုညတော အပ္ပဏိဟိတောတိ ဒွိဓာ ဝိဘတ္တော, ပုန ပဋိပဒါစတုက္ကေန ယောဇေတွာ ပစ္စေကံ စတုဓာ ဝိဘတ္တောတိ ဧဝံ ဈာနနာမေန ဒသဓာ ဝိဘတ္တော။ တထာ မဂ္ဂသတိပဋ္ဌာနသမ္မပ္ပဓာနဣဒ္ဓိပါဒဣန္ဒြိယဗလဗောဇ္ဈင်္ဂသစ္စသမထဓမ္မခန္ဓအာယတနဓာတုအာဟာရဖဿဝေဒနာသညာစေတနာစိတ္တနာမေဟိပိ ပစ္စေကံ ဒသဒသာကာရေဟိ ဝိဘတ္တော တထာ တထာ ဗုဇ္ဈနကာနံ ပုဂ္ဂလာနံ ဝသေန။ တသ္မာ ဈာနဝသေန ဒသမဂ္ဂါဒီနံ ဧကူနဝီသတိယာ ဝသေန ဒသ ဒသာတိ ဝီသတိယာ ဌာနေသု ဒွေ နယသတာနိ ဟောန္တိ။ ပုန တာနိ စတူဟိ အဓိပတီဟိ ယောဇေတွာ ပစ္စေကံ စတုဓာ ဝိဘတ္တာနီတိ ဧဝံ အဓိပတီဟိ အမိဿေတွာ ဒွေ သတာနိ, မိဿေတွာ အဋ္ဌ သတာနီတိ သောတာပတ္တိမဂ္ဂေ နယသဟဿံ ဟောတိ, တထာ သကဒါဂါမိမဂ္ဂါဒီသုပိ။
֍ * ၃၂။ သောတာပတ္တိယာ လဒ္ဓံ, သောတာပတ္တိဿ ဝါ ဖလစိတ္တံ ဝိပါကဘူတံ စိတ္တံ သောတာပတ္တိဖလစိတ္တံ။ အရဟတ္တဉ္စ တံ ဖလစိတ္တဉ္စာတိ အရဟတ္တဖလစိတ္တံ။
֍ * ၃၄။ စတုမဂ္ဂပ္ပဘေဒေနာတိ ဣန္ဒြိယာနံ အပါဋဝပါဋဝတရတမဘေဒေန ဘိန္နသာမတ္ထိယတာယ သက္ကာယဒိဋ္ဌိဝိစိကိစ္ဆာသီလဗ္ဗတပရာမာသာနံ နိရဝသေသပ္ပဟာနံ ကာမရာဂဗျာပါဒါနံ တနုဘာဝါပါဒနံ တေသမေဝ နိရဝသေသပ္ပဟာနံ ရူပါရူပရာဂမာနုဒ္ဓစ္စာဝိဇ္ဇာနံ အနဝသေသပ္ပဟာနန္တိ ဧဝံ သံယောဇနပ္ပဟာနဝသေန စတုဗ္ဗိဓာနံ သောတာပတ္တိမဂ္ဂါဒီနံ အဋ္ဌင်္ဂိကမဂ္ဂါနံ သမ္ပယောဂဘေဒေန စတုမဂ္ဂသင်္ခါတံ လောကုတ္တရကုသလံ စတုဓာ ဟောတိ, ဝိပါကံ ပန တဿေဝ ကုသလဿ ဖလတ္တာ တဒနုရူပတော တထာ စတုဓာတိ ဧဝံ အနုတ္တရံ အတ္တနော ဥတ္တရိတရာဘာဝေန အနုတ္တရသင်္ခါတံ လောကုတ္တရံ စိတ္တံ အဋ္ဌဓာ မတန္တိ ယောဇနာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၀၀။)ကိရိယာနုတ္တရဿ ပန အသမ္ဘဝတော ဒွါဒသဝိဓတာ န ဝုတ္တာ။ ကသ္မာ ပန တဿ အသမ္ဘဝေါတိ? မဂ္ဂဿ ဧကစိတ္တက္ခဏိကတ္တာ။ ယဒိ ဟိ မဂ္ဂစိတ္တံ ပုနပ္ပုနံ ဥပ္ပဇ္ဇေယျ, တဒုပ္ပတ္တိယာ ကိရိယဘာဝေါ သက္ကာ ဝတ္တုံ။ တံ ပန ကိလေသသမုစ္ဆေဒကဝသေနေဝ ဥပလဘိတဗ္ဗတော ဧကဝါရပ္ပဝတ္တေနေဝ စ တေန အသနိသမ္ပာတေန ဝိယ တရုအာဒီနံ သမူလဝိဒ္ဓံသနဿ တံတံကိလေသာနံ အစ္စန္တံ အပ္ပဝတ္တိယာ သာဓိတတ္တာ ပုန ဥပ္ပဇ္ဇမာနေပိ ကာတဗ္ဗာဘာဝတော ဒိဋ္ဌဓမ္မသုခဝိဟာရတ္ထဉ္စ ဖလသမာပတ္တိယာ ဧဝ နိဗ္ဗာနာရမ္မဏဝသေန ပဝတ္တနတော န ကဒါစိ သေက္ခာနံ အသေက္ခာနံ ဝါ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ တသ္မာ နတ္ထိ သဗ္ဗထာပိ လောကုတ္တရကိရိယစိတ္တန္တိ။
လောကုတ္တရစိတ္တဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
စိတ္တဂဏနသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ
֍ * ၃၅။ ‘‘ဒွါဒသာကုသလာနေဝ’’န္တျာဒိ ယထာဝုတ္တာနံ စတုဘူမိကစိတ္တာနံ ဂဏနသင်္ဂဟော။
֍ * ၃၆။ ဧဝံ ဇာတိဝသေန သင်္ဂဟံ ဒဿေတွာ ပုန ဘူမိဝသေန ဒဿေတုံ ‘‘စတုပညာသဓာ ကာမေ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။ ကာမေ ဘဝေ စိတ္တာနိ စတုပညာသဓာ ဤရယေ, ရူပေ ဘဝေ ပန္နရသ ဤရယေ, အာရုပ္ပေ ဘဝေ ဒွါဒသ ဤရယေ, အနုတ္တရေ ပန နဝဝိဓေ ဓမ္မသမုဒါယေ စိတ္တာနိ အဋ္ဌဓာ ဤရယေ, ကထေယျာတျတ္ထော။ ဧတ္ထ စ ကာမတဏှာဒိဝိသယဘာဝေန ကာမဘဝါဒိပရိယာပန္နာနိ စိတ္တာနိ သကသကဘူမိတော အညတ္ထ ပဝတ္တမာနာနိပိ ကာမဘဝါဒီသု စိတ္တာနီတိ ဝုတ္တာနိ, ယထာ မနုဿိတ္ထိယာ ကုစ္ဆိသ္မိံ နိဗ္ဗတ္တောပိ တိရစ္ဆာနဂတော တိရစ္ဆာနယောနိပရိယာပန္နတ္တာ တိရစ္ဆာနေသွေဝ သင်္ဂယှတိ။ ကတ္ထစိ အပရိယာပန္နာနိ နဝဝိဓလောကုတ္တရဓမ္မသမူဟေကဒေသဘူတာနိ ‘‘ရုက္ခေ သာခါ’’တျာဒီသု ဝိယ အနုတ္တရေ စိတ္တာနီတိ ဝုတ္တာနိ။ အထ ဝါ ‘‘ကာမေ, ရူပေ’’တိ စ ဥတ္တရပဒလောပနိဒ္ဒေသော။ အရူပေ ဘဝါနိ အာရုပ္ပာနိ။ နတ္ထိ ဧတေသံ ဥတ္တရံ စိတ္တန္တိ အနုတ္တရာနီတိ ဥပယောဂဗဟုဝစနဝသေန ကာမေ ကာမာဝစရာနိ စိတ္တာနိ စတုပညာသဓာ ဤရယေ, ရူပေ ရူပါဝစရာနိ စိတ္တာနိ ပန္နရသ ဤရယေ, အာရုပ္ပေ အာရုပ္ပာနိ စိတ္တာနိ ဒွါဒသ ဤရယေ။ အနုတ္တရေ လောကုတ္တရာနိ စိတ္တာနိ အဋ္ဌဓာ ဤရယေတိ ဧဝမေတ္ထ သမ္ဗန္ဓော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၀၁။)֍ * ၃၇။ ဣတ္ထံ ယထာဝုတ္တေန ဇာတိဘေဒဘိန္နစတုဘူမိကစိတ္တဘေဒဝသေန ဧကူနနဝုတိပ္ပဘေဒံ ကတွာ မာနသံ စိတ္တံ ဝိစက္ခဏာ ဝိသေသေန အတ္ထစက္ခဏသဘာဝါ ပဏ္ဍိတာ ဝိဘဇန္တိ။ အထ ဝါ ဧကဝီသသတံ ဧကုတ္တရဝီသာဓိကံ သတံ ဝိဘဇန္တိ။
စိတ္တဂဏနသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ဝိတ္ထာရဂဏနဝဏ္ဏနာ
֍ * ၃၈။ ဈာနင်္ဂဝသေန ပဌမဇ္ဈာနသဒိသတ္တာ ပဌမဇ္ဈာနဉ္စ တံ သောတာပတ္တိမဂ္ဂစိတ္တဉ္စေတိ ပဌမဇ္ဈာနသောတာပတ္တိမဂ္ဂစိတ္တံ။ ပါဒကဇ္ဈာနသမ္မသိတဇ္ဈာနပုဂ္ဂလဇ္ဈာသယေသုပိ, ဟိ အညတရဝသေန တံတံဈာနသဒိသတ္တာ ဝိတက္ကာဒိအင်္ဂပါတုဘာဝေန စတ္တာရောပိ မဂ္ဂါ ပဌမဇ္ဈာနာဒိဝေါဟာရံ လဘန္တာ ပစ္စေကံ ပဉ္စဓာ ဝိဘဇန္တိ။ တေနာဟ ‘‘ဈာနင်္ဂယောဂဘေဒေနာ’’တျာဒိ, တတ္ထ ပဌမဇ္ဈာနာဒီသု ယံ ယံ ဈာနံ သမာပဇ္ဇိတွာ တတော တတော ဝုဋ္ဌာယ သင်္ခါရေ သမ္မသန္တဿ ဝုဋ္ဌာနဂါမိနိဝိပဿနာ ပဝတ္တာ, တံ ပါဒကဇ္ဈာနံ ဝုဋ္ဌာနဂါမိနိဝိပဿနာယ ပဒဋ္ဌာနဘာဝတော။ ယံ ယံ ဈာနံ သမ္မသန္တဿ သာ ပဝတ္တာ, တံ သမ္မသိတဇ္ဈာနံ။ ‘‘အဟော ဝတ မေ ပဌမဇ္ဈာနသဒိသော မဂ္ဂေါ ပဉ္စင်္ဂိကော, ဒုတိယဇ္ဈာနာဒီသု ဝါ အညတရသဒိသော စတုရင်္ဂါဒိဘေဒေါ မဂ္ဂေါ ဘဝေယျာ’’တိ ဧဝံ ယောဂါဝစရဿ ဥပ္ပန္နဇ္ဈာသယော ပုဂ္ဂလဇ္ဈာသယော နာမ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၀၂။)တတ္ထ ယေန ပဌမဇ္ဈာနာဒီသု အညတရံ ဈာနံ သမာပဇ္ဇိတွာ တတော ဝုဋ္ဌာယ ပကိဏ္ဏကသင်္ခါရေ သမ္မသိတွာ မဂ္ဂေါ ဥပ္ပာဒိတော ဟောတိ, တဿ သော မဂ္ဂေါ ပဌမဇ္ဈာနာဒီသု တံတံပါဒကဇ္ဈာနသဒိသော ဟောတိ။ သစေ ပန ဝိပဿနာပါဒကံ ကိဉ္စိ ဈာနံ နတ္ထိ, ကေဝလံ ပဌမဇ္ဈာနာဒီသု အညတရံ ဈာနံ သမ္မသိတွာ မဂ္ဂေါ ဥပ္ပာဒိတော ဟောတိ, တဿ သော သမ္မသိတဇ္ဈာနသဒိသော ဟောတိ။ ယဒါ ပန ယံ ကိဉ္စိ ဈာနံ သမာပဇ္ဇိတွာ တတော ဝုဋ္ဌာယ အညတရံ သမ္မသိတွာ မဂ္ဂေါ ဥပ္ပာဒိတော ဟောတိ, တဒါ ပုဂ္ဂလဇ္ဈာသယဝသေန ဒွီသု အညတရသဒိသော ဟောတိ။ သစေ ပန ပုဂ္ဂလဿ တထာဝိဓော အဇ္ဈာသယော နတ္ထိ, ဟေဋ္ဌိမဟေဋ္ဌိမဇ္ဈာနတော ဝုဋ္ဌာယ ဥပရူပရိဈာနဓမ္မေ သမ္မသိတွာ ဥပ္ပာဒိတမဂ္ဂေါ ပါဒကဇ္ဈာနံ အနပေက္ခိတွာ သမ္မသိတဇ္ဈာနသဒိသော ဟောတိ။ ဥပရူပရိဈာနတော ပန ဝုဋ္ဌာယ ဟေဋ္ဌိမဟေဋ္ဌိမဇ္ဈာနဓမ္မေ သမ္မသိတွာ ဥပ္ပာဒိတမဂ္ဂေါ သမ္မသိတဇ္ဈာနံ အနပေက္ခိတွာ ပါဒကဇ္ဈာနသဒိသော ဟောတိ။ ဟေဋ္ဌိမဟေဋ္ဌိမဇ္ဈာနတော ဟိ ဥပရူပရိဈာနံ ဗလဝတရန္တိ။ ဝေဒနာနိယမော ပန သဗ္ဗတ္ထာပိ ဝုဋ္ဌာနဂါမိနိဝိပဿနာနိယမေန ဟောတိ။ တထာ သုက္ခဝိပဿကဿ သကလဇ္ဈာနင်္ဂနိယမော။ တဿ ဟိ ပါဒကဇ္ဈာနာဒီနံ အဘာဝေန တေသံ ဝသေန နိယမာဘာဝတော ဝိပဿနာနိယမေန ပဉ္စင်္ဂိကောဝ မဂ္ဂေါ ဟောတီတိ။ အပိစ သမာပတ္တိလာဘိနောပိ ဈာနံ ပါဒကံ အကတွာ ပကိဏ္ဏကသင်္ခါရေ သမ္မသိတွာ ဥပ္ပာဒိတမဂ္ဂေါပိ ဝိပဿနာနိယမေနေဝ ပဉ္စင်္ဂိကောဝ ဟောတီတိ အယမေတ္ထ အဋ္ဌကထာဒိတော ဥဒ္ဓဋော ဝိနိစ္ဆယသာရော။ ထေရဝါဒဒဿနာဒိဝသပ္ပဝတ္တော ပန ပပဉ္စော အဋ္ဌကထာဒီသု ဝုတ္တနယေန ဝေဒိတဗ္ဗော။ ယထာ စေတ္ထ, ဧဝံ သဗ္ဗတ္ထာပိ ဝိတ္ထာရနယော တတ္ထ တတ္ထ ဝုတ္တနယေန ဂဟေတဗ္ဗော။ ဂန္ထဘီရုကဇနာနုဂ္ဂဟတ္ထံ ပနေတ္ထ သင်္ခေပကထာ အဓိပ္ပေတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၀၃။)֍ * ၄၂။ ယထာ ရူပါဝစရံ စိတ္တံ ပဌမာဒိပဉ္စဝိဓဈာနဘေဒေန ဂယှတိ ‘‘ပဌမဇ္ဈာန’’န္တျာဒိနာ ဝုစ္စတိ, တထာ အနုတ္တရမ္ပိ စိတ္တံ ‘‘ပဌမဇ္ဈာနသောတာပတ္တိမဂ္ဂစိတ္တ’’န္တျာဒိနာ ဂယှတိ။ အာရုပ္ပဉ္စာပိ ဥပေက္ခေကဂ္ဂတာယောဂေန အင်္ဂသမတာယ ပဉ္စမဇ္ဈာနေ ဂယှတိ, ပဉ္စမဇ္ဈာနဝေါဟာရံ လဘတီတျတ္ထော။ အထ ဝါ ရူပါဝစရံ စိတ္တံ အနုတ္တရဉ္စ ပဌမာဒိဈာနဘေဒေ ‘‘ပဌမဇ္ဈာနကုသလစိတ္တံ, ပဌမဇ္ဈာနသောတာပတ္တိမဂ္ဂစိတ္တန္တျာဒိနာ ယထာ ဂယှတိ, တထာ အာရုပ္ပဉ္စာပိ ပဉ္စမေ ဈာနေ ဂယှတီတိ ယောဇနာ။ အာစရိယဿာပိ ဟိ အယမေဝ ယောဇနာ အဓိပ္ပေတာတိ ဒိဿတိ နာမရူပပရိစ္ဆေဒေ ဥဇုကမေဝ တထာ ဝုတ္တတ္တာ။ ဝုတ္တဉှိ တတ္ထ –
‘‘ရူပါဝစရစိတ္တာနိ၊ ဂယှန္တာနုတ္တရာနိ စ။
ပဌမာဒိဈာနဘေဒေ၊ အာရုပ္ပဉ္စာပိ ပဉ္စမေ’’တိ။ (နာမ. ပရိ. ၂၄)။
တသ္မာတိ ယသ္မာ ရူပါဝစရံ ဝိယ အနုတ္တရမ္ပိ ပဌမာဒိဈာနဘေဒေ ဂယှတိ, အာရုပ္ပဉ္စာပိ ပဉ္စမေ ဂယှတိ, ယသ္မာ ဝါ ဈာနင်္ဂယောဂဘေဒေန ဧကေကံ ပဉ္စဓာ ကတွာ အနုတ္တရံ စိတ္တံ စတ္တာလီသဝိဓန္တိ ဝုစ္စတိ, ရူပါဝစရလောကုတ္တရာနိ ဝိယ စ ပဌမာဒိဈာနဘေဒေ, တထာ အာရုပ္ပဉ္စာပိ ပဉ္စမေ ဂယှတိ, တသ္မာ ပဌမာဒိကမေကေကံ ဈာနံ လောကိယံ တိဝိဓံ, လောကုတ္တရံ အဋ္ဌဝိဓန္တိ ဧကာဒသဝိဓံ။ အန္တေ တု ဈာနံ တေဝီသတိဝိဓံ တိဝိဓရူပါဝစရဒွါဒသဝိဓအရူပါဝစရအဋ္ဌလောကုတ္တရဝသေနာတျတ္ထော။
֍ * ၄၃။ ပါဒကဇ္ဈာနာဒိဝသေန ဂဏနဝုဍ္ဎိ ကုသလဝိပါကေသွေဝ သမ္ဘဝတီတိ တေသမေဝ ဂဏနံ ဧကဝီသသတဂဏနာယ အင်္ဂဘာဝေန ဒဿေန္တော အာဟ ‘‘သတ္တတိံသာ’’တျာဒိ။
ဣတိ အဘိဓမ္မတ္ထဝိဘာဝိနိယာ နာမ အဘိဓမ္မတ္ထသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာယ
စိတ္တပရိစ္ဆေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
၂. စေတသိကပရိစ္ဆေဒဝဏ္ဏနာ
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၀၄။)သမ္ပယောဂလက္ခဏဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁။ ဧဝံ တာဝ စိတ္တံ ဘူမိဇာတိသမ္ပယောဂသင်္ခါရဈာနာရမ္မဏမဂ္ဂဘေဒေန ယထာရဟံ ဝိဘဇိတွာ ဣဒါနိ စေတသိကဝိဘာဂဿ အနုပ္ပတ္တတ္တာ ပဌမံ တာဝ စတုဗ္ဗိဓသမ္ပယောဂလက္ခဏသန္ဒဿနဝသေန စေတသိကလက္ခဏံ ဌပေတွာ, တဒနန္တရံ အညသမာနအကုသလသောဘနဝသေန တီဟိ ရာသီဟိ စေတသိကဓမ္မေ ဥဒ္ဒိသိတွာ, တေသံ သောဠသဟာကာရေဟိ သမ္ပယောဂံ, တေတ္တိံသဝိဓေန သင်္ဂဟဉ္စ ဒဿေတုံ ‘‘ဧကုပ္ပာဒနိရောဓာ စာ’’တျာဒိ အာရဒ္ဓံ။ စိတ္တေန သဟ ဧကတော ဥပ္ပာဒေါ စ နိရောဓော စ ယေသံ တေ ဧကုပ္ပာဒနိရောဓာ။ ဧကံ အာလမ္ဗဏဉ္စ ဝတ္ထု စ ယေသံ တေ ဧကာလမ္ဗဏဝတ္ထုကာ။ ဧဝံ စတူဟိ လက္ခဏေဟိ စေတောယုတ္တာ စိတ္တေန သမ္ပယုတ္တာ ဒွိပညာသ လက္ခဏာ ဓာရဏတော ဓမ္မာ နိယတယောဂိနော, အနိယတယောဂိနော စ စေတသိကာ မတာ။
တတ္ထ ယဒိ ဧကုပ္ပာဒမတ္တေနေဝ စေတောယုတ္တာတိ အဓိပ္ပေတာ, တဒါ စိတ္တေန သဟ ဥပ္ပဇ္ဇမာနာနံ ရူပဓမ္မာနမ္ပိ စေတောယုတ္တတာ အာပဇ္ဇေယျာတိ ဧကနိရောဓဂ္ဂဟဏံ။ ဧဝမ္ပိ စိတ္တာနုပရိဝတ္တိနော ဝိညတ္တိဒွယဿ ပသင်္ဂေါ နသက္ကာ နိဝါရေတုံ, တထာ ‘‘ဧကတော ဥပ္ပာဒေါ ဝါ နိရောဓော ဝါ ဧတေသန္တိ ဧကုပ္ပာဒနိရောဓာ’’တိ ပရိကပ္ပေန္တဿ ပုရေတရမုပ္ပဇ္ဇိတွာ စိတ္တဿ ဘင်္ဂက္ခဏေ နိရုဇ္ဈမာနာနမ္ပိ ရူပဓမ္မာနန္တိ ဧကာလမ္ဗဏဂ္ဂဟဏံ။ ယေ ဧဝံ တိဝိဓလက္ခဏာ, တေ နိယမတော ဧကဝတ္ထုယေဝါတိဒဿနတ္ထံ ဧကဝတ္ထုကဂ္ဂဟဏန္တိ အလမတိပ္ပပဉ္စေန။
သမ္ပယောဂလက္ခဏဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၀၅။)အညသမာနစေတသိကဝဏ္ဏနာ
֍ * ၂။ ကထန္တိ သရူပသမ္ပယောဂါကာရာနံ ကထေတုကမျတာပုစ္ဆာ။ ဖုသတီတိ ဖဿော (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၁ ဓမ္မုဒေသဝါရဖဿပဉ္စမကရာသိဝဏ္ဏနာ), သွာယံ ဖုသနလက္ခဏော။ အယဉှိ အရူပဓမ္မောပိ သမာနော အာရမ္မဏေ ဖုသနာကာရေနေဝ ပဝတ္တတိ, သာ စဿ ဖုသနာကာရပ္ပဝတ္တိ အမ္ဗိလခါဒကာဒီနံ ပဿန္တဿ ပရဿ ခေဠုပ္ပာဒါဒိ ဝိယ ဒဋ္ဌဗ္ဗာ။ ဝေဒယတိ အာရမ္မဏရသံ အနုဘဝတီတိ ဝေဒနာ, သာ ဝေဒယိတလက္ခဏာ။ အာရမ္မဏရသာနုဘဝနဉှိ ပတွာ သေသသမ္ပယုတ္တဓမ္မာ ဧကဒေသမတ္တေနေဝ ရသံ အနုဘဝန္တိ, ဧကံသတော ပန ဣဿရဝတာယ ဝေဒနာဝ အနုဘဝတိ။ တထာ ဟေသာ ‘‘သုဘောဇနရသာနုဘဝနကရာဇာ ဝိယာ’’တိ ဝုတ္တာ။ သုခါဒိဝသေန ပနဿာ ဘေဒံ သယမေဝ ဝက္ခတိ။ နီလာဒိဘေဒံ အာရမ္မဏံ သဉ္ဇာနာတိ သညံ ကတွာ ဇာနာတီတိ သညာ, သာ သဉ္ဇာနနလက္ခဏာ။ သာ ဟိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနာ ဒါရုအာဒီသု ဝဍ္ဎကိအာဒီနံ သညာဏကရဏံ ဝိယ ပစ္ဆာ သဉ္ဇာနနဿ ကာရဏဘူတံ အာကာရံ ဂဟေတွာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ နိမိတ္တကာရိကာယ တာဝေတံ ယုဇ္ဇတိ, နိမိတ္တေန သဉ္ဇာနန္တိယာ ပန ကထန္တိ? သာပိ ပုန အပရာယ သညာယ သဉ္ဇာနနဿ နိမိတ္တံ အာကာရံ ဂဟေတွာ ဥပ္ပဇ္ဇတီတိ န ဧတ္ထ ကောစိ အသမ္ဘဝေါ။
စေတေတိ အတ္တနာ သမ္ပယုတ္တဓမ္မေ အာရမ္မဏေ အဘိသန္ဒဟတိ, သင်္ခတာဘိသင်္ခရဏေ ဝါ ဗျာပါရမာပဇ္ဇတီတိ စေတနာ။ တထာ ဟိ အယမေဝ အဘိသင်္ခရဏေ ပဓာနတ္တာ ဝိဘင်္ဂေ သုတ္တန္တဘာဇနိယေ သင်္ခါရက္ခန္ဓံ ဝိဘဇန္တေန ‘‘သင်္ခတမဘိသင်္ခရောန္တီတိ သင်္ခါရာ’’တိ (သံ. နိ. ၃.၇၉) ဝတွာ ‘‘စက္ခုသမ္ဖဿဇာ စေတနာ’’တျာဒိနာ (ဝိဘ. ၂၁) နိဒ္ဒိဋ္ဌာ။ သာ စေတယိတလက္ခဏာ, ဇေဋ္ဌသိဿမဟာဝဍ္ဎကိအာဒယော ဝိယ သကိစ္စပရကိစ္စသာဓိကာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဧကဂ္ဂတာဝိတက္ကဝိစာရပီတီနံ သရူပဝိဘာဝနံ ဟေဋ္ဌာ အာဂတမေဝ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၀၆။)ဇီဝန္တိ တေန သမ္ပယုတ္တဓမ္မာတိ ဇီဝိတံ, တဒေဝ သဟဇာတာနုပါလနေ အာဓိပစ္စယောဂေန ဣန္ဒြိယန္တိ ဇီဝိတိန္ဒြိယံ, တံ အနုပါလနလက္ခဏံ ဥပ္ပလာဒိအနုပါလကံ ဥဒကံ ဝိယ။ ကရဏံ ကာရော, မနသ္မိံ ကာရော မနသိကာရော, သော စေတသော အာရမ္မဏေ သမန္နာဟာရလက္ခဏော။ ဝိတက္ကော ဟိ သဟဇာတဓမ္မာနံ အာရမ္မဏေ အဘိနိရောပနသဘာဝတ္တာ တေ တတ္ထ ပက္ခိပန္တော ဝိယ ဟောတိ, စေတနာ အတ္တနာ အာရမ္မဏဂ္ဂဟဏေန ယထာရုဠှေ ဓမ္မေပိ တတ္ထ တတ္ထ နိယောဇေန္တီ ဗလနာယကော ဝိယ ဟောတိ, မနသိကာရော တေ အာရမ္မဏာဘိမုခံ ပယောဇနတော အာဇာနီယာနံ ပယောဇနကသာရထိ ဝိယာတိ အယမေတေသံ ဝိသေသော။ ဓမ္မာနဉှိ တံ တံ ယာထာဝသရသလက္ခဏံ သဘာဝတော ပဋိဝိဇ္ဈိတွာ ဘဂဝတာ တေ တေ ဓမ္မာ ဝိဘတ္တာတိ ဘဂဝတိ သဒ္ဓါယ ‘‘ဧဝံ ဝိသေသာ ဣမေ ဓမ္မာ’’တိ ဩကပ္ပေတွာ ဥဂ္ဂဟဏပရိပုစ္ဆာဒိဝသေန တေသံ သဘာဝသမဓိဂမာယ ယောဂေါ ကရဏီယော, န ပန တတ္ထ တတ္ထ ဝိပ္ပဋိပဇ္ဇန္တေဟိ သမ္မောဟော အာပဇ္ဇိတဗ္ဗောတိ အယမေတ္ထ အာစရိယာနံ အနုသာသနီ။ သဗ္ဗေသမ္ပိ ဧကူနနဝုတိစိတ္တာနံ သာဓာရဏာ နိယမတော တေသု ဥပ္ပဇ္ဇနတောတိ သဗ္ဗစိတ္တသာဓာရဏာ နာမ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၀၇။)֍ * ၃။ အဓိမုစ္စနံ အဓိမောက္ခော, သော သန္နိဋ္ဌာနလက္ခဏော, အာရမ္မဏေ နိစ္စလဘာဝေန ဣန္ဒခီလော ဝိယ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ ဝီရာနံ ဘာဝေါ, ကမ္မံ, ဝိဓိနာ ဤရယိတဗ္ဗံ ပဝတ္တေတဗ္ဗန္တိ ဝါ ဝီရိယံ, ဥဿာဟော, သော သဟဇာတာနံ ဥပတ္ထမ္ဘနလက္ခဏော။ ဝီရိယဝသေန ဟိ တေသံ ဩလီနဝုတ္တိတာ န ဟောတိ။ ဧဝဉ္စ ကတွာ ဣမဿ ဝိတက္ကာဒီဟိ ဝိသေသော သုပါကဋော ဟောတိ။ ဆန္ဒနံ ဆန္ဒော, အာရမ္မဏေန အတ္ထိကတာ, သော ကတ္တုကာမတာလက္ခဏော။ တထာ ဟေသ ‘‘အာရမ္မဏဂ္ဂဟဏေ စေတသော ဟတ္ထပ္ပသာရဏံ ဝိယာ’’တိ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၁ ယေဝါပနကဝဏ္ဏနာ) ဝုစ္စတိ။ ဒါနဝတ္ထုဝိဿဇ္ဇနဝသေန ပဝတ္တကာလေပိ စေသ ဝိဿဇ္ဇိတဗ္ဗေန တေန အတ္ထိကောဝ ခိပိတဗ္ဗဥသူနံ ဂဟဏေ အတ္ထိကော ဣဿာသော ဝိယ။ သောဘနေသု တဒိတရေသု စ ပကာရေန ကိဏ္ဏာ ဝိပ္ပကိဏ္ဏာတိ ပကိဏ္ဏကာ။
֍ * ၄။ သောဘနာပေက္ခာယ ဣတရေ, ဣတရာပေက္ခာယ သောဘနာ စ အညေ နာမ, တေသံ သမာနာ န ဥဒ္ဓစ္စသဒ္ဓါဒယော ဝိယ အကုသလာဒိသဘာဝါယေဝါတိ အညသမာနာ။
အညသမာနစေတသိကဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
အကုသလစေတသိကဝဏ္ဏနာ
֍ * ၅။ ဧဝံ တာဝ သဗ္ဗစိတ္တသာဓာရဏဝသေန, ပကိဏ္ဏကဝသေန စ သောဘနေတရသဘာဝေ တေရသ ဓမ္မေ ဥဒ္ဒိသိတွာ ဣဒါနိ ဟေဋ္ဌာ စိတ္တဝိဘာဂေ နိဒ္ဒိဋ္ဌာနုက္ကမေန အကုသလဓမ္မပရိယာပန္နေ ပဌမံ, တတော သောဘနဓမ္မပရိယာပန္နေ စ ဒဿေတုံ ‘‘မောဟော’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။ အဟေတုကာ ပန အာဝေဏိကဓမ္မာ နတ္ထီတိ န တေ ဝိသုံ ဝုတ္တာ။ အာရမ္မဏေ မုယှတီတိ မောဟော, အညာဏံ, သော အာရမ္မဏသဘာဝစ္ဆာဒနလက္ခဏော။ အာရမ္မဏဂ္ဂဟဏဝသပ္ပဝတ္တောပိ ဟေသ တဿ ယထာသဘာဝပ္ပဋိစ္ဆာဒနာကအာရေနေဝ ပဝတ္တတိ။ န ဟိရီယတိ န လဇ္ဇတီတိ အဟိရိကော, ပုဂ္ဂလော, ဓမ္မသမူဟော ဝါ။ အဟိရိကဿ ဘာဝေါ အဟိရိက္ကံ, တဒေဝ အဟိရိကံ။ န ဩတ္တပ္ပတီတိ အနောတ္တပ္ပံ။ တတ္ထ ဂူထတော ဂါမသူကရော ဝိယ ကာယဒုစ္စရိတာဒိတော အဇိဂုစ္ဆနလက္ခဏံ အဟိရိကံ, အဂ္ဂိတော သလဘော ဝိယ တတော အနုတ္တာသလက္ခဏံ အနောတ္တပ္ပံ။ တေနာဟု ပေါရာဏာ –
‘‘ဇိဂုစ္ဆတိ နာဟိရိကော၊ ပါပါ ဂူထာဝ သူကရော။
န ဘာယတိ အနောတ္တပ္ပီ၊ သလဘော ဝိယ ပါဝကာ’’တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၀၈။)ဥဒ္ဓတဿ ဘာဝေါ ဥဒ္ဓစ္စံ, တံ စိတ္တဿ အဝူပသမလက္ခဏံ ပါသာဏာဘိဃာတသမုဒ္ဓတဘသ္မံ ဝိယ။ လုဗ္ဘတီတိ လောဘော, သော အာရမ္မဏေ အဘိသင်္ဂလက္ခဏော မက္ကဋာလေပေါ ဝိယ။ စိတ္တဿ အာလမ္ဗိတုကာမတာမတ္တံ ဆန္ဒော, လောဘော တတ္ထ အဘိဂိဇ္ဈနန္တိ အယမေတေသံ ဝိသေသော။ ‘‘ဣဒမေဝ သစ္စံ, မောဃမည’’န္တိ မိစ္ဆာဘိနိဝေသလက္ခဏာ ဒိဋ္ဌိ။ ဉာဏဉှိ အာရမ္မဏံ ယထာသဘာဝတော ဇာနာတိ, ဒိဋ္ဌိ ယထာသဘာဝံ ဝိဇဟိတွာ အယာထာဝတော ဂဏှာတီတိ အယမေတေသံ ဝိသေသော။ ‘‘သေယျောဟမသ္မီ’’တျာဒိနာ မညတီတိ မာနော, သော ဥဏ္ဏတိလက္ခဏော။ တထာ ဟေသ ‘‘ကေတုကမျတာပစ္စုပဋ္ဌာနော’’တိ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၄၀၀) ဝုတ္တော။ ဒုဿတီတိ ဒေါသော, သော စဏ္ဍိက္ကလက္ခဏော ပဟဋာသီဝိသော ဝိယ, ဣဿတီတိ ဣဿာ, သာ ပရသမ္ပတ္တိဥသူယနလက္ခဏာ။ မစ္ဆရဿ ဘာဝေါ မစ္ဆရိယံ, ‘‘မာ ဣဒံ အစ္ဆရိယံ အညေသံ ဟောတု, မယှမေဝ ဟောတူ’’တိ ပဝတ္တံ ဝါ မစ္ဆရိယံ, တံ အတ္တသမ္ပတ္တိနိဂူဟနလက္ခဏံ။ ကုစ္ဆိတံ ကတန္တိ ကုကတံ။ ကတာကတဒုစ္စရိတသုစရိတံ။ အကတမ္ပိ ဟိ ကုကတ’’န္တိ ဝေါဟရန္တိ ‘‘ယံ မယာ အကတံ။ တံ ကုကတ’’န္တိ။ ဣဓ ပန ကတာကတံ အာရဗ္ဘ ဥပ္ပန္နော ဝိပ္ပဋိသာရစိတ္တုပ္ပာဒေါ ကုကတံ, တဿ ဘာဝေါ ကုက္ကုစ္စံ, တံ ကတာကတဒုစ္စရိတသုစရိတာနုသောစနလက္ခဏံ။ ထိနနံ ထိနံ, အနုဿာဟနာဝသံသီဒနဝသေန သံဟတဘာဝေါ။ မိဒ္ဓနံ မိဒ္ဓံ, ဝိဂတသာမတ္ထိယတာ, အသတ္တိဝိဃာတော ဝါ, တတ္ထ ထိနံ စိတ္တဿ အကမ္မညတာလက္ခဏံ, မိဒ္ဓံ ဝေဒနာဒိက္ခန္ဓတ္တယဿာတိ အယမေတေသံ ဝိသေသော။ တထာ ဟိ ပါဠိယံ (ဓ. သ. ၁၁၆၂-၁၁၆၃) ‘‘တတ္ထ ကတမံ ထိနံ? ယာ စိတ္တဿ အကလ္လတာ အကမ္မညတာ။ တတ္ထ ကတမံ မိဒ္ဓံ? ယာ ကာယဿ အကလ္လတာ အကမ္မညတာ’’တျာဒိနာ ဣမေသံ နိဒ္ဒေသော ပဝတ္တော။ နနု စ ‘‘ကာယဿာ’’တိ ဝစနတော ရူပကာယဿပိ အကမ္မညတာ မိဒ္ဓန္တိ တဿ ရူပဘာဝေါပိ အာပဇ္ဇတီတိ? နာပဇ္ဇတိ, တတ္ထ တတ္ထ အာစရိယေဟိ
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၀၉။)အာနီတကာရဏဝသေနေဝဿ ပဋိက္ခိတ္တတ္တာ။ တထာ ဟိ မိဒ္ဓဝါဒိမတပ္ပဋိက္ခေပနတ္ထံ တေသံ ဝါဒနိက္ခေပပုဗ္ဗကံ အဋ္ဌကထာဒီသု ဗဟုဓာ ဝိတ္ထာရေန္တိ အာစရိယာ။ အယံ ပနေတ္ထ သင်္ဂဟော –
‘‘ကေစိ မိဒ္ဓမ္ပိ ရူပန္တိ၊ ဝဒန္တေတံ န ယုဇ္ဇတိ။
ပဟာတဗ္ဗေသု ဝုတ္တတ္တာ၊ ကာမစ္ဆန္ဒာဒယော ဝိယ။
‘‘ပဟာတဗ္ဗေသု အက္ခာတ-မေတံ နီဝရဏေသု ဟိ။
ရူပန္တု န ပဟာတဗ္ဗ-မက္ခာတံ ဒဿနာဒိနာ။
‘‘‘န တုမှံ ဘိက္ခဝေ ရူပံ၊ ပဇဟေထာ’တိ ပါဌတော။
ပဟေယျဘာဝလေသောပိ၊ ယတ္ထ ရူပဿ ဒိဿတိ။
‘‘တတ္ထ တဗ္ဗိသယစ္ဆန္ဒ-ရာဂဟာနိ ပကာသိတာ။
ဝုတ္တဉှိ တတ္ထ ယော ဆန္ဒ-ရာဂက္ခေပေါတိအာဒိကံ။
‘‘ရူပါရူပေသု မိဒ္ဓေသု၊ အရူပံ တတ္ထ ဒေသိတံ။
ဣတိ စေ နတ္ထိ တံ တတ္ထ၊ အဝိသေသေန ပါဌတော။
‘‘သက္ကာ ဟိ အနုမာတုံ ယံ၊ မိဒ္ဓံ ရူပန္တိ စိန္တိတံ။
တမ္ပိ နီဝရဏံ မိဒ္ဓ-ဘာဝတော ဣတရံ ဝိယ။
‘‘သမ္ပယောဂါဘိဓာနာ စ၊ န တံ ရူပန္တိ နိစ္ဆယော။
အရူပီနဉှိ ခန္ဓာနံ၊ သမ္ပယောဂေါ ပဝုစ္စတိ။
‘‘တထာရုပ္ပေ သမုပ္ပတ္တိ၊ ပါဌတော နတ္ထိ ရူပတာ။
နိဒ္ဒါ ခီဏာသဝါနန္တု၊ ကာယဂေလညတော သိယာ’’တိ။
အကုသလစေတသိကဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၁၀။)သောဘနစေတသိကဝဏ္ဏနာ
֍ * ၆။ သဒ္ဒဟတီတိ သဒ္ဓါ, ဗုဒ္ဓါဒီသု ပသာဒေါ, သာ သမ္ပယုတ္တဓမ္မာနံ ပသာဒနလက္ခဏာ ဥဒကပ္ပသာဒကမဏိ ဝိယ။ သရဏံ သတိ, အသမ္မောသော, သာ သမ္ပယုတ္တဓမ္မာနံ သာရဏလက္ခဏာ။ ဟိရီယတိ ကာယဒုစ္စရိတာဒီဟိ ဇိဂုစ္ဆတီတိ ဟိရီ, သာ ပါပတော ဇိဂုစ္ဆနလက္ခဏာ။ ဩတ္တပ္ပတီတိ ဩတ္တပ္ပံ, တံ ပါပတော ဥတ္တာသလက္ခဏံ။ အတ္တဂါရဝဝသေန ပါပတော ဇိဂုစ္ဆနတော ကုလဝဓူ ဝိယ ဟိရီ, ပရဂါရဝဝသေန ပါပတော ဥတ္တာသနတော ဝေသိယာ ဝိယ ဩတ္တပ္ပံ။ လောဘပ္ပဋိပက္ခော အလောဘော, သော အာရမ္မဏေ စိတ္တဿ အလဂ္ဂတာလက္ခဏော မုတ္တဘိက္ခု ဝိယ။ ဒေါသပ္ပဋိပက္ခော အဒေါသော, သော အစဏ္ဍိက္ကလက္ခဏော အနုကူလမိတ္တော ဝိယ။ တေသု ဓမ္မေသု မဇ္ဈတ္တတာ တတြမဇ္ဈတ္တတာ, သာ စိတ္တစေတသိကာနံ အဇ္ဈုပေက္ခနလက္ခဏာ သမပ္ပဝတ္တာနံ အဿာနံ အဇ္ဈုပေက္ခကော သာရထိ ဝိယ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၁၁။)ကာယဿ ပဿမ္ဘနံ ကာယပ္ပဿဒ္ဓိ။ စိတ္တဿ ပဿမ္ဘနံ စိတ္တပ္ပဿဒ္ဓိ။ ဥဘောပိ စေတာ ကာယစိတ္တဒရထဝူပသမလက္ခဏာ။ ကာယဿ လဟုဘာဝေါ ကာယလဟုတာ။ တထာ စိတ္တလဟုတာ။ တာ ကာယစိတ္တဂရုဘာဝဝူပသမလက္ခဏာ။ ကာယဿ မုဒုဘာဝေါ ကာယမုဒုတာ။ တထာ စိတ္တမုဒုတာ။ တာ ကာယစိတ္တထဒ္ဓဘာဝဝူပသမလက္ခဏာ။ ကမ္မနိ သာဓု ကမ္မညံ, တဿ ဘာဝေါ ကမ္မညတာ, ကာယဿ ကမ္မညတာ ကာယကမ္မညတာ။ တထာ စိတ္တကမ္မညတာ။ တာ ကာယစိတ္တအကမ္မညဘာဝဝူပသမလက္ခဏာ။ ပဂုဏဿ ဘာဝေါ ပါဂုညံ, တဒေဝ ပါဂုညတာ, ကာယဿ ပါဂုညတာ ကာယပါဂုညတာ။ တထာ စိတ္တပါဂုညတာ။ တာ ကာယစိတ္တာနံ ဂေလညဝူပသမလက္ခဏာ။ ကာယဿ ဥဇုကဘာဝေါ ကာယုဇုကတာ။ တထာ စိတ္တုဇုကတာ။ တာ ကာယစိတ္တာနံ အဇ္ဇဝလက္ခဏာ။ ယထာက္ကမံ ပနေတာ ကာယစိတ္တာနံ သာရမ္ဘာဒိကရဓာတုက္ခောဘပဋိပက္ခပစ္စယသမုဋ္ဌာနာ, ကာယောတိ စေတ္ထ ဝေဒနာဒိက္ခန္ဓတ္တယဿ ဂဟဏံ။ ယသ္မာ စေတေ ဒွေ ဒွေ ဓမ္မာဝ ဧကတော ဟုတွာ ယထာသကံ ပဋိပက္ခဓမ္မေ ဟနန္တိ, တသ္မာ ဣဓေဝ ဒုဝိဓတာ ဝုတ္တာ, န သမာဓိအာဒီသု။ အပိစ စိတ္တပ္ပဿဒ္ဓိအာဒီဟိ စိတ္တဿေဝ ပဿဒ္ဓါဒိဘာဝေါ ဟောတိ, ကာယပ္ပဿဒ္ဓိအာဒီဟိ ပန ရူပကာယဿပိ တံသမုဋ္ဌာနပဏီတရူပဖရဏဝသေနာတိ တဒတ္ထသန္ဒဿနတ္ထဉ္စေတ္ထ ဒုဝိဓတာ ဝုတ္တာ။ သောဘနာနံ သဗ္ဗေသမ္ပိ သာဓာရဏာ နိယမေန တေသု ဥပ္ပဇ္ဇနတောတိ သောဘနသာဓာရဏာ။
֍ * ၇။ သမ္မာ ဝဒန္တိ ဧတာယာတိ သမ္မာဝါစာ, ဝစီဒုစ္စရိတဝိရတိ။ သာ စတုဗ္ဗိဓာ မုသာဝါဒါ ဝေရမဏိ, ပိသုဏဝါစာ ဝေရမဏိ, ဖရုသဝါစာ ဝေရမဏိ, သမ္ဖပ္ပလာပါ ဝေရမဏီတိ။ ကမ္မမေဝ ကမ္မန္တော သုတ္တန္တဝနန္တာဒယော ဝိယ။ သမ္မာ ပဝတ္တော ကမ္မန္တော သမ္မာကမ္မန္တော, ကာယဒုစ္စရိတဝိရတိ။ သာ တိဝိဓာ ပါဏာတိပါတာ ဝေရမဏိ, အဒိန္နာဒါနာ ဝေရမဏိ, ကာမေသုမိစ္ဆာစာရာ ဝေရမဏီတိ။ သမ္မာ အာဇီဝန္တိ ဧတေနာတိ သမ္မာအာဇီဝေါ, မိစ္ဆာဇီဝဝိရတိ။ သော ပန အာဇီဝဟေတုကကာယဝစီဒုစ္စရိတတော ဝိရမဏဝသေန သတ္တဝိဓော, ကုဟနလပနာဒိမိစ္ဆာဇီဝဝိရမဏဝသေန ဗဟုဝိဓော ဝါ။ တိဝိဓာပိ ပနေတာ ပစ္စေကံ သမ္ပတ္တသမာဒါနသမုစ္ဆေဒဝိရတိဝသေန တိဝိဓာ ဝိရတိယော နာမ ယထာဝုတ္တဒုစ္စရိတေဟိ ဝိရမဏတော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၁၂။)֍ * ၈။ ကရောတိ ပရဒုက္ခေ သတိ သာဓူနံ ဟဒယခေဒံ ဇနေတိ, ကိရတိ ဝါ ဝိက္ခိပတိ ပရဒုက္ခံ, ကိဏာတိ ဝါ တံ ဟိံသတိ, ကိရိယတိ ဝါ ဒုက္ခိတေသု ပသာရိယတီတိ ကရုဏာ, သာ ပရဒုက္ခာပနယနကာမတာလက္ခဏာ။ တာယ ဟိ ပရဒုက္ခံ အပနီယတု ဝါ, မာ ဝါ, တဒါကာရေနေဝ သာ ပဝတ္တတိ။ မောဒန္တိ ဧတာယာတိ မုဒိတာ, သာ ပရသမ္ပတ္တိအနုမောဒနလက္ခဏာ, အပ္ပမာဏသတ္တာရမ္မဏတ္တာ အပ္ပမာဏာ, တာ ဧဝ အပ္ပမညာ။ နနု စ ‘‘စတဿော အပ္ပမညာ’’တိ ဝက္ခတိ, ကသ္မာ ပနေတ္ထ ဒွေယေဝ ဝုတ္တာတိ? အဒေါသတတြမဇ္ဈတ္တတာဟိ မေတ္တုပေက္ခာနံ ဂဟိတတ္တာ။ အဒေါသောယေဝ ဟိ သတ္တေသု ဟိတဇ္ဈာသယဝသပ္ပဝတ္တော မေတ္တာ နာမ။ တတြမဇ္ဈတ္တတာယေဝ တေသု ပဋိဃာနုနယဝူပသမပ္ပဝတ္တာ ဥပေက္ခာ နာမ။ တေနာဟု ပေါရာဏာ –
‘‘အဗျာပါဒေန မေတ္တာ ဟိ၊ တတြမဇ္ဈတ္တတာယ စ။
ဥပေက္ခာ ဂဟိတာ ယသ္မာ၊ တသ္မာ န ဂဟိတာ ဥဘော’’တိ။ (အဘိဓ. ၇၀)။
ပကာရေန ဇာနာတိ အနိစ္စာဒိဝသေန အဝဗုဇ္ဈတီတိ ပညာ, သာ ဧဝ ယထာသဘာဝါဝဗောဓနေ အာဓိပစ္စယောဂတော ဣန္ဒြိယန္တိ ပညိန္ဒြိယံ။ အထ သညာဝိညာဏပညာနံ ကိံ နာနာကရဏန္တိ? သညာ တာဝ နီလာဒိဝသေန သဉ္ဇာနနမတ္တံ ကရောတိ, လက္ခဏပ္ပဋိဝေဓံ ကာတုံ န သက္ကောတိ။ ဝိညာဏံ လက္ခဏပ္ပဋိဝေဓမ္ပိ သာဓေတိ, ဥဿက္ကိတွာ ပန မဂ္ဂံ ပါပေတုံ န သက္ကောတိ။ ပညာ ပန တိဝိဓမ္ပိ ကရောတိ, ဗာလဂါမိကဟေရညိကာနံ ကဟာပဏာဝဗောဓနမေတ္ထ နိဒဿနန္တိ။ ဉာဏဝိပ္ပယုတ္တသညာယ စေတ္ထ အာကာရဂ္ဂဟဏဝသေန ဥပ္ပဇ္ဇနကာလေ ဝိညာဏံ အဗ္ဗောဟာရိကံ, သေသကာလေ ဗလဝံ။ ဉာဏသမ္ပယုတ္တာ ပန ဥဘောပိ တဒနုဂတိကာ ဟောန္တိ။ သဗ္ဗထာပိ ပဉ္စဝီသတီတိ သမ္ဗန္ဓော။
֍ * ၉။ ‘‘တေရသညသမာနာ’’တျာဒိ တီဟိ ရာသီဟိ ဝုတ္တာနံ သင်္ဂဟော။
သောဘနစေတသိကဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၁၃။)သမ္ပယောဂနယဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁၀။ စိတ္တေန သဟ အဝိယုတ္တာ စိတ္တာဝိယုတ္တာ, စေတသိကာတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ ဥပ္ပဇ္ဇတီတိ ဥပ္ပာဒေါ, စိတ္တမေဝ ဥပ္ပာဒေါ စိတ္တုပ္ပာဒေါ။ အညတ္ထ ပန သသမ္ပယုတ္တံ စိတ္တံ စိတ္တုပ္ပာဒေါတိ ဝုစ္စတိ ‘‘ဥပ္ပဇ္ဇတိ စိတ္တံ ဧတေနာတိ ဥပ္ပာဒေါ, ဓမ္မသမူဟော, စိတ္တဉ္စ တံ ဥပ္ပာဒေါ စာတိ စိတ္တုပ္ပာဒေါ’’တိ ကတွာ။ သမာဟာရဒွန္ဒေပိ ဟိ ပုလ္လိင်္ဂံ ကတ္ထစိ သဒ္ဒဝိဒူ ဣစ္ဆန္တိ။ တေသံ စိတ္တာဝိယုတ္တာနံ စိတ္တုပ္ပာဒေသု ပစ္စေကံ သမ္ပယောဂေါ ဣတော ပရံ ယထာယောဂံ ပဝုစ္စတီတိ သမ္ဗန္ဓော။
အညသမာနစေတသိကသမ္ပယောဂနယဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁၃။ သဘာဝေန အဝိတက္ကတ္တာ ဒွိပဉ္စဝိညာဏာနိ ဝဇ္ဇိတာနိ ဧတေဟိ, တေဟိ ဝါ ဧတာနိ ဝဇ္ဇိတာနီတိ ဒွိပဉ္စဝိညာဏဝဇ္ဇိတာနိ, စတုစတ္တာလီသ ကာမာဝစရစိတ္တာနိ။ တေသု စေဝ ဧကာဒသသု ပဌမဇ္ဈာနစိတ္တေသု စ ဝိတက္ကော ဇာယတိ သေသာနံ ဘာဝနာဗလေန အဝိတက္ကတ္တာတိ အဓိပ္ပာယော။
֍ * ၁၄။ တေသု စေဝ ပဉ္စပညာသသဝိတက္ကစိတ္တေသု, ဧကာဒသသု ဒုတိယဇ္ဈာနစိတ္တေသု စာတိ ဆသဋ္ဌိစိတ္တေသု ဝိစာရော ဇာယတိ။
֍ * ၁၅။ ဒွိပဉ္စဝိညာဏေဟိ, ဝိစိကိစ္ဆာသဟဂတေန စာတိ ဧကာဒသဟိ ဝဇ္ဇိတေသု အဋ္ဌသတ္တတိစိတ္တေသု အဓိမောက္ခော ဇာယတိ။
֍ * ၁၆။ ပဉ္စဒွါရာဝဇ္ဇနေန, ဒွိပဉ္စဝိညာဏေဟိ, သမ္ပဋိစ္ဆနဒွယေန, သန္တီရဏတ္တယေန စာတိ သောဠသဟိ ဝဇ္ဇိတေသု တေသတ္တတိယာ စိတ္တေသု ဝီရိယံ ဇာယတိ။
֍ * ၁၇။ ဒေါမနဿသဟဂတေဟိဒွီဟိ, ဥပေက္ခာသဟဂတေဟိ ပဉ္စပညာသစိတ္တေဟိ, ကာယဝိညာဏဒွယေန, ဧကာဒသဟိ စတုတ္ထဇ္ဈာနေဟိ စာတိ သတ္တတိစိတ္တေဟိ ဝဇ္ဇိတေသု ဧကပညာသစိတ္တေသု ပီတိ ဇာယတိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၁၄။)֍ * ၁၈။ အဟေတုကေဟိ အဋ္ဌာရသဟိ, မောမူဟေဟိ ဒွီဟိ စာတိ ဝီသတိယာ စိတ္တေဟိ ဝဇ္ဇိတေသု ဧကူနသတ္တတိစိတ္တေသု ဆန္ဒော ဇာယတိ။
֍ * ၁၉။ တေ ပနာတိ ပကိဏ္ဏကဝိဝဇ္ဇိတာ တံသဟဂတာ စ။ ယထာက္ကမန္တိ ဝိတက္ကာဒိဆပကိဏ္ဏကဝဇ္ဇိတတံသဟိတကမာနုရူပတော။ ‘‘ဆသဋ္ဌိ ပဉ္စပညာသာ’’တျာဒိ ဧကဝီသသတဂဏနဝသေန, ဧကူနနဝုတိဂဏနဝသေန စ ယထာရဟံ ယောဇေတဗ္ဗံ။
အညသမာနစေတသိကသမ္ပယောဂနယဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
အကုသလစေတသိကသမ္ပယောဂနယဝဏ္ဏနာ
֍ * ၂၀။ ‘‘သဗ္ဗာကုသလသာဓာရဏာ’’တိ ဝတွာ တဒေဝ သမတ္ထေတုံ ‘‘သဗ္ဗေသုပီ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။ ယော ဟိ ကောစိ ပါဏာတိပါတာဒီသု ပဋိပဇ္ဇတိ, သော သဗ္ဗောပိ မောဟေန တတ္ထ အနာဒီနဝဒဿာဝီ အဟိရိကေန တတော အဇိဂုစ္ဆန္တော, အနောတ္တပ္ပေန အနောတ္တပ္ပန္တော, ဥဒ္ဓစ္စေန အဝူပသန္တော စ ဟောတိ, တသ္မာ တေ သဗ္ဗာကုသလေသု ဥပလဗ္ဘန္တိ။
֍ * ၂၁။ လောဘသဟဂတစိတ္တေသွေဝါတိ ဧဝ-ကာရော အဓိကာရတ္ထာယပိ ဟောတီတိ ‘‘ဒိဋ္ဌိသဟဂတစိတ္တေသူ’’တိအာဒီသုပိ အဝဓာရဏံ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ သက္ကာယာဒီသု ဟိ အဘိနိဝိသန္တဿ တတ္ထ မမာယနသမ္ဘဝတော ဒိဋ္ဌိ လောဘသဟဂတစိတ္တေသွေဝ လဗ္ဘတိ။ မာနောပိ အဟံမာနဝသေန ပဝတ္တနတော ဒိဋ္ဌိသဒိသောဝ ပဝတ္တတီတိ ဒိဋ္ဌိယာ သဟ ဧကစိတ္တုပ္ပာဒေန ပဝတ္တတိ ကေသရသီဟော ဝိယ အပရေန တထာဝိဓေန သဟ ဧကဂုဟာယံ, န စာပိ ဒေါသမူလာဒီသု ဥပ္ပဇ္ဇတိ အတ္တသိနေဟသန္နိဿယဘာဝေန ဧကန္တလောဘပဒဋ္ဌာနတ္တာတိ သော ဒိဋ္ဌိဝိပ္ပယုတ္တေသွေဝ လဗ္ဘတိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၁၅။)֍ * ၂၄။ တထာ ပရသမ္ပတ္တိံ ဥသူယန္တဿ, အတ္တသမ္ပတ္တိယာ စ ပရေဟိ သာဓာရဏဘာဝံ အနိစ္ဆန္တဿ, ကတာကတဒုစ္စရိတသုစရိတေ အနုသောစန္တဿ စ တတ္ထ တတ္ထ ပဋိဟနနဝသေနေဝ ပဝတ္တနတော ဣဿာမစ္ဆရိယကုက္ကုစ္စာနိ ပဋိဃစိတ္တေသွေဝ။
֍ * ၂၅။ အကမ္မညတာပကတိကဿ တထာ သဘာဝတိက္ခေသု အသင်္ခါရိကေသု ပဝတ္တနာယောဂတော ထိနမိဒ္ဓံ သသင်္ခါရိကေသွေဝ လဗ္ဘတိ။
֍ * ၂၇။ သဗ္ဗာပုညေသွေဝ စတ္တာရော စေတသိကာ ဂတာ, လောဘမူလေယေဝ ယထာသမ္ဘဝံ တယော ဂတာ, ဒေါသမူလေသွေဝ ဒွီသု စတ္တာရော ဂတာ, တထာ သသင်္ခါရေယေဝ ဒွယန္တိ ယောဇနာ။ ဝိစိကိစ္ဆာ ဝိစိကိစ္ဆာစိတ္တေ စာတိ စ-သဒ္ဒေါ အဝဓာရဏေ။ ဝိစိကိစ္ဆာ ဝိစိကိစ္ဆာစိတ္တေယေဝါတိ သမ္ဗန္ဓော။
အကုသလစေတသိကသမ္ပယောဂနယဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၁၆။)သောဘနစေတသိကသမ္ပယောဂနယဝဏ္ဏနာ
֍ * ၂၉။ လောကုတ္တရစိတ္တေသု ပါဒကဇ္ဈာနာဒိဝသေန ကဒါစိ သမ္မာသင်္ကပ္ပဝိရဟော သိယာ, န ပန ဝိရတီနံ အဘာဝေါ မဂ္ဂဿ ကာယဒုစ္စရိတာဒီနံ သမုစ္ဆေဒဝသေန, ဖလဿ စ တဒနုကူလဝသေန ပဝတ္တနတောတိ ဝုတ္တံ ‘‘ဝိရတိယော ပနာ’’တျာဒိ။ သဗ္ဗထာပီတိ သဗ္ဗေဟိပိ တံတံဒုစ္စရိတဒုရာဇီဝါနံ ဝိဓမနဝသပ္ပဝတ္တေဟိ အာကာရေဟိ။ န ဟိ ဧတာသံ လောကိယေသု ဝိယ လောကုတ္တရေသုပိ မုသာဝါဒါဒီနံ ဝိသုံ ဝိသုံ ပဟာနဝသေန ပဝတ္တိ ဟောတိ သဗ္ဗေသမေဝ ဒုစ္စရိတဒုရာဇီဝါနံ တေန တေန မဂ္ဂေန ကေသဉ္စိ သဗ္ဗသော, ကေသဉ္စိ အပါယဂမနီယာဒိအဝတ္ထာယ ပဟာနဝသေန ဧကက္ခဏေ သမုစ္ဆိန္ဒနတော။ နနု စာယမတ္ထော ‘‘ဧကတောဝါ’’တိ ဣမိနာဝ သိဒ္ဓါတိ? တံ န, တိဿန္နံ ဧကတောဝုတ္တိပရိဒီပနမတ္တေန စတုဗ္ဗိဓဝစီဒုစ္စရိတာဒီနံ ပဋိပက္ခာကာရပ္ပဝတ္တိယာ အဒီပိတတ္တာ။ ကေစိ ပန ဣမမတ္ထံ အသလ္လက္ခေတွာဝ ‘‘‘သဗ္ဗထာပီ’တိ ဣဒံ အတိရိတ္တ’’န္တိ ဝဒန္တိ, တတ္ထ တေသံ အညာဏမေဝ ကာရဏံ။ ‘‘နိယတာ’’တိ ဣမိနာပိ လောကိယေသု ဝိယ ကဒါစိ သမ္ဘဝံ နိဝါရေတိ။ တထာ ဟေတာ လောကိယေသု ယေဝါပနကဝသေန ဒေသိတာ, ဣဓ ပန သရူပေနေဝ။ ကာမာဝစရကုသလေသွေဝါတိ အဝဓာရဏေန ကာမာဝစရဝိပါကကိရိယေသု မဟဂ္ဂတေသု စ သမ္ဘဝံ နိဝါရေတိ။ တထာ စေဝ ဥပရိ ဝက္ခတိ။ ကဒါစီတိ မုသာဝါဒါဒိဧကေကဒုစ္စရိတေဟိ ပဋိဝိရမဏကာလေ။ ကဒါစိ ဥပ္ပဇ္ဇန္တာပိ န ဧကတော ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ ဝီတိက္ကမိတဗ္ဗဝတ္ထုသင်္ခါတာနံ အတ္တနော အာရမ္မဏာနံ သမ္ဘဝါပေက္ခတ္တာတိ ဝုတ္တံ ‘‘ဝိသုံ ဝိသု’’န္တိ။
֍ * ၃၀။ အပ္ပနာပ္ပတ္တာနံ အပ္ပမညာနံ န ကဒါစိ သောမနဿရဟိတာ ပဝတ္တိ အတ္ထီတိ ‘‘ပဉ္စမ။ပေ.။ စိတ္တေသု စာ’’တိ ဝုတ္တံ။ ဝိနီဝရဏာဒိတာယ မဟတ္တံ ဂတာနိ, မဟန္တေဟိ ဝါ ဈာယီဟိ ဂတာနိ ပတ္တာနီတိ မဟဂ္ဂတာနိ။ နာနာ ဟုတွာတိ ဘိန္နာရမ္မဏတ္တာ အတ္တနော အာရမ္မဏဘူတာနံ ဒုက္ခိတသုခိတသတ္တာနံ အာပါထဂမနာပေက္ခတာယ ဝိသုံ ဝိသုံ ဟုတွာ။ ဧတ္ထာတိ ဣမေသု ကာမာဝစရကုသလစိတ္တေသု, ကရုဏာမုဒိတာဘာဝနာကာလေ အပ္ပနာဝီထိတော ပုဗ္ဗေ ပရိစယဝသေန ဥပေက္ခာသဟဂတစိတ္တေဟိပိ ပရိကမ္မံ ဟောတိ, ယထာ တံ ပဂုဏဂန္ထံ သဇ္ဈာယန္တဿ ကဒါစိ အညဝိဟိတဿပိ သဇ္ဈာယနံ, ယထာ စ ပဂုဏဝိပဿနာယ သင်္ခါရေ သမ္မသန္တဿ ကဒါစိ ပရိစယဗလေန ဉာဏဝိပ္ပယုတ္တစိတ္တေဟိပိ သမ္မသနန္တိ ဥပေက္ခာသဟဂတကာမာဝစရေသု ကရုဏာမုဒိတာနံ အသမ္ဘဝဝါဒေါ ကေစိဝါဒေါ ကတော။ အပ္ပနာဝီထိယံ ပန တာသံ ဧကန္တတော သောမနဿသဟဂတေသွေဝ သမ္ဘဝေါ ဒဋ္ဌဗ္ဗော ဘိန္နဇာတိကဿ ဝိယ ဘိန္နဝေဒနဿပိ အာသေဝနပစ္စယာဘာဝတော။
֍ * ၃၂။ တယော သောဠသစိတ္တေသူတိ သမ္မာဝါစာဒယော တယော ဓမ္မာ အဋ္ဌလောကုတ္တရကာမာဝစရကုသလဝသေန သောဠသစိတ္တေသု ဇာယန္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၁၇။)֍ * ၃၃။ ဧဝံ နိယတာနိယတသမ္ပယောဂဝသေန ဝုတ္တေသု အနိယတဓမ္မေ ဧကတော ဒဿေတွာ သေသာနံ နိယတဘာဝံ ဒီပေတုံ ‘‘ဣဿာမစ္ဆေရာ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။ ဣဿာမစ္ဆေရကုက္ကုစ္စဝိရတိကရုဏာဒယော နာနာ ကဒါစိ ဇာယန္တိ, မာနော စ ကဒါစိ ‘‘သေယျောဟမသ္မီ’’တျာဒိဝသပ္ပဝတ္တိယံ ဇာယတိ။ ထိနမိဒ္ဓံ တထာ ကဒါစိ အကမ္မညတာဝသပ္ပဝတ္တိယံ သဟ အညမညံ အဝိပ္ပယောဂိဝသေန ဇာယတီတိ ယောဇနာ။ အထ ဝါ မာနော စာတိ ဧတ္ထ စ-သဒ္ဒံ ‘‘သဟာ’’တိ ဧတ္ထာပိ ယောဇေတွာ ထိနမိဒ္ဓံ တထာ ကဒါစိ သဟ စ သသင်္ခါရိကပဋိဃေ, ဒိဋ္ဌိဂတဝိပ္ပယုတ္တသသင်္ခါရိကေသု စ ဣဿာမစ္ဆရိယကုက္ကုစ္စေဟိ, မာနေန စ သဒ္ဓိံ, ကဒါစိ တဒိတရသသင်္ခါရိကစိတ္တသမ္ပယောဂကာလေ, တံသမ္ပယောဂကာလေပိ ဝါ နာနာ စ ဇာယတီတိ ယောဇနာ ဒဋ္ဌဗ္ဗာ။ အပရေ ပန အာစရိယာ ‘‘မာနော စ ထိနမိဒ္ဓဉ္စ တထာ ကဒါစိ နာနာ ကဒါစိ သဟ စ ဇာယတီ’’တိ ဧတ္တကမေဝ ယောဇေသုံ။
֍ * ၃၄။ သေသာတိ ယထာဝုတ္တေဟိ ဧကာဒသဟိ အနိယတေဟိ ဣတရေ ဧကစတ္တာလီသ။ ကေစိ ပန ‘‘ယထာဝုတ္တေဟိ အနိယတယေဝါပနကေဟိ သေသာ နိယတယေဝါပနကာ’’တိ ဝဏ္ဏေန္တိ, တံ တေသံ မတိမတ္တံ, ဣဓ ယေဝါပနကနာမေန ကေသဉ္စိ အနုဒ္ဓဋတ္တာ။ ကေဝလဉှေတ္ထ နိယတာနိယတဝသေန စိတ္တုပ္ပာဒေသု ယထာရဟံ လဗ္ဘမာနစေတသိကမတ္တသန္ဒဿနံ အာစရိယေန ကတံ, န ယေဝါပနကနာမေန ကေစိ ဥဒ္ဓဋာတိ။
ဧဝံ တာဝ ‘‘ဖဿာဒီသု အယံ ဓမ္မော ဧတ္တကေသု စိတ္တေသု ဥပလဗ္ဘတီ’’တိ စိတ္တပရိစ္ဆေဒဝသေန သမ္ပယောဂံ ဒဿေတွာ ဣဒါနိ ‘‘ဣမသ္မိံ စိတ္တုပ္ပာဒေ ဧတ္တကာ စေတသိကာ’’တိ စေတသိကရာသိပရိစ္ဆေဒဝသေန သင်္ဂဟံ ဒဿေတုံ ‘‘သင်္ဂဟဉ္စာ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။
သောဘနစေတသိကသမ္ပယောဂနယဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
သမ္ပယောဂနယဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၁၈။)သင်္ဂဟနယဝဏ္ဏနာ
֍ * ၃၅။ ‘‘ဆတ္တိံသာ’’တျာဒိ တတ္ထ တတ္ထ ယထာရဟံ လဗ္ဘမာနကဓမ္မဝသေန ဂဏနသင်္ဂဟော။
֍ * ၃၆။ ပဌမဇ္ဈာနေ နိယုတ္တာနိ စိတ္တာနိ, တံ ဝါ ဧတေသံ အတ္ထီတိ ပဌမဇ္ဈာနိကစိတ္တာနိ။ အပ္ပမညာနံ သတ္တာရမ္မဏတ္တာ, လောကုတ္တရာနဉ္စ နိဗ္ဗာနာရမ္မဏတ္တာ ဝုတ္တံ ‘‘အပ္ပမညာဝဇ္ဇိတာ’’တိ။ ‘‘တထာ’’တိ ဣမိနာ အညသမာနာ, အပ္ပမညာဝဇ္ဇိတာ သောဘနစေတသိကာ စ သင်္ဂဟံ ဂစ္ဆန္တီတိ အာကဍ္ဎတိ။ ဥပေက္ခာသဟဂတာတိ ဝိတက္ကဝိစာရပီတိသုခဝဇ္ဇာ သုခဋ္ဌာနံ ပဝိဋ္ဌဥပေက္ခာယ သဟဂတာ။ ပဉ္စကဇ္ဈာနဝသေနာတိ ဝိတက္ကဝိစာရေ ဝိသုံ ဝိသုံ အတိက္ကမိတွာ ဘာဝေန္တဿ နာတိတိက္ခဉာဏဿ ဝသေန ဒေသိတဿ ဈာနပဉ္စကဿ ဝသေန။ တေ ပန ဧကတော အတိက္ကမိတွာ ဘာဝေန္တဿ တိက္ခဉာဏဿ ဝသေန ဒေသိတစတုက္ကဇ္ဈာနဝသေန ဒုတိယဇ္ဈာနိကေသု ဝိတက္ကဝိစာရဝဇ္ဇိတာနံ သမ္ဘဝတော စတုဓာ ဧဝ သင်္ဂဟော ဟောတီတိ အဓိပ္ပာယော။
֍ * ၃၇။ တေတ္တိံသဒွယံ စတုတ္ထပဉ္စမဇ္ဈာနစိတ္တေသု။
မဟဂ္ဂတစိတ္တသင်္ဂဟနယဝဏ္ဏနာ
֍ * ၃၈။ တီသူတိ ကုသလဝိပါကကိရိယဝသေန တိဝိဓေသု သီလဝိသုဒ္ဓိဝသေန သုဝိသောဓိတကာယဝစီပယောဂဿ ကေဝလံ စိတ္တသမာဓာနမတ္တေန မဟဂ္ဂတဇ္ဈာနာနိ ပဝတ္တန္တိ, န ပန ကာယဝစီကမ္မာနံ ဝိသောဓနဝသေန, နာပိ ဒုစ္စရိတဒုရာဇီဝါနံ သမုစ္ဆိန္ဒနပဋိပ္ပဿမ္ဘနဝသေနာတိ ဝုတ္တံ ‘‘ဝိရတိဝဇ္ဇိတာ’’တိ။ ပစ္စေကမေဝါတိ ဝိသုံ ဝိသုံယေဝ။ ပန္နရသသူတိ ရူပါဝစရဝသေန တီသု, အာရုပ္ပဝသေန ဒွါဒသသူတိ ပန္နရသသု။ အပ္ပမညာယော န လဗ္ဘန္တီတိ ဧတ္ထ ကာရဏံ ဝုတ္တမေဝ။
မဟဂ္ဂတစိတ္တသင်္ဂဟနယဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၁၉။)ကာမာဝစရသောဘနစိတ္တသင်္ဂဟနယဝဏ္ဏနာ
֍ * ၄၀။ ပစ္စေကမေဝါတိ ဧကေကာယေဝ။ အပ္ပမညာနံ ဟိ သတ္တာရမ္မဏတ္တာ, ဝိရတီနဉ္စ ဝီတက္ကမိတဗ္ဗဝတ္ထုဝိသယတ္တာ နတ္ထိ တာသံ ဧကစိတ္တုပ္ပာဒေ သမ္ဘဝေါတိ လောကိယဝိရတီနံ ဧကန္တကုသလသဘာဝတ္တာ နတ္ထိ အဗျာကတေသု သမ္ဘဝေါတိ ဝုတ္တံ ‘‘ဝိရတိဝဇ္ဇိတာ’’တိ။ တေနာဟ ‘‘ပဉ္စ သိက္ခာပဒါ ကုသလာယေဝါ’’တိ (ဝိဘ. ၇၁၅)။ ဣတရထာ သဒ္ဓါသတိအာဒယော ဝိယ ‘‘သိယာ ကုသလာ, သိယာ အဗျာကတာ’’တိ ဝဒေယျ။ ဖလဿ ပန မဂ္ဂပဋိဗိမ္ဗဘူတတ္တာ, ဒုစ္စရိတဒုရာဇီဝါနံ ပဋိပ္ပဿမ္ဘနတော စ န လောကုတ္တရဝိရတီနံ ဧကန္တကုသလတာ ယုတ္တာတိ တာသံ တတ္ထ အဂ္ဂဟဏံ။ ကာမာဝစရဝိပါကာနမ္ပိ ဧကန္တပရိတ္တာရမ္မဏတ္တာ, အပ္ပမညာနဉ္စ သတ္တာရမ္မဏတ္တာ, ဝိရတီနမ္ပိ ဧကန္တကုသလတ္တာ ဝုတ္တံ ‘‘အပ္ပမညာဝိရတိဝဇ္ဇိတာ’’တိ။
နနု စ ပညတ္တာဒိအာရမ္မဏမ္ပိ ကာမာဝစရကုသလံ ဟောတီတိ တဿ ဝိပါကေနပိ ကုသလသဒိသာရမ္မဏေန ဘဝိတဗ္ဗံ ယထာ တံ မဟဂ္ဂတလောကုတ္တရဝိပါကေဟီတိ? နယိဒမေဝံ, ကာမတဏှာဓီနဿ ဖလဘူတတ္တာ။ ယထာ ဟိ ဒါသိယာ ပုတ္တော မာတရာ ဣစ္ဆိတံ ကာတုံ အသက္ကောန္တော သာမိကေနေဝ ဣစ္ဆိတိစ္ဆိတံ ကရောတိ, ဧဝံ ကာမတဏှာယတ္တတာယ ဒါသိသဒိသဿ ကာမာဝစရကမ္မဿ ဝိပါကဘူတံ စိတ္တံ တေန ဂဟိတာရမ္မဏံ အဂ္ဂဟေတွာ ကာမတဏှာရမ္မဏမေဝ ဂဏှာတီတိ။ ဒွါဒသဓာတိ ကုသလဝိပါကကိရိယဘေဒေသု ပစ္စေကံ စတ္တာရော စတ္တာရော ဒုကာတိ ကတွာ တီသု ဒွါဒသဓာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၂၀။)֍ * ၄၂။ ဣဒါနိ ဣမေသု ပဌမဇ္ဈာနိကာဒီဟိ ဒုတိယဇ္ဈာနိကာဒီနံ ဘေဒကရဓမ္မေ ဒဿေတုံ ‘‘အနုတ္တရေ ဈာနဓမ္မာ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။ အနုတ္တရေ စိတ္တေ ဝိတက္ကဝိစာရပီတိသုခဝသေန ဈာနဓမ္မာ ဝိသေသကာ ဘေဒကာ။ မဇ္ဈိမေ မဟဂ္ဂတေ အပ္ပမညာ, ဈာနဓမ္မာ စ။ ပရိတ္တေသု ကာမာဝစရေသု ဝိရတီ, ဉာဏပီတီ စ အပ္ပမညာ စ ဝိသေသကာ, တတ္ထ ဝိရတီ ကုသလေဟိ ဝိပါကကိရိယာနံ ဝိသေသကာ, အပ္ပမညာ ကုသလကိရိယေဟိ ဝိပါကာနံ, ဉာဏပီတီ ပန တီသု ပဌမယုဂဠာဒီဟိ ဒုတိယယုဂဠာဒီနန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
ကာမာဝစရသောဘနစိတ္တသင်္ဂဟနယဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
အကုသလစိတ္တသင်္ဂဟနယဝဏ္ဏနာ
֍ * ၄၄။ ဒုတိယေ အသင်္ခါရိကေတိ ဒိဋ္ဌိဝိပ္ပယုတ္တေ အသင်္ခါရိကေ လောဘမာနေန တထေဝ အညသမာနာ, အကုသလသာဓာရဏာ စ ဧကူနဝီသတိ ဓမ္မာတိ သမ္ဗန္ဓော။
֍ * ၄၅။ တတိယေတိ ဥပေက္ခာသဟဂတဒိဋ္ဌိသမ္ပယုတ္တေ အသင်္ခါရိကေ။
֍ * ၄၆။ စတုတ္ထေတိ ဒိဋ္ဌိဝိပ္ပယုတ္တေ အသင်္ခါရိကေ။
֍ * ၄၇။ ဣဿာမစ္ဆရိယကုက္ကုစ္စာနိ ပနေတ္ထ ပစ္စေကမေဝ ယောဇေတဗ္ဗာနိ ဘိန္နာရမ္မဏတ္တာယေဝါတိ အဓိပ္ပာယော။
֍ * ၅၀။ အဓိမောက္ခဿ နိစ္ဆယာကာရပ္ပဝတ္တိတော ဒွေဠှကသဘာဝေ ဝိစိကိစ္ဆာစိတ္တေ သမ္ဘဝေါ နတ္ထီတိ ‘‘အဓိမောက္ခဝိရဟိတာ’’တိ ဝုတ္တံ။
֍ * ၅၁။ ဧကူနဝီသတိ ပဌမဒုတိယအသင်္ခါရိကေသု, အဋ္ဌာရသ တတိယစတုတ္ထအသင်္ခါရိကေသု, ဝီသ ပဉ္စမေ အသင်္ခါရိကေ, ဧကဝီသ ပဌမဒုတိယသသင်္ခါရိကေသု, ဝီသတိ တတိယစတုတ္ထသသင်္ခါရိကေသု, ဒွါဝီသ ပဉ္စမေ သသင်္ခါရိကေ, ပန္နရသ မောမူဟဒွယေတိ ဧဝံ အကုသလေ သတ္တဓာ ဌိတာတိ ယောဇနာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၂၁။)֍ * ၅၂။ သာဓာရဏာတိ အကုသလာနံ သဗ္ဗေသမေဝ သာဓာရဏဘူတာ စတ္တာရော သမာနာ စ ဆန္ဒပီတိအဓိမောက္ခဝဇ္ဇိတာ အညသမာနာ အပရေ ဒသာတိ ဧတေ စုဒ္ဒသ ဓမ္မာ သဗ္ဗာကုသလယောဂိနောတိ ပဝုစ္စန္တီတိ ယောဇနာ။
အကုသလစိတ္တသင်္ဂဟနယဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
အဟေတုကစိတ္တသင်္ဂဟနယဝဏ္ဏနာ
֍ * ၅၄။ ‘‘တထာ’’တိ ဣမိနာ အညသမာနေ ပစ္စာမသတိ။
֍ * ၅၆။ မနောဝိညာဏဓာတုယာ ဝိယ ဝိသိဋ္ဌမနနကိစ္စာယောဂတော မနနမတ္တာ ဓာတူတိ မနောဓာတု။ အဟေတုကပဋိသန္ဓိယုဂဠေတိ ဥပေက္ခာသန္တီရဏဒွယေ။
֍ * ၅၈။ ဒွါဒသ ဟသနစိတ္တေ, ဧကာဒသ ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနသုခသန္တီရဏေသု, ဒသ မနောဓာတုတ္တိကာဟေတုကပဋိသန္ဓိယုဂဠဝသေန ပဉ္စသု, သတ္တ ဒွိပဉ္စဝိညာဏေသူတိ အဋ္ဌာရသာဟေတုကေသု စိတ္တုပ္ပာဒေသု သင်္ဂဟော စတုဗ္ဗိဓော ဟောတီတိ ယောဇနာ။
֍ * ၅၉။ တေတ္တိံသဝိဓသင်္ဂဟောတိ အနုတ္တရေ ပဉ္စ, တထာ မဟဂ္ဂတေ, ကာမာဝစရသောဘနေ ဒွါဒသ, အကုသလေ သတ္တ, အဟေတုကေ စတ္တာရောတိ တေတ္တိံသဝိဓသင်္ဂဟော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၂၂။)֍ * ၆၀။ ဣတ္ထံ ယထာဝုတ္တနယေန စိတ္တာဝိယုတ္တာနံ စေတသိကာနံ စိတ္တပရိစ္ဆေဒဝသေန ဝုတ္တံ သမ္ပယောဂဉ္စ စေတသိကရာသိပရိစ္ဆေဒဝသေန ဝုတ္တံ သင်္ဂဟဉ္စ ဉတွာ ယထာယောဂံ စိတ္တေန သမံ ဘေဒံ ဥဒ္ဒိသေ ‘‘သဗ္ဗစိတ္တသာဓာရဏာ တာဝ သတ္တ ဧကူနနဝုတိစိတ္တေသု ဥပ္ပဇ္ဇနတော ပစ္စေကံ ဧကူနနဝုတိဝိဓာ, ပကိဏ္ဏကေသု ဝိတက္ကော ပဉ္စပညာသစိတ္တေသု ဥပ္ပဇ္ဇနတော ပဉ္စပညာသဝိဓော’’တျာဒိနာ ကထေယျာတိ အတ္ထော။
အဟေတုကစိတ္တသင်္ဂဟနယဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ဣတိ အဘိဓမ္မတ္ထဝိဘာဝိနိယာ နာမ အဘိဓမ္မတ္ထသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာယ
စေတသိကပရိစ္ဆေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
၃. ပကိဏ္ဏကပရိစ္ဆေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁။ ဣဒါနိ ယထာဝုတ္တာနံ စိတ္တစေတသိကာနံ ဝေဒနာဒိဝိဘာဂတော, တံတံဝေဒနာဒိဘေဒဘိန္နစိတ္တုပ္ပာဒဝိဘာဂတော စ ပကိဏ္ဏကသင်္ဂဟံ ဒဿေတုံ ‘‘သမ္ပယုတ္တာ ယထာယောဂ’’န္တျာဒိ အာရဒ္ဓံ။ ယထာယောဂံ သမ္ပယုတ္တာ စိတ္တစေတသိကာ ဓမ္မာ သဘာဝတော အတ္တနော အတ္တနော သဘာဝဝသေန ဧကူနနဝုတိဝိဓမ္ပိ စိတ္တံ အာရမ္မဏဝိဇာနနသဘာဝသာမညေန ဧကဝိဓံ, သဗ္ဗစိတ္တသာဓာရဏော ဖဿော ဖုသနသဘာဝေန ဧကဝိဓောတျာဒိနာ တေပညာသ ဟောန္တိ။
֍ * ၂။ ဣဒါနိ တေသံ ဓမ္မာနံ ယထာရဟံ ဝေဒနာ။ပေ.။ ဝတ္ထုတော သင်္ဂဟော နာမ ဝေဒနာသင်္ဂဟာဒိနာမကော ပကိဏ္ဏကသင်္ဂဟော စိတ္တုပ္ပာဒဝသေနေဝ တံတံဝေဒနာဒိဘေဒဘိန္နစိတ္တုပ္ပာဒါနံ ဝသေနေဝ န ကတ္ထစိ တံဝိရဟေန နီယတေ ဥပနီယတေ, အာဟရီယတီတျတ္ထော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၂၃။)ဝေဒနာသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ
֍ * ၃။ တတ္ထာတိ တေသု ဆသု သင်္ဂဟေသု။ သုခါဒိဝေဒနာနံ, တံသဟဂတစိတ္တုပ္ပာဒါနဉ္စ ဝိဘာဂဝသေန သင်္ဂဟော ဝေဒနာသင်္ဂဟော။ ဒုက္ခတော, သုခတော စ အညာ အဒုက္ခမသုခါ မ-ကာရာဂမဝသေန။ နနု စ ‘‘ဒွေမာ, ဘိက္ခဝေ, ဝေဒနာ သုခါ ဒုက္ခာ’’တိ (သံ. နိ. ၄.၂၆၇) ဝစနတော ဒွေ ဧဝ ဝေဒနာတိ? သစ္စံ, တံ ပန အနဝဇ္ဇပက္ခိကံ အဒုက္ခမသုခံ သုခဝေဒနာယံ, သာဝဇ္ဇပက္ခိကဉ္စ ဒုက္ခဝေဒနာယံ သင်္ဂဟေတွာ ဝုတ္တံ။ ယမ္ပိ ကတ္ထစိ သုတ္တေ ‘‘ယံ ကိဉ္စိ ဝေဒယိတမိဒမေတ္ထ ဒုက္ခဿာ’’တိ (သံ. နိ. ၄.၂၅၉) ဝစနံ, တံ သင်္ခါရဒုက္ခတာယ သဗ္ဗဝေဒနာနံ ဒုက္ခသဘာဝတ္တာ ဝုတ္တံ။ ယထာဟ – ‘‘သင်္ခါရာနိစ္စတံ, အာနန္ဒ, မယာ သန္ဓာယ ဘာသိတံ သင်္ခါရဝိပရိဏာမတဉ္စ ယံ ကိဉ္စိဝေဒယိတမိဒမေတ္ထ ဒုက္ခဿာ’’တိ (သံ. နိ. ၄.၂၅၉; ဣတိဝု. အဋ္ဌ. ၅၂)။ တသ္မာ တိဿောယေဝ ဝေဒနာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗာ။ တေနာဟ ဘဂဝါ – ‘‘တိဿော ဣမာ, ဘိက္ခဝေ, ဝေဒနာ သုခါ ဒုက္ခာ အဒုက္ခမသုခါ စာ’’တိ (ဣတိဝု. ၅၂-၅၃; သံ. နိ. ၄.၂၄၉-၂၅၁)။ ဧဝံ တိဝိဓာပိ ပနေတာ ဣန္ဒြိယဒေသနာယံ ‘‘သုခိန္ဒြိယံ ဒုက္ခိန္ဒြိယံ သောမနဿိန္ဒြိယံ ဒေါမနဿိန္ဒြိယံ ဥပေက္ခိန္ဒြိယ’’န္တိ (ဝိဘ. ၂၁၉) ပဉ္စဓာ ဒေသိတာတိ တံဝသေနပေတ္ထ ဝိဘာဂံ ဒဿေတုံ ‘‘သုခံ ဒုက္ခ’’န္တျာဒိ ဝုတ္တံ။ ကာယိကမာနသိကသာတာသာတဘေဒတော ဟိ သုခံ ဒုက္ခဉ္စ ပစ္စေကံ ဒွိဓာ ဝိဘဇိတွာ ‘‘သုခိန္ဒြိယံ သောမနဿိန္ဒြိယံ ဒုက္ခိန္ဒြိယံ ဒေါမနဿိန္ဒြိယ’’န္တိ (ဝိဘ. ၂၁၉) ဒေသိတာ, ဥပေက္ခာ ပန ဘေဒါဘာဝတော ဥပေက္ခိန္ဒြိယန္တိ ဧကဓာဝ။ ယထာ ဟိ သုခဒုက္ခာနိ အညထာ ကာယဿ အနုဂ္ဂဟမုပဃာတဉ္စ ကရောန္တိ, အညထာ မနသော, နေဝံ ဥပေက္ခာ, တသ္မာ သာ ဧကဓာဝ ဒေသိတာ, တေနာဟု ပေါရာဏာ –
‘‘ကာယိကံ မာနသံ ဒုက္ခံ၊ သုခဉ္စောပေက္ခဝေဒနာ။
ဧကံ မာနသမေဝေတိ၊ ပဉ္စဓိန္ဒြိယဘေဒတော’’တိ။ (သ. သ. ၇၄)။
တတ္ထ ဣဋ္ဌဖောဋ္ဌဗ္ဗာနုဘဝနလက္ခဏံ သုခံ။ အနိဋ္ဌဖောဋ္ဌဗ္ဗာနုဘဝနလက္ခဏံ ဒုက္ခံ။ သဘာဝတော, ပရိကပ္ပတော ဝါ ဣဋ္ဌာနုဘဝနလက္ခဏံ သောမနဿံ။ တထာ အနိဋ္ဌာနုဘဝနလက္ခဏံ ဒေါမနဿံ။ မဇ္ဈတ္တာနုဘဝနလက္ခဏာ ဥပေက္ခာ။
֍ * ၅။ စတုစတ္တာလီသ ပစ္စေကံ လောကိယလောကုတ္တရဘေဒေန ဧကာဒသဝိဓတ္တာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၂၄။)֍ * ၇။ သေသာနီတိ သုခဒုက္ခသောမနဿဒေါမနဿသဟဂတေဟိ အဝသေသာနိ အကုသလတော ဆ, အဟေတုကတော စုဒ္ဒသ, ကာမာဝစရသောဘနတော ဒွါဒသ, ပဉ္စမဇ္ဈာနိကာနိ တေဝီသာတိ သဗ္ဗာနိပိ ပဉ္စပညာသ။
ဝေဒနာသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၂၅။)ဟေတုသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁၀။ လောဘာဒိဟေတူနံ ဝိဘာဂဝသေန, တံသမ္ပယုတ္တဝသေန စ သင်္ဂဟော ဟေတုသင်္ဂဟော။ ဟေတဝေါ နာမ ဆဗ္ဗိဓာ ဘဝန္တီတိ သမ္ဗန္ဓော။ ဟေတုဘာဝေါ ပန နေသံ သမ္ပယုတ္တာနံ သုပ္ပတိဋ္ဌိတဘာဝသာဓနသင်္ခါတော မူလဘာဝေါ။ လဒ္ဓဟေတုပစ္စယာ ဟိ ဓမ္မာ ဝိရုဠှမူလာ ဝိယ ပါဒပါ ထိရာ ဟောန္တိ, န အဟေတုကာ ဝိယ ဇလတလေ သေဝါလသဒိသာ။ ဧဝဉ္စ ကတွာ ဧတေ မူလသဒိသတာယ ‘‘မူလာနီ’’တိ စ ဝုစ္စန္တိ။ အပရေ ပန ‘‘ကုသလာဒီနံ ကုသလာဒိဘာဝသာဓနံ ဟေတုဘာဝေါ’’တိ ဝဒန္တိ, ဧဝံ သတိ ဟေတူနံ အတ္တနော ကုသလာဒိဘာဝသာဓနော အညော ဟေတု မဂ္ဂိတဗ္ဗော သိယာ။ အထ သေသသမ္ပယုတ္တဟေတုပဋိဗဒ္ဓါ တေသံ ကုသလာဒိဘာဝေါ, ဧဝမ္ပိ မောမူဟစိတ္တသမ္ပယုတ္တဿ ဟေတုနော အကုသလဘာဝေါ အပ္ပဋိဗဒ္ဓါ သိယာ။ အထ တဿ သဘာဝတော အကုသလဘာဝေါပိ သိယာ, ဧဝံ သတိ သေသဟေတူနမ္ပိ သဘာဝတောဝ ကုသလာဒိဘာဝေါတိ တေသံ ဝိယ သမ္ပယုတ္တဓမ္မာနမ္ပိ သော ဟေတုပဋိဗဒ္ဓါ န သိယာ။ ယဒိ စ ဟေတုပဋိဗဒ္ဓါ ကုသလာဒိဘာဝေါ, တဒါ အဟေတုကာနံ အဗျာကတဘာဝေါ န သိယာတိ အလမတိနိပ္ပီဠနေန။ ကုသလာဒိဘာဝေါ ပန ကုသလာကုသလာနံ ယောနိသောအယောနိသောမနသိကာရပ္ပဋိဗဒ္ဓါ။ ယထာဟ – ‘‘ယောနိသော, ဘိက္ခဝေ, မနသိကရောတော အနုပ္ပန္နာ စေဝ ကုသလာ ဓမ္မာ ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ, ဥပ္ပန္နာ စ ကုသလာ ဓမ္မာ အဘိဝဍ္ဎန္တီ’’တျာဒိ (အ. နိ. ၁.၆၇), အဗျာကတာနံ ပန အဗျာကတဘာဝေါ နိရနုသယသန္တာနပ္ပဋိဗဒ္ဓါ ကမ္မပ္ပဋိဗဒ္ဓါ အဝိပါကဘာဝပ္ပဋိဗဒ္ဓါ စာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
֍ * ၁၆။ ဣဒါနိ ဟေတူနံ ဇာတိဘေဒံ ဒဿေတုံ ‘‘လောဘော ဒေါသော စာ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။
ဟေတုသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ကိစ္စသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁၈။ ပဋိသန္ဓာဒီနံ ကိစ္စာနံ ဝိဘာဂဝသေန, တံကိစ္စဝန္တာနဉ္စ ပရိစ္ဆေဒဝသေန သင်္ဂဟော ကိစ္စသင်္ဂဟော။ ဘဝတော ဘဝဿ ပဋိသန္ဓာနံ ပဋိသန္ဓိကိစ္စံ။ အဝိစ္ဆေဒပ္ပဝတ္တိဟေတုဘာဝေန ဘဝဿ အင်္ဂဘာဝေါ ဘဝင်္ဂကိစ္စံ။ အာဝဇ္ဇနကိစ္စာဒီနိ ဟေဋ္ဌာ ဝုတ္တဝစနတ္ထာနုသာရေန ယထာရဟံ ယောဇေတဗ္ဗာနိ။ အာရမ္မဏေ တံတံကိစ္စသာဓနဝသေန အနေကက္ခတ္တုံ, ဧကက္ခတ္တုံ ဝါ ဇဝမာနဿ ဝိယ ပဝတ္တိ ဇဝနကိစ္စံ။ တံတံဇဝနဂ္ဂဟိတာရမ္မဏဿ အာရမ္မဏကရဏံ တဒါရမ္မဏကိစ္စံ။ နိဗ္ဗတ္တဘဝတော ပရိဂဠှနံ စုတိကိစ္စံ။
֍ * ၁၉။ ဣမာနိ ပန ကိစ္စာနိ ဌာနဝသေန ပါကဋာနိ ဟောန္တီတိ တံ ဒါနိ ပဘေဒတော ဒဿေတုံ ‘‘ပဋိသန္ဓီ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ, တတ္ထ ပဋိသန္ဓိယာ ဌာနံ ပဋိသန္ဓိဌာနံ။ ကာမံ ပဋိသန္ဓိဝိနိမုတ္တံ ဌာနံ နာမ နတ္ထိ, သုခဂ္ဂဟဏတ္ထံ ပန ‘‘သိလာပုတ္တကဿ သရီရ’’န္တျာဒီသု ဝိယ အဘေဒေပိ ဘေဒပရိကပ္ပနာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဧဝံ သေသေသုပိ။ ဒဿနာဒီနံ ပဉ္စန္နံ ဝိညာဏာနံ ဌာနံ ပဉ္စဝိညာဏဌာနံ။ အာဒိ-သဒ္ဒေန သမ္ပဋိစ္ဆနဌာနာဒီနံ သင်္ဂဟော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၂၆။)တတ္ထ စုတိဘဝင်္ဂါနံ အန္တရာ ပဋိသန္ဓိဌာနံ။ ပဋိသန္ဓိအာဝဇ္ဇနာနံ, ဇဝနာဝဇ္ဇနာနံ, တဒါရမ္မဏာဝဇ္ဇနာနံ, ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနာဝဇ္ဇနာနံ, ကဒါစိ ဇဝနစုတီနံ, တဒါရမ္မဏစုတီနဉ္စ အန္တရာ ဘဝင်္ဂဌာနံ။ ဘဝင်္ဂပဉ္စဝိညာဏာနံ, ဘဝင်္ဂဇဝနာနဉ္စ အန္တရာ အာဝဇ္ဇနဌာနံ။ ပဉ္စဒွါရာဝဇ္ဇနသမ္ပဋိစ္ဆနာနမန္တရာ ပဉ္စဝိညာဏဌာနံ။ ပဉ္စဝိညာဏသန္တီရဏာနမန္တရာ သမ္ပဋိစ္ဆနဌာနံ။ သမ္ပဋိစ္ဆနဝေါဋ္ဌဗ္ဗနာနမန္တရာ သန္တီရဏဌာနံ။ သန္တီရဏဇဝနာနံ, သန္တီရဏဘဝင်္ဂါနဉ္စ အန္တရာ ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနဌာနံ။ ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနတဒါရမ္မဏာနံ, ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနဘဝင်္ဂါနံ, ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနစုတီနံ, မနောဒွါရာဝဇ္ဇနတဒါရမ္မဏာနံ, မနောဒွါရာဝဇ္ဇနဘဝင်္ဂါနံ, မနောဒွါရာဝဇ္ဇနစုတီနဉ္စ အန္တရာ ဇဝနဌာနံ။ ဇဝနဘဝင်္ဂါနံ, ဇဝနစုတီနဉ္စ အန္တရာ တဒါရမ္မဏဌာနံ။ ဇဝနပဋိသန္ဓီနံ, တဒါရမ္မဏပဋိသန္ဓီနံ, ဘဝင်္ဂပဋိသန္ဓီနံ ဝါ အန္တရာ စုတိဌာနံ နာမ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၂၇။)֍ * ၂၀။ ဒွေ ဥပေက္ခာသဟဂတသန္တီရဏာနိ သုခသန္တီရဏဿ ပဋိသန္ဓိဝသပ္ပဝတ္တိဘာဝါဘာဝတောတိအဓိပ္ပာယော။ ဧဝဉ္စ ကတွာ ပဋ္ဌာနေ ‘‘ဥပေက္ခာသဟဂတံ ဓမ္မံ ပဋိစ္စ ဥပေက္ခာသဟဂတော ဓမ္မော ဥပ္ပဇ္ဇတိ န ဟေတုပစ္စယာ’’တိ (ပဋ္ဌာ. ၄.၁၃.၁၇၉) ဧဝမာဂတဿ ဥပေက္ခာသဟဂတပဒဿ ဝိဘင်္ဂေ ‘‘အဟေတုကံ ဥပေက္ခာသဟဂတံ ဧကံ ခန္ဓံ ပဋိစ္စ ဒွေ ခန္ဓာ, ဒွေ ခန္ဓေ ပဋိစ္စ ဧကော ခန္ဓော, အဟေတုကပဋိသန္ဓိက္ခဏေ ဥပေက္ခာသဟဂတံ ဧကံ ခန္ဓံ ပဋိစ္စ ဒွေ ခန္ဓာ, ဒွေ ခန္ဓေ ပဋိစ္စ ဧကော ခန္ဓော’’တိ (ပဋ္ဌာ. ၄.၁၃.၁၇၉) ဧဝံ ပဝတ္တိပဋိသန္ဓိဝသေန ပဋိစ္စနယော ဥဒ္ဓဋော, ပီတိသဟဂတသုခသဟဂတပဒဝိဘင်္ဂေ ပန ‘‘အဟေတုကံ ပီတိသဟဂတံ ဧကံ ခန္ဓံ ပဋိစ္စတယော ခန္ဓာ။ပေ.။ ဒွေ ခန္ဓာ။ အဟေတုကံ သုခသဟဂတံ ဧကံ ခန္ဓံ ပဋိစ္စ ဒွေ ခန္ဓာ ။ပေ.။ ဧကော ခန္ဓော’’တိ (ပဋ္ဌာ. ၄.၁၃.၁၄၄, ၁၆၇) ပဝတ္တိဝသေနေဝ ဥဒ္ဓဋော, န ပန ‘‘အဟေတုကပဋိသန္ဓိက္ခဏေ’’တျာဒိနာ ပဋိသန္ဓိဝသေန, တသ္မာ ယထာဓမ္မသာသနေ အဝစနမ္ပိ အဘာဝမေဝ ဒီပေတီတိ န တဿ ပဋိသန္ဓိဝသေန ပဝတ္တိ အတ္ထိ။ ယတ္ထ ပန လဗ္ဘမာနဿပိ ကဿစိ အဝစနံ, တတ္ထ ကာရဏံ ဥပရိ အာဝိ ဘဝိဿတိ။
֍ * ၂၅။ မနောဒွါရာဝဇ္ဇနဿ ပရိတ္တာရမ္မဏေ ဒွတ္တိက္ခတ္တုံ ပဝတ္တမာနဿပိ နတ္ထိ ဇဝနကိစ္စံ တဿ အာရမ္မဏရသာနုဘဝနာဘာဝတောတိ ဝုတ္တံ ‘‘အာဝဇ္ဇနဒွယဝဇ္ဇိတာနီ’’တိ။ ဧဝဉ္စ ကတွာ ဝုတ္တံ အဋ္ဌကထာယံ ‘‘ဇဝနဋ္ဌာနေ ဌတွာ’’တိ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၄၉၈ ဝိပါကုဒ္ဓါရကထာ)။ ဣတရထာ ‘‘ဇဝနံ ဟုတွာ’’တိ ဝတ္တဗ္ဗံ သိယာတိ။ ကုသလာကုသလဖလကိရိယစိတ္တာနီတိ ဧကဝီသတိ လောကိယလောကုတ္တရကုသလာနိ, ဒွါဒသ အကုသလာနိ, စတ္တာရိ လောကုတ္တရဖလစိတ္တာနိ, အဋ္ဌာရသ တေဘူမကကိရိယစိတ္တာနိ။ ဧကစိတ္တက္ခဏိကမ္ပိ ဟိ လောကုတ္တရမဂ္ဂါဒိကံ တံသဘာဝဝန္တတာယ ဇဝနကိစ္စံ နာမ, ယထာ ဧကေကဂေါစရဝိသယမ္ပိ သဗ္ဗညုတညာဏံ သကလဝိသယာဝဗောဓနသာမတ္ထိယယောဂတော န ကဒါစိ တံနာမံ ဝိဇဟတီတိ။
֍ * ၂၇။ ဧဝံ ကိစ္စဘေဒေန ဝုတ္တာနေဝ ယထာသကံ လဗ္ဘမာနကိစ္စဂဏနဝသေန သမ္ပိဏ္ဍေတွာ ဒဿေတုံ ‘‘တေသု ပနာ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။
֍ * ၃၃။ ပဋိသန္ဓာဒယော စိတ္တုပ္ပာဒါ နာမကိစ္စဘေဒေန ပဋိသန္ဓာဒီနံ နာမာနံ, ကိစ္စာနဉ္စ ဘေဒေန, အထ ဝါ ပဋိသန္ဓာဒယော နာမ တန္နာမကာ စိတ္တုပ္ပာဒါ ပဋိသန္ဓာဒီနံ ကိစ္စာနံ ဘေဒေန စုဒ္ဒသ, ဌာနဘေဒေန ပဋိသန္ဓာဒီနံယေဝ ဌာနာနံ ဘေဒေန ဒသဓာ ပကာသိတာတိ ယောဇနာ။ ဧကကိစ္စဌာနဒွိကိစ္စဌာနတိကိစ္စဌာနစတုကိစ္စဌာနပဉ္စကိစ္စဌာနာနိ စိတ္တာနိ ယထာက္ကမံ အဋ္ဌသဋ္ဌိ, တထာ ဒွေ စ နဝ စ အဋ္ဌ စ ဒွေ စာတိ နိဒ္ဒိသေတိ သမ္ဗန္ဓော။
ကိစ္စသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၂၈။)ဒွါရသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ
֍ * ၃၅။ ဒွါရာနံ, ဒွါရပ္ပဝတ္တစိတ္တာနဉ္စ ပရိစ္ဆေဒဝသေန သင်္ဂဟော ဒွါရသင်္ဂဟော။ အာဝဇ္ဇနာဒီနံ အရူပဓမ္မာနံ ပဝတ္တိမုခဘာဝတော ဒွါရာနိ ဝိယာတိ ဒွါရာနိ။
֍ * ၃၆။ စက္ခုမေဝါတိ ပသာဒစက္ခုမေဝ။
֍ * ၃၇။ အာဝဇ္ဇနာဒီနံ မနာနံ, မနောယေဝ ဝါ ဒွါရန္တိ မနောဒွါရံ။ ဘဝင်္ဂန္တိ အာဝဇ္ဇနာနန္တရံ ဘဝင်္ဂံ။ တေနာဟု ပေါရာဏာ –
‘‘သာဝဇ္ဇနံ ဘဝင်္ဂန္တု၊ မနောဒွါရန္တိ ဝုစ္စတီ’’တိ။
֍ * ၃၉။ တတ္ထာတိ တေသု စက္ခာဒိဒွါရေသု စက္ခုဒွါရေ ဆစတ္တာလီသ စိတ္တာနိ ယထာရဟမုပ္ပဇ္ဇန္တီတိ သမ္ဗန္ဓော။ ပဉ္စဒွါရာဝဇ္ဇနမေကံ, စက္ခုဝိညာဏာဒီနိ ဥဘယဝိပါကဝသေန သတ္တ, ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနမေကံ, ကာမာဝစရဇဝနာနိ စ ကုသလာကုသလနိရာဝဇ္ဇနကိရိယဝသေန ဧကူနတိံသ, တဒါရမ္မဏာနိ စ အဂ္ဂဟိတဂ္ဂဟဏေန အဋ္ဌေဝါတိ ဆစတ္တာလီသ။ ယထာရဟန္တိ ဣဋ္ဌာဒိအာရမ္မဏေ ယောနိသောအယောနိသောမနသိကာရနိရနုသယသန္တာနာဒီနံ အနုရူပဝသေန။ သဗ္ဗထာပီတိ အာဝဇ္ဇနာဒိတဒါရမ္မဏပရိယောသာနေန သဗ္ဗေနပိ ပကာရေန ကာမာဝစရာနေဝါတိ ယောဇနာ။ သဗ္ဗထာပိ စတုပညာသ စိတ္တာနီတိ ဝါ သမ္ဗန္ဓော။ သဗ္ဗထာပိ တံတံဒွါရိကဝသေန ဌိတာနိ အဂ္ဂဟိတဂ္ဂဟဏေန စက္ခုဒွါရိကေသု ဆစတ္တာလီသစိတ္တေသု သောတဝိညာဏာဒီနံ စတုန္နံ ယုဂဠာနံ ပက္ခေပေန စတုပညာသပီတျတ္ထော။
֍ * ၄၁။ စက္ခာဒိဒွါရေသု အပ္ပဝတ္တနတော, မနောဒွါရသင်္ခါတဘဝင်္ဂတော အာရမ္မဏန္တရဂ္ဂဟဏဝသေန အပ္ပဝတ္တိတော စ ပဋိသန္ဓာဒိဝသေန ပဝတ္တာနိ ဧကူနဝီသတိ ဒွါရဝိမုတ္တာနိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၂၉။)֍ * ၄၂။ ဒွိပဉ္စဝိညာဏာနိ သကသကဒွါရေ, ဆဗ္ဗီသတိ မဟဂ္ဂတလောကုတ္တရဇဝနာနိ မနောဒွါရေယေဝ ဥပ္ပဇ္ဇနတော ဆတ္တိံသ စိတ္တာနိ ယထာရဟံ သကသကဒွါရာနုရူပံ ဧကဒွါရိကစိတ္တာနိ။
֍ * ၄၅။ ပဉ္စဒွါရေသု သန္တီရဏတဒါရမ္မဏဝသေန, မနောဒွါရေ စ တဒါရမ္မဏဝသေန ပဝတ္တနတော ဆဒွါရိကာနိ စေဝ ပဋိသန္ဓာဒိဝသပ္ပဝတ္တိယာ ဒွါရဝိမုတ္တာနိ စ။
֍ * ၄၇။ ပဉ္စဒွါရိကာနိ စ ဆဒွါရိကာနိ စ ပဉ္စဆဒွါရိကာနိ။ ဆဒွါရိကာနိ စ တာနိ ကဒါစိ ဒွါရဝိမုတ္တာနိ စာတိ ဆဒွါရိကဝိမုတ္တာနိ။ အထ ဝါ ဆဒွါရိကာနိ စ ဆဒွါရိကဝိမုတ္တာနိ စာတိ ဆဒွါရိကဝိမုတ္တာနီတိ ဧကဒေသသရူပေကသေသော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။
ဒွါရသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
အာလမ္ဗဏသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ
֍ * ၄၈။ အာရမ္မဏာနံ သရူပတော, ဝိဘာဂတော, တံဝိသယစိတ္တတော စ သင်္ဂဟော အာလမ္ဗဏသင်္ဂဟော။ ဝဏ္ဏဝိကာရံ အာပဇ္ဇမာနံ ရူပယတိ ဟဒယင်္ဂတဘာဝံ ပကာသေတီတိ ရူပံ, တဒေဝ ဒုဗ္ဗလပုရိသေန ဒဏ္ဍာဒိ ဝိယ စိတ္တစေတသိကေဟိ အာလမ္ဗီယတိ, တာနိ ဝါ အာဂန္တွာ ဧတ္ထ ရမန္တီတိ အာရမ္မဏန္တိ ရူပါရမ္မဏံ။ သဒ္ဒီယတီတိ သဒ္ဒေါ, သောယေဝ အာရမ္မဏန္တိ သဒ္ဒါရမ္မဏံ။ ဂန္ဓယတိ အတ္တနော ဝတ္ထုံ သူစေတိ ‘‘ဣဒမေတ္ထ အတ္ထီ’’တိ ပေသုညံ ကရောန္တံ ဝိယ ဟောတီတိ ဂန္ဓော, သောယေဝ အာရမ္မဏံ ဂန္ဓာရမ္မဏံ။ ရသန္တိ တံ သတ္တာ အဿာဒေန္တီတိ ရသော, သောယေဝ အာရမ္မဏံ ရသာရမ္မဏံ။ ဖုသီယတီတိ ဖောဋ္ဌဗ္ဗံ, တဒေဝ အာရမ္မဏံ ဖောဋ္ဌဗ္ဗာရမ္မဏံ။ ဓမ္မောယေဝ အာရမ္မဏံ ဓမ္မာရမ္မဏံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၃၀။)֍ * ၄၉။ တတ္ထာတိ တေသု ရူပါဒိအာရမ္မဏေသု, ရူပမေဝါတိ ဝဏ္ဏာယတနသင်္ခါတံ ရူပမေဝ။ သဒ္ဒါဒယောတိ သဒ္ဒါယတနာဒိသင်္ခါတာ သဒ္ဒါဒယော, အာပေါဓာတုဝဇ္ဇိတဘူတတ္တယသင်္ခါတံ ဖောဋ္ဌဗ္ဗာယတနဉ္စ။
֍ * ၅၀။ ပဉ္စာရမ္မဏပသာဒါနိ ဌပေတွာ သေသာနိ သောဠသ သုခုမရူပါနိ။
֍ * ၅၁။ ပစ္စုပ္ပန္နန္တိ ဝတ္တမာနံ။
֍ * ၅၂။ ဆဗ္ဗိဓမ္ပီတိ ရူပါဒိဝသေန ဆဗ္ဗိဓမ္ပိ။ ဝိနာသာဘာဝတော အတီတာဒိကာလဝသေန နဝတ္တဗ္ဗတ္တာ နိဗ္ဗာနံ, ပညတ္တိ စ ကာလဝိမုတ္တံ နာမ။ ယထာရဟန္တိ ကာမာဝစရဇဝနအဘိညာသေသမဟဂ္ဂတာဒိဇဝနာနံ အနုရူပတော။ ကာမာဝစရဇဝနာနဉှိ ဟသိတုပ္ပာဒဝဇ္ဇာနံ ဆဗ္ဗိဓမ္ပိ တိကာလိကံ, ကာလဝိမုတ္တဉ္စ အာရမ္မဏံ ဟောတိ။ ဟသိတုပ္ပာဒဿ တိကာလိကမေဝ။ တထာ ဟိဿ ဧကန္တပရိတ္တာရမ္မဏတံ ဝက္ခတိ။ ဒိဗ္ဗစက္ခာဒိဝသပ္ပဝတ္တဿ ပန အဘိညာဇဝနဿ ယထာရဟံ ဆဗ္ဗိဓမ္ပိ တိကာလိကံ, ကာလဝိမုတ္တဉ္စ အာရမ္မဏံ ဟောတိ။ ဝိဘာဂေါ ပနေတ္ထ နဝမပရိစ္ဆေဒေ အာဝိ ဘဝိဿတိ။ သေသာနံ ပန ကာလဝိမုတ္တံ, အတီတဉ္စ ယထာရဟမာရမ္မဏံ ဟောတိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၃၁။)֍ * ၅၃။ ဒွါရ။ပေ.။ သင်္ခါတာနံ ဆဗ္ဗိဓမ္ပိ အာရမ္မဏံ ဟောတီတိ သမ္ဗန္ဓော, တံ ပန နေသံ အာရမ္မဏံ န အာဝဇ္ဇနဿ ဝိယ ကေနစိ အဂ္ဂဟိတမေဝ ဂေါစရဘာဝံ ဂစ္ဆတိ, န စ ပဉ္စဒွါရိကဇဝနာနံ ဝိယ ဧကန္တပစ္စုပ္ပန္နံ, နာပိ မနောဒွါရိကဇဝနာနံ ဝိယ တိကာလိကမေဝ, အဝိသေသေန ကာလဝိမုတ္တံ ဝါ, နာပိ မရဏာသန္နတော ပုရိမဘာဂဇဝနာနံ ဝိယ ကမ္မကမ္မနိမိတ္တာဒိဝသေန အာဂမသိဒ္ဓိဝေါဟာရဝိနိမုတ္တန္တိ အာဟ ‘‘ယထာသမ္ဘဝံ။ပေ.။ သမ္မတ’’န္တိ။ တတ္ထ ယထာသမ္ဘဝန္တိ တံတံဘူမိကပဋိသန္ဓိဘဝင်္ဂစုတီနံ တံတံဒွါရဂ္ဂဟိတာဒိဝသေန သမ္ဘဝါနုရူပတော။ ကာမာဝစရာနဉှိ ပဋိသန္ဓိဘဝင်္ဂါနံ တာဝ ရူပါဒိပဉ္စာရမ္မဏံ ဆဒွါရဂ္ဂဟိတံ ယထာရဟံ ပစ္စုပ္ပန္နမတီတဉ္စ ကမ္မနိမိတ္တသမ္မတမာရမ္မဏံ ဟောတိ, တထာ စုတိစိတ္တဿ အတီတမေဝ။ ဓမ္မာရမ္မဏံ ပန တေသံ တိဏ္ဏန္နမ္ပိ မနောဒွါရဂ္ဂဟိတမေဝ အတီတံ ကမ္မကမ္မနိမိတ္တသမ္မတံ, တထာ ရူပါရမ္မဏံ ဧကမေဝ မနောဒွါရဂ္ဂဟိတံ ဧကန္တပစ္စုပ္ပန္နံ ဂတိနိမိတ္တသမ္မတန္တိ ဧဝံ ကာမာဝစရပဋိသန္ဓာဒီနံ ယထာသမ္ဘဝံ ဆဒွါရဂ္ဂဟိတံ ပစ္စုပ္ပန္နမတီတဉ္စ ကမ္မကမ္မနိမိတ္တဂတိနိမိတ္တသမ္မတမာရမ္မဏံ ဟောတိ။
မဟဂ္ဂတပဋိသန္ဓာဒီသု ပန ရူပါဝစရာနံ, ပဌမတတိယာရုပ္ပာနဉ္စ ဓမ္မာရမ္မဏမေဝ မနောဒွါရဂ္ဂဟိတံ ပညတ္တိဘူတံ ကမ္မနိမိတ္တသမ္မတံ, တထာ ဒုတိယစတုတ္ထာရုပ္ပာနံ အတီတမေဝါတိ ဧဝံ မဟဂ္ဂတပဋိသန္ဓိဘဝင်္ဂစုတီနံ မနောဒွါရဂ္ဂဟိတံ ပညတ္တိဘူတံ, အတီတံ ဝါ ကမ္မနိမိတ္တသမ္မတမေဝ အာရမ္မဏံ ဟောတိ။
ယေဘုယျေန ဘဝန္တရေ ဆဒွါရဂ္ဂဟိတန္တိ ဗာဟုလ္လေန အတီတာနန္တရဘဝေ မရဏာသန္နပ္ပဝတ္တဆဒွါရိကဇဝနေဟိ ဂဟိတံ။ အသညီဘဝတော စုတာနဉှိ ပဋိသန္ဓိဝိသယဿ အနန္တရာတီတဘဝေ န ကေနစိ ဒွါရေန ဂဟဏံ အတ္ထီတိ တဒေဝေတ္ထ ယေဘုယျဂ္ဂဟဏေန ဗျဘိစာရိတံ။ ကေဝလဉှိ ကမ္မဗလေနေဝ တေသံ ပဋိသန္ဓိယာ ကမ္မနိမိတ္တာဒိကမာရမ္မဏံ ဥပဋ္ဌာတိ။ တထာ ဟိ သစ္စသင်္ခေပေ အသညီဘဝတော စုတဿ ပဋိသန္ဓိနိမိတ္တံ ပုစ္ဆိတွာ –
‘‘ဘဝန္တရကတံ ကမ္မံ၊ ယမောကာသံ လဘေ တတော။
ဟောတိ သာ သန္ဓိ တေနေဝ၊ ဥပဋ္ဌာပိတဂေါစရေ’’တိ။ (သ. သ. ၁၇၁) –
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၃၂။)ကေဝလံ ကမ္မဗလေနေဝ ပဋိသန္ဓိဂေါစရဿ ဥပဋ္ဌာနံ ဝုတ္တံ။ ဣတရထာ ဟိ ဇဝနဂ္ဂဟိတဿပိ အာရမ္မဏဿ ကမ္မဗလေနေဝ ဥပဋ္ဌာပိယမာနတ္တာ ‘‘တေနေဝါ’’တိ သာဝဓာရဏဝစနဿ အဓိပ္ပာယသုညတာ အာပဇ္ဇေယျာတိ။ နနု စ တေသမ္ပိ ပဋိသန္ဓိဂေါစရော ကမ္မဘဝေ ကေနစိ ဒွါရေန ဇဝနဂ္ဂဟိတော သမ္ဘဝတီတိ? သစ္စံ သမ္ဘဝတိ ကမ္မကမ္မနိမိတ္တသမ္မတော, ဂတိနိမိတ္တသမ္မတော ပန သဗ္ဗေသမ္ပိ မရဏကာလေယေဝ ဥပဋ္ဌာတီတိ ကုတော တဿ ကမ္မဘဝေ ဂဟဏသမ္ဘဝေါ။ အပိစေတ္ထ မရဏာသန္နပဝတ္တဇဝနေဟိ ဂဟိတမေဝ သန္ဓာယ ‘‘ဆဒွါရဂ္ဂဟိတ’’န္တိ ဝုတ္တံ, ဧဝဉ္စ ကတွာ အာစရိယေန ဣမသ္မိံယေဝ အဓိကာရေ ပရမတ္ထဝိနိစ္ဆယေ ဝုတ္တံ –
‘‘မရဏာသန္နသတ္တဿ၊ ယထောပဋ္ဌိတဂေါစရံ။
ဆဒွါရေသု တမာရဗ္ဘ၊ ပဋိသန္ဓိ ဘဝန္တရေ’’တိ။ (ပရမ. ဝိ. ၈၉)။
‘‘ပစ္စုပ္ပန္န’’န္တျာဒိနာ အနာဂတဿ ပဋိသန္ဓိဂေါစရဘာဝံ နိဝါရေတိ။ န ဟိ တံ အတီတကမ္မကမ္မနိမိတ္တာနိ ဝိယ အနုဘူတံ, နာပိ ပစ္စုပ္ပန္နကမ္မနိမိတ္တဂတိနိမိတ္တာနိ ဝိယ အာပါထဂတဉ္စ ဟောတီတိ, ကမ္မကမ္မနိမိတ္တာဒီနဉ္စ သရူပံ သယမေဝ ဝက္ခတိ။
֍ * ၅၄။ တေသူတိ ရူပါဒိပစ္စုပ္ပန္နာဒိကမ္မာဒိအာရမ္မဏေသု ဝိညာဏေသု။ ရူပါဒီသု ဧကေကံ အာရမ္မဏံ ဧတေသန္တိ ရူပါဒိဧကေကာရမ္မဏာနိ။
֍ * ၅၅။ ရူပါဒိကံ ပဉ္စဝိဓမ္ပိ အာရမ္မဏမေတဿာတိ ရူပါဒိပဉ္စာရမ္မဏံ။
֍ * ၅၆။ သေသာနီတိ ဒွိပဉ္စဝိညာဏသမ္ပဋိစ္ဆနေဟိ အဝသေသာနိ ဧကာဒသ ကာမာဝစရဝိပါကာနိ။ သဗ္ဗထာပိ ကာမာဝစရာရမ္မဏာနီတိ သဗ္ဗေနပိ ဆဒွါရိကဒွါရဝိမုတ္တဆဠာရမ္မဏဝသပ္ပဝတ္တာကာရေန နိဗ္ဗတ္တာနိပိ ဧကန္တကာမာဝစရသဘာဝဆဠာရမ္မဏဂေါစရာနိ။ ဧတ္ထ ဟိ ဝိပါကာနိ တာဝ သန္တီရဏာဒိဝသေန ရူပါဒိပဉ္စာရမ္မဏေ, ပဋိသန္ဓာဒိဝသေန ဆဠာရမ္မဏသင်္ခါတေ ကာမာဝစရာရမ္မဏေယေဝ ပဝတ္တန္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၃၃။)ဟသနစိတ္တမ္ပိ ပဓာနသာရုပ္ပဋ္ဌာနံ ဒိသွာ တုဿန္တဿ ရူပါရမ္မဏေ, ဘဏ္ဍဘာဇနဋ္ဌာနေ မဟာသဒ္ဒံ သုတွာ ‘‘ဧဝရူပါ လောလုပ္ပတဏှာ မေ ပဟီနာ’’တိ တုဿန္တဿ သဒ္ဒါရမ္မဏေ, ဂန္ဓာဒီဟိ စေတိယပူဇနကာလေ တုဿန္တဿ ဂန္ဓာရမ္မဏေ, ရသသမ္ပန္နံ ပိဏ္ဍပါတံ သဗြဟ္မစာရီဟိ ဘာဇေတွာ ပရိဘုဉ္ဇနကာလေ တုဿန္တဿ ရသာရမ္မဏေ, အာဘိသမာစာရိကဝတ္တပရိပူရဏကာလေ တုဿန္တဿ ဖောဋ္ဌဗ္ဗာရမ္မဏေ, ပုဗ္ဗေနိဝါသဉာဏာဒီဟိ ဂဟိတကာမာဝစရဓမ္မံ အာရဗ္ဘ တုဿန္တဿ ဓမ္မာရမ္မဏေတိ ဧဝံ ပရိတ္တဓမ္မပရိယာပန္နေသွေဝ ဆသု အာရမ္မဏေသု ပဝတ္တတိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၃၄။)֍ * ၅၇။ ဒွါဒသာကုသလအဋ္ဌဉာဏဝိပ္ပယုတ္တဇဝနဝသေန ဝီသတိ စိတ္တာနိ အတ္တနော ဇဠဘာဝတော လောကုတ္တရဓမ္မေ အာရဗ္ဘ ပဝတ္တိတုံ န သက္ကောန္တီတိ နဝဝိဓလောကုတ္တရဓမ္မေ ဝဇ္ဇေတွာ တေဘူမကာနိ, ပညတ္တိဉ္စ အာရဗ္ဘ ပဝတ္တန္တီတိ အာဟ ‘‘အကုသလာနိ စေဝါ’’တျာဒိ။ ဣမေသု ဟိ အကုသလတော စတ္တာရော ဒိဋ္ဌိဂတသမ္ပယုတ္တစိတ္တုပ္ပာဒါ ပရိတ္တဓမ္မေ အာရဗ္ဘ ပရာမသနအဿာဒနာဘိနန္ဒနကာလေ ကာမာဝစရာရမ္မဏာ, တေနေဝါကာရေန သတ္တဝီသတိ မဟဂ္ဂတဓမ္မေ အာရဗ္ဘ ပဝတ္တိယံ မဟဂ္ဂတာရမ္မဏာ, သမ္မုတိဓမ္မေ အာရဗ္ဘ ပဝတ္တိယံ ပညတ္တာရမ္မဏာ။ ဒိဋ္ဌိဝိပ္ပယုတ္တစိတ္တုပ္ပာဒါပိ တေယေဝ ဓမ္မေ အာရဗ္ဘ ကေဝလံ အဿာဒနာဘိနန္ဒနဝသေန ပဝတ္တိယံ, ပဋိဃသမ္ပယုတ္တာ စ ဒုဿနဝိပ္ပဋိသာရဝသေန, ဝိစိကိစ္ဆာသဟဂတော အနိဋ္ဌင်္ဂမနဝသေန, ဥဒ္ဓစ္စသဟဂတော ဝိက္ခိပနဝသေန, အဝူပသမဝသေန စ ပဝတ္တိယံ ပရိတ္တမဟဂ္ဂတပညတ္တာရမ္မဏော, ကုသလတော စတ္တာရော, ကိရိယတော စတ္တာရောတိ အဋ္ဌ ဉာဏဝိပ္ပယုတ္တစိတ္တုပ္ပာဒါ သေက္ခပုထုဇ္ဇနခီဏာသဝါနံ အသက္ကစ္စဒါနပစ္စဝေက္ခဏဓမ္မဿဝနာဒီသု ပရိတ္တဓမ္မေ အာရဗ္ဘ ပဝတ္တိကာလေ ကာမာဝစရာရမ္မဏာ, အတိပဂုဏဇ္ဈာနပစ္စဝေက္ခဏကာလေ မဟဂ္ဂတာရမ္မဏာ, ကသိဏနိမိတ္တာဒီသု ပရိကမ္မာဒိကာလေ ပညတ္တာရမ္မဏာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
֍ * ၅၈။ အရဟတ္တမဂ္ဂဖလဝဇ္ဇိတသဗ္ဗာရမ္မဏာနိ သေက္ခပုထုဇ္ဇနသန္တာနေသွေဝ ပဝတ္တနတော။ သေက္ခာပိ ဟိ ဌပေတွာ လောကိယစိတ္တံ အရဟတော မဂ္ဂဖလသင်္ခါတံ ပါဋိပုဂ္ဂလိကစိတ္တံ ဇာနိတုံ န သက္ကောန္တိ အနဓိဂတတ္တာ, တထာ ပုထုဇ္ဇနာဒယောပိ သောတာပန္နာဒီနံ, သေက္ခာနံ ပန အတ္တနော အတ္တနော မဂ္ဂဖလပစ္စဝေက္ခဏေသု ပရသန္တာနဂတမဂ္ဂဖလာရမ္မဏာယ အဘိညာယ ပရိကမ္မကာလေ, အဘိညာစိတ္တေနေဝ မဂ္ဂဖလာနံ ပရိစ္ဆိန္ဒနကာလေ စ အတ္တနော အတ္တနော သမာနာနံ, ဟေဋ္ဌိမာနဉ္စ မဂ္ဂဖလဓမ္မေ အာရဗ္ဘ ကုသလဇဝနာနံ ပဝတ္တိ အတ္ထီတိ အရဟတ္တမဂ္ဂဖလဿေဝ ပဋိက္ခေပေါ ကတော။ ကာမာဝစရမဟဂ္ဂတပညတ္တိနိဗ္ဗာနာနိ ပန သေက္ခပုထုဇ္ဇနာနံ သက္ကစ္စဒါနပစ္စဝေက္ခဏဓမ္မဿဝနသင်္ခါရသမ္မသနကသိဏပရိကမ္မာဒီသု တံတဒါရမ္မဏိကာဘိညာနံ ပရိကမ္မကာလေ, ဂေါတြဘုဝေါဒါနကာလေ, ဒိဗ္ဗစက္ခာဒီဟိ ရူပဝိဇာနနာဒိကာလေ စ ကုသလဇဝနာနံ ဂေါစရဘာဝံ ဂစ္ဆန္တိ။
֍ * ၅၉။ သဗ္ဗထာပိ သဗ္ဗာရမ္မဏာနီတိ ကာမာဝစရမဟဂ္ဂတသဗ္ဗလောကုတ္တရပညတ္တိဝသေန သဗ္ဗထာပိ သဗ္ဗာရမ္မဏာနိ, န ပန အကုသလာဒယော ဝိယ သပ္ပဒေသသဗ္ဗာရမ္မဏာနီတျတ္ထော။ ကိရိယဇဝနာနဉှိ သဗ္ဗညုတညာဏာဒိဝသပ္ပဝတ္တိယံ, ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနဿ စ တံတံပုရေစာရိကဝသပ္ပဝတ္တိယံ န စ ကိဉ္စိ အဂေါစရံ နာမ အတ္ထိ။
֍ * ၆၀။ ပဌမတတိယာရုပ္ပာရမ္မဏတ္တာ အာရုပ္ပေသု ဒုတိယစတုတ္ထာနိ မဟဂ္ဂတာရမ္မဏာနိ။
֍ * ၆၁။ သေသာနိ။ပေ.။ ပညတ္တာရမ္မဏာနီတိ ပန္နရသ ရူပါဝစရာနိ, ပဌမတတိယာရုပ္ပာနိ စာတိ ဧကဝီသတိ ကသိဏာဒိပညတ္တီသု ပဝတ္တနတော ပညတ္တာရမ္မဏာနိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၃၅။)֍ * ၆၃။ တေဝီသတိကာမာဝစရဝိပါကပဉ္စဒွါရာဝဇ္ဇနဟသနဝသေန ပဉ္စဝီသတိ စိတ္တာနိ ပရိတ္ထမှိ ကာမာဝစရာရမ္မဏေ ယေဝ ဘဝန္တိ။ ကာမာဝစရဉှိ မဟဂ္ဂတာဒယော ဥပါဒါယ မန္ဒာနုဘာဝတာယ ပရိသမန္တတော အတ္တံ ခဏ္ဍိတံ ဝိယာတိ ပရိတ္တံ။ ‘‘ဆ စိတ္တာနိ မဟဂ္ဂတေယေဝါ’’တျာဒိနာ သဗ္ဗတ္ထ သာဝဓာရဏယောဇနာ ဒဋ္ဌဗ္ဗာ။
အာလမ္ဗဏသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ဝတ္ထုသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ
֍ * ၆၄။ ဝတ္ထုဝိဘာဂတော, တဗ္ဗတ္ထုကစိတ္တပရိစ္ဆေဒဝသေန စ သင်္ဂဟော ဝတ္ထုသင်္ဂဟော။ ဝသန္တိ ဧတေသု စိတ္တစေတသိကာ တန္နိဿယတ္တာတိ ဝတ္ထူနိ။
֍ * ၆၅။ တာနိ ကာမလောကေ သဗ္ဗာနိပိ လဗ္ဘန္တိ ပရိပုဏ္ဏိန္ဒြိယဿ တတ္ထေဝ ဥပလဗ္ဘနတော။ ပိ-သဒ္ဒေန ပန အန္ဓဗဓိရာဒိဝသေန ကေသဉ္စိ အသမ္ဘဝံ ဒီပေတိ။
֍ * ၆၆။ ဃာနာဒိတ္တယံ နတ္ထိ ဗြဟ္မာနံ ကာမဝိရာဂဘာဝနာဝသေန ဂန္ဓရသဖောဋ္ဌဗ္ဗေသု ဝိရတ္တတာယ တဗ္ဗိသယပ္ပသာဒေသုပိ ဝိရာဂသဘာဝတော။ ဗုဒ္ဓဒဿနဓမ္မဿဝနာဒိအတ္ထံ ပန စက္ခုသောတေသု အဝိရတ္တဘာဝတော စက္ခာဒိဒွယံ တတ္ထ ဥပလဗ္ဘတိ။
֍ * ၆၇။ အရူပလောကေ သဗ္ဗာနိပိ ဆ ဝတ္ထူနိ န သံဝိဇ္ဇန္တိ အရူပီနံ ရူပဝိရာဂဘာဝနာဗလေန တတ္ထ သဗ္ဗေန သဗ္ဗံ ရူပပ္ပဝတ္တိယာ အဘာဝတော။
֍ * ၆၈။ ပဉ္စဝိညာဏာနေဝ နိဿတ္တနိဇ္ဇီဝဋ္ဌေန ဓာတုယောတိ ပဉ္စဝိညာဏဓာတုယော။
֍ * ၆၉။ မနနမတ္တာ ဓာတု မနောဓာတု။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၃၆။)֍ * ၇၀။ မနောယေဝ ဝိသိဋ္ဌဝိဇာနနကိစ္စယောဂတော ဝိညာဏံ နိဿတ္တနိဇ္ဇီဝဋ္ဌေန ဓာတု စာတိ မနောဝိညာဏဓာတု။ မနသော ဝိညာဏဓာတူတိ ဝါ မနောဝိညာဏဓာတု။ သာ ဟိ မနတောယေဝ အနန္တရပစ္စယတော သမ္ဘူယမနသောယေဝ အနန္တရပစ္စယဘူတာတိ မနသော သမ္ဗန္ဓိနီ ဟောတိ။ သန္တီရဏတ္တယဿ, အဋ္ဌမဟာဝိပါကာနံ, ပဋိဃဒွယဿ, ပဌမမဂ္ဂဿ, ဟသိတုပ္ပာဒဿ, ပန္နရသရူပါဝစရာနဉ္စ ဝသေန ပဝတ္တာ ယထာဝုတ္တမနောဓာတုပဉ္စဝိညာဏဓာတူဟိ အဝသေသာ မနောဝိညာဏဓာတု သင်္ခါတာ စ တိံသ ဓမ္မာ န ကေဝလံ မနောဓာတုယေဝ, တထာ ဟဒယံ နိဿာယေဝ ပဝတ္တန္တီတိ သမ္ဗန္ဓော။
သန္တီရဏမဟာဝိပါကာနိ ဟိ ဧကာဒသ ဒွါရာဘာဝတော, ကိစ္စာဘာဝတော စ အာရုပ္ပေ န ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ။ ပဋိဃဿ အနီဝရဏာဝတ္ထဿ အဘာဝတော တံသဟဂတံ စိတ္တဒွယံ ရူပလောကေပိ နတ္ထိ, ပဂေဝ အာရုပ္ပေ။ ပဌမမဂ္ဂေါပိ ပရတောဃောသပစ္စယာဘာဝေ သာဝကာနံ အနုပ္ပဇ္ဇနတော, ဗုဒ္ဓပစ္စေကဗုဒ္ဓါနဉ္စ မနုဿလောကတော အညတ္ထ အနိဗ္ဗတ္တနတော, ဟသနစိတ္တဉ္စ ကာယာဘာဝတော, ရူပါဝစရာနိ အရူပီနံ ရူပဝိရာဂဘာဝနာဝသေန တဒါရမ္မဏေသု ဈာနေသုပိ ဝိရတ္တဘာဝတော အရူပဘဝေ န ဥပ္ပဇ္ဇန္တီတိ သဗ္ဗာနိပိ ဧတာနိ တေတ္တိံသ စိတ္တာနိ ဟဒယံ နိဿာယေဝ ပဝတ္တန္တိ။
֍ * ၇၁။ ပဉ္စရူပါဝစရကုသလတော အဝသေသာနိ ဒွါဒသ လောကိယကုသလာနိ, ပဋိဃဒွယတော အဝသေသာနိ ဒသ အကုသလာနိ, ပဉ္စဒွါရာဝဇ္ဇနဟသနရူပါဝစရကိရိယေဟိ အဝသေသာနိ တေရသ ကိရိယစိတ္တာနိ, ပဌမမဂ္ဂတော အဝသေသာနိ သတ္တ အနုတ္တရာနိ စာတိ ဣမေသံ ဝသေန ဒွေစတ္တာလီသဝိဓာ မနောဝိညာဏဓာတုသင်္ခါတာ ဓမ္မာ ပဉ္စဝေါကာရဘဝဝသေန ဟဒယံ နိဿာယ ဝါ, စတုဝေါကာရဘဝဝသေန အနိဿာယဝါ ပဝတ္တန္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၃၇။)֍ * ၇၃။ ကာမေ ဘဝေ ဆဝတ္ထုံ နိဿိတာ သတ္တ ဝိညာဏဓာတုယော, ရူပေ ဘဝေ တိဝတ္ထုံ နိဿိတာ ဃာနဝိညာဏာဒိတ္တယဝဇ္ဇိတာ စတုဗ္ဗိဓာ ဝိညာဏဓာတုယော, အာရုပ္ပေ ဘဝေ အနိဿိတာ ဧကာ မနောဝိညာဏဓာတု မတာတိ ယောဇနာ။
֍ * ၇၄။ ကာမာဝစရဝိပါကပဉ္စဒွါရာဝဇ္ဇနပဋိဃဒွယဟသနဝသေန သတ္တဝီသတိ ကာမာဝစရာနိ, ပန္နရသ ရူပါဝစရာနိ, ပဌမမဂ္ဂေါတိ တေစတ္တာလီသ နိဿာယေဝ ဇာယရေ, တတောယေဝ အဝသေသာ အာရုပ္ပဝိပါကဝဇ္ဇိတာ ဒွေစတ္တာလီသ နိဿာယ စ အနိဿာယ စ ဇာယရေ, ပါကာရုပ္ပာ စတ္တာရော အနိဿိတာယေဝါတိ သမ္ဗန္ဓော။
ဝတ္ထုသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ဣတိ အဘိဓမ္မတ္ထဝိဘာဝိနိယာ နာမ အဘိဓမ္မတ္ထသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာယ
ပကိဏ္ဏကပရိစ္ဆေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
၄. ဝီထိပရိစ္ဆေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁။ ဣစ္စေဝံ ယထာဝုတ္တနယေန စိတ္တုပ္ပာဒါနံ စတုန္နံ ခန္ဓာနံ ဥတ္တရံ ဝေဒနာသင်္ဂဟာဒိဝိဘာဂတော ဥတ္တမံ ပဘေဒသင်္ဂဟံ ကတွာ ပုန ကာမာဝစရာဒီနံ တိဏ္ဏံ ဘူမီနံ, ဒွိဟေတုကာဒိပုဂ္ဂလာနဉ္စ ဘေဒေန လက္ခိတံ ‘‘ဣဒံ ဧတ္တကေဟိ ပရံ, ဣမဿ အနန္တရံ ဧတ္တကာနိ စိတ္တာနီ’’တိ ဧဝံ ပုဗ္ဗာပရစိတ္တေဟိ နိယာမိတံ ပဋိသန္ဓိပဝတ္တီသု စိတ္တုပ္ပာဒါနံ ပဝတ္တိသင်္ဂဟံ နာမ တန္နာမကံ သင်္ဂဟံ ယထာသမ္ဘဝတော သမာသေန ပဝက္ခာမီတိ ယောဇနာ။
֍ * ၂။ ဝတ္ထုဒွါရာရမ္မဏသင်္ဂဟာ ဟေဋ္ဌာ ကထိတာပိ ပရိပုဏ္ဏံ ကတွာ ပဝတ္တိသင်္ဂဟံ ဒဿေတုံ ပုန နိက္ခိတ္တာ။
֍ * ၃။ ဝိသယာနံ ဒွါရေသု, ဝိသယေသု စ စိတ္တာနံ ပဝတ္တိ ဝိသယပ္ပဝတ္တိ။
֍ * ၄။ တတ္ထာတိ တေသု ဆသု ဆက္ကေသု။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၃၈။)ဝီထိဆက္ကဝဏ္ဏနာ
֍ * ၆။ ‘‘စက္ခုဒွါရေ ပဝတ္တာ ဝီထိ စိတ္တပရမ္ပရာ စက္ခုဒွါရဝီထီ’’တျာဒိနာ ဒွါရဝသေန, ‘‘စက္ခုဝိညာဏသမ္ဗန္ဓိနီ ဝီထိ တေန သဟ ဧကာရမ္မဏဧကဒွါရိကတာယ သဟစရဏဘာဝတော စက္ခုဝိညာဏဝီထီ’’တျာဒိနာ ဝိညာဏဝသေန ဝါ ဝီထီနံ နာမ ယောဇနာ ကာတဗ္ဗာတိ ဒဿေတုံ ‘‘စက္ခုဒွါရဝီထီ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။
ဝီထိဆက္ကဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ဝီထိဘေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၇။ ‘‘အတိမဟန္တ’’န္တျာဒီသု ဧကစိတ္တက္ခဏာတီတံ ဟုတွာ အာပါထာဂတံ သောဠသစိတ္တက္ခဏာယုကံ အတိမဟန္တံ နာမ။ ဒွိတိစိတ္တက္ခဏာတီတံ ဟုတွာ ပန္နရသစုဒ္ဒသစိတ္တက္ခဏာယုကံ မဟန္တံ နာမ။ စတုစိတ္တက္ခဏတော ပဋ္ဌာယ ယာဝ နဝစိတ္တက္ခဏာတီတံ ဟုတွာ တေရသစိတ္တက္ခဏတော ပဋ္ဌာယ ယာဝ အဋ္ဌစိတ္တက္ခဏာယုတံ ပရိတ္တံ နာမ။ ဒသစိတ္တက္ခဏတော ပဋ္ဌာယ ယာဝ ပန္နရသစိတ္တက္ခဏာတီတံ ဟုတွာ သတ္တစိတ္တက္ခဏတော ပဋ္ဌာယ ယာဝ ဒွိစိတ္တက္ခဏာယုကံ အတိပရိတ္တံ နာမ။ ဧဝဉ္စ ကတွာ ဝက္ခတိ ‘‘ဧကစိတ္တက္ခဏာတီတာနီ’’တျာဒိ။ ဝိဘူတံ ပါကဋံ။ အဝိဘူတံ အပါကဋံ။
ဝီထိဘေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၃၉။)ပဉ္စဒွါရဝီထိဝဏ္ဏနာ
֍ * ၈။ ကထန္တိ ကေန ပကာရေန အတိမဟန္တာဒိဝသေန ဝိသယဝဝတ္ထာနန္တိ ပုစ္ဆိတွာ စိတ္တက္ခဏဝသေန တံ ပကာသေတုံ ‘‘ဥပ္ပာဒဌိတီ’’တျာဒိ အာရဒ္ဓံ။ ဥပ္ပဇ္ဇနံ ဥပ္ပာဒေါ, အတ္တပဋိလာဘော။ ဘဉ္ဇနံ ဘင်္ဂေါ, သရူပဝိနာသော။ ဥဘိန္နံ ဝေမဇ္ဈေ ဘင်္ဂါဘိမုခပ္ပဝတ္တိ ဌိတိ နာမ။ ကေစိ ပန စိတ္တဿ ဌိတိက္ခဏံ ပဋိသေဓေန္တိ။ အယဉှိ နေသံ အဓိပ္ပာယော – စိတ္တယမကေ (ဝိဘ. မူလဋီ. ၂၀ ပကိဏ္ဏကကထာဝဏ္ဏနာ; ယမ. ၂.စိတ္တယမက.၈၁, ၁၀၂) ‘‘ဥပ္ပန္နံ ဥပ္ပဇ္ဇမာန’’န္တိ ဧဝမာဒိပဒါနံ ဝိဘင်္ဂေ ‘‘ဘင်္ဂက္ခဏေ ဥပ္ပန္နံ, နော စ ဥပ္ပဇ္ဇမာနံ, ဥပ္ပာဒက္ခဏေ ဥပ္ပန္နဉ္စေဝ ဥပ္ပဇ္ဇမာနဉ္စာ’’တျာဒိနာ (ယမ. ၂.စိတ္တယမက.၈၁, ၁၀၂) ဘင်္ဂုပ္ပာဒါဝ ကထိတာ, န ဌိတိက္ခဏော။ ယဒိ စ စိတ္တဿ ဌိတိက္ခဏောပိ အတ္ထိ, ‘‘ဌိတိက္ခဏေ ဘင်္ဂက္ခဏေ စာ’’တိ ဝတ္တဗ္ဗံ သိယာ။ အထ မတံ ‘‘ဥပ္ပာဒေါ ပညာယတိ, ဝယော ပညာယတိ, ဌိတဿ အညထတ္တံ ပညာယတီတိ (အ. နိ. ၃.၄၇) သုတ္တန္တပါဌတော ဌိတိက္ခဏော အတ္ထီ’’တိ, တတ္ထပိ ဧကသ္မိံ ဓမ္မေ အညထတ္တဿ အနုပ္ပဇ္ဇနတော, ပညာဏဝစနတော စ ပဗန္ဓဌိတိယေဝ အဓိပ္ပေတာ, န စ ခဏဌိတိ, န စ အဘိဓမ္မေ လဗ္ဘမာနဿ အဝစနေ ကာရဏံ အတ္ထိ, တသ္မာ ယထာဓမ္မသာသနေ အဝစနမ္ပိ အဘာဝမေဝ ဒီပေတီတိ။ တတ္ထ ဝုစ္စတေ ယထေဝ ဟိ ဧကဓမ္မာဓာရဘာဝေပိ ဥပ္ပာဒဘင်္ဂါနံ အညော ဥပ္ပာဒက္ခဏော, အညော ဘင်္ဂက္ခဏောတိ ဥပ္ပာဒါဝတ္ထာယ ဘိန္နာ ဘင်္ဂါဝတ္ထာ ဣစ္ဆိတာ။ ဣတရထာ ဟိ ‘‘အညောယေဝ ဓမ္မော ဥပ္ပဇ္ဇတိ, အညော နိရုဇ္ဈတီ’’တိ အာပဇ္ဇေယျ, ဧဝမေဝ ဥပ္ပာဒဘင်္ဂါဝတ္ထာဟိ ဘိန္နာ ဘင်္ဂါဘိမုခါဝတ္ထာပိ ဣစ္ဆိတဗ္ဗာ, သာ ဌိတိ နာမ။ ပါဠိယံ ပန ဝေနေယျဇ္ဈာသယာနုရောဓတော နယဒဿနဝသေန သာ န ဝုတ္တာ။ အဘိဓမ္မဒေသနာပိ ဟိ ကဒါစိ ဝေနေယျဇ္ဈာသယာနုရောဓေန ပဝတ္တတိ, ယထာ ရူပဿ ဥပ္ပာဒေါ ဥပစယော သန္တတီတိ ဒွိဓာ ဘိန္ဒိတွာ ဒေသိတော, သုတ္တေ စ ‘‘တီဏိမာနိ, ဘိက္ခဝေ, သင်္ခတဿ သင်္ခတလက္ခဏာနိ။ ကတမာနိ တီဏိ? ဥပ္ပာဒေါ ပညာယတိ, ဝယော ပညာယတိ, ဌိတဿ အညထတ္တံ ပညာယတီ’’တိ ဧဝံ သင်္ခတဓမ္မဿေဝ လက္ခဏဒဿနတ္ထံ ဥပ္ပာဒါဒီနံ ဝုတ္တတ္တာ န သက္ကာ ပဗန္ဓဿ ပညတ္တိသဘာဝဿ အသင်္ခတဿ ဌိတိ တတ္ထ ဝုတ္တာတိ ဝိညာတုံ။ ဥပသဂ္ဂဿ စ ဓာတွတ္ထေယေဝ ပဝတ္တနတော ‘‘ပညာယတီ’’တိ ဧတဿ ဝိညာယတီတိ အတ္ထော။ တသ္မာ န ဧတ္တာဝတာ စိတ္တဿ ဌိတိက္ခဏော ပဋိဗာဟိတုံ ယုတ္တောတိ သုဝုတ္တမေတံ ‘‘ဥပ္ပာဒဌိတိဘင်္ဂဝသေနာ’’တိ။ ဧဝဉ္စ ကတွာ ဝုတ္တံ အဋ္ဌကထာယမ္ပိ
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၄၀။)‘‘ဧကေကဿ ဥပ္ပာဒဌိတိဘင်္ဂဝသေန တယော တယော ခဏာ’’တိ (ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၂၆ ပကိဏ္ဏကကထာ)။
֍ * ၉။ အရူပံ လဟုပရိဏာမံ, ရူပံ ဂရုပရိဏာမံ ဂါဟကဂါဟေတဗ္ဗဘာဝဿ တံတံခဏဝသေန ဥပ္ပဇ္ဇနတောတိ အာဟ ‘‘တာနီ’’တျာဒိ။ တာနီတိ တာဒိသာနိ။ သတ္တရသန္နံ စိတ္တာနံ ခဏာနိ ဝိယ ခဏာနိ သတ္တရသစိတ္တက္ခဏာနိ, တာနိ စိတ္တက္ခဏာနိ သတ္တရသာတိ ဝါ သမ္ဗန္ဓော။ ဝိသုံ ဝိသုံ ပန ဧကပညာသ စိတ္တက္ခဏာနိ ဟောန္တိ။ ရူပဓမ္မာနန္တိ ဝိညတ္တိလက္ခဏရူပဝဇ္ဇာနံ ရူပဓမ္မာနံ။ ဝိညတ္တိဒွယဉှိ ဧကစိတ္တက္ခဏာယုကံ။ တထာ ဟိ တံ စိတ္တာနုပရိဝတ္တိဓမ္မေသု ဝုတ္တံ။ လက္ခဏရူပေသု စ ဇာတိ စေဝ အနိစ္စတာ စ စိတ္တဿ ဥပ္ပာဒဘင်္ဂက္ခဏေဟိ သမာနာယုကာ, ဇရတာ ပန ဧကူနပညာသစိတ္တက္ခဏာယုကာ။ ဧဝဉ္စ ကတွာ ဝဒန္တိ –
‘‘တံ သတ္တရသစိတ္တာယု၊ ဝိနာ ဝိညတ္တိလက္ခဏ’’န္တိ (သ. သ. ၆၀)။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၄၁။)ကေစိ (ဝိဘ. မူလဋီ. ၂၀) ပန ‘‘ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒဋ္ဌကထာယံ ‘ဧတ္တာဝတာ ဧကာဒသ စိတ္တက္ခဏာ အတီတာ ဟောန္တိ, အထာဝသေသပဉ္စစိတ္တက္ခဏာယုကေ’တိ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၆၂၃; ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၂၂၇) ဝစနတော သောဠသစိတ္တက္ခဏာနိ ရူပဓမ္မာနမာယူ။ ဥပ္ပဇ္ဇမာနမေဝ ဟိ ရူပံ ဘဝင်္ဂစလနဿ ပစ္စယော ဟောတီ’’တိ ဝဒန္တိ, တယိဒမသာရံ ‘‘ပဋိသန္ဓိစိတ္တေန သဟုပ္ပန္နံ ကမ္မဇရူပံ တတော ပဋ္ဌာယ သတ္တရသမေန သဒ္ဓိံ နိရုဇ္ဈတိ, ပဋိသန္ဓိစိတ္တဿ ဌိတိက္ခဏေ ဥပ္ပန္နံ အဋ္ဌာရသမဿ ဥပ္ပာဒက္ခဏေ နိရုဇ္ဈတီ’’တျာဒိနာ (ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၂၆ ပကိဏ္ဏကကထာ) အဋ္ဌကထာယမေဝ သတ္တရသစိတ္တက္ခဏဿ အာဂတတ္တာ။ ယတ္ထ ပန သောဠသစိတ္တက္ခဏာနေဝ ပညာယန္တိ, တတ္ထ စိတ္တပ္ပဝတ္တိယာ ပစ္စယဘာဝယောဂျက္ခဏဝသေန နယော နီတော။ ဟေဋ္ဌိမကောဋိယာ ဟိ ဧကစိတ္တက္ခဏမ္ပိ အတိက္ကန္တဿေဝ ရူပဿ အာပါထာဂမနသာမတ္ထိယန္တိ အလမတိဝိတ္ထာရေန။
֍ * ၁၀။ ဧကစိတ္တဿ ခဏံ ဝိယ ခဏံ ဧကစိတ္တက္ခဏံ, တံ အတီတံ ဧတေသံ, ဧတာနိ ဝါ တံ အတီတာနီတိ ဧကစိတ္တက္ခဏာတီတာနိ။ အာပါထမာဂစ္ဆန္တီတိ ရူပသဒ္ဒါရမ္မဏာနိ သကသကဋ္ဌာနေ ဌတွာဝ ဂေါစရဘာဝံ ဂစ္ဆန္တီတိ အာဘောဂါနုရူပံ အနေကကလာပဂတာနိ အာပါထံ အာဂစ္ဆန္တိ, သေသာနိ ပန ဃာနာဒိနိဿယေသု အလ္လီနာနေဝ ဝိညာဏုပ္ပတ္တိကာရဏာနီတိ ဧကေကကလာပဂတာနိပိ။ ဧကေကကလာပဂတာပိ ဟိ ပသာဒါ ဝိညာဏဿ အာဓာရဘာဝံ ဂစ္ဆန္တိ, တေ ပန ဘဝင်္ဂစလနဿ အနန္တရပစ္စယဘူတေန ဘဝင်္ဂေန သဒ္ဓိံ ဥပ္ပန္နာ။ ‘‘အာဝဇ္ဇနေန သဒ္ဓိံ ဥပ္ပန္နာ’’တိ အပရေ။
ဒွိက္ခတ္တုံ ဘဝင်္ဂေ စလိတေတိ ဝိသဒိသဝိညာဏုပ္ပတ္တိဟေတုဘာဝသင်္ခါတဘဝင်္ဂစလနဝသေန ပုရိမဂ္ဂဟိတာရမ္မဏသ္မိံယေဝ ဒွိက္ခတ္တုံ ဘဝင်္ဂေ ပဝတ္တေ။ ပဉ္စသု ဟိ ပသာဒေသု ယောဂျဒေသာဝတ္ထာနဝသေန အာရမ္မဏေ ဃဋ္ဋိတေ ပသာဒဃဋ္ဋနာနုဘာဝေန ဘဝင်္ဂသန္တတိ ဝေါစ္ဆိဇ္ဇမာနာ သဟသာ အနောစ္ဆိဇ္ဇိတွာ ယထာ ဝေဂေန ဓာဝန္တော ဌာတုကာမောပိ ပုရိသော ဧကဒွိပဒဝါရေ အတိက္ကမိတွာဝ တိဋ္ဌတိ, ဧဝံ ဒွိက္ခတ္တုံ ဥပ္ပဇ္ဇိတွာဝ ဩစ္ဆိဇ္ဇတိ။ တတ္ထ ပဌမစိတ္တံ ဘဝင်္ဂသန္တတိံ စာလေန္တံ ဝိယ ဥပ္ပဇ္ဇတီတိ ဘဝင်္ဂစလနံ, ဒုတိယံ တဿ ဩစ္ဆိဇ္ဇနာကာရေန ဥပ္ပဇ္ဇနတော ဘဝင်္ဂုပစ္ဆေဒေါတိ ဝေါဟရန္တိ။ ဣဓ ပန အဝိသေသေန ဝုတ္တံ ‘‘ဒွိက္ခတ္တုံ ဘဝင်္ဂေ စလိတေ’’တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၄၂။)နနု စ ရူပါဒိနာ ပသာဒေ ဃဋ္ဋိတေ တန္နိဿိတဿေဝ စလနံ ယုတ္တံ, ကထံ ပန ဟဒယဝတ္ထုနိဿိတဿ ဘဝင်္ဂဿာတိ? သန္တတိဝသေန ဧကာဗဒ္ဓတ္တာ။ ယထာ ဟိ ဘေရိယာ ဧကသ္မိံ တလေ ဌိတသက္ခရာယ မက္ခိကာယ နိသိန္နာယ အပရသ္မိံ တလေ ဒဏ္ဍာဒိနာ ပဟဋေ အနုက္ကမေန ဘေရိစမ္မဝရတ္တာဒီနံ စလနေန သက္ခရာယ စလိတာယ မက္ခိကာယ ဥပ္ပတိတွာ ဂမနံ ဟောတိ, ဧဝမေဝ ရူပါဒိနာ ပသာဒေ ဃဋ္ဋိတေ တန္နိဿယေသု မဟာဘူတေသု စလိတေသု အနုက္ကမေန တံသမ္ဗန္ဓာနံ သေသရူပါနမ္ပိ စလနေန ဟဒယဝတ္ထုမှိ စလိတေ တန္နိဿိတဿ ဘဝင်္ဂဿ စလနာကာရေန ပဝတ္တိ ဟောတိ။ ဝုတ္တဉ္စ –
‘‘ဃဋ္ဋိတေ အညဝတ္ထုမှိ၊ အညနိဿိတကမ္ပနံ။
ဧကာဗဒ္ဓေန ဟောတီတိ၊ သက္ခရောပမယာ ဝဒေ’’တိ။ (သ. သ. ၁၇၆)။
ဘဝင်္ဂသောတန္တိ ဘဝင်္ဂပ္ပဝါဟံ။ အာဝဇ္ဇန္တန္တိ ‘‘ကိံ နာမေတ’’န္တိ ဝဒန္တံ ဝိယ အာဘောဂံ ကုရုမာနံ။ ပဿန္တန္တိ ပစ္စက္ခတော ပေက္ခန္တံ။ နနု စ ‘‘စက္ခုနာ ရူပံ ဒိသွာ’’တိ (ဒီ. နိ. ၁.၂၁၃; အ. နိ. ၃.၆၂; ဝိဘ. ၅၁၇) ဝစနတော စက္ခုန္ဒြိယမေဝ ဒဿနကိစ္စံ သာဒေတိ, န ဝိညာဏန္တိ? နယိဒမေဝံ, ရူပဿ အန္ဓဘာဝေန ရူပဒဿနေ အသမတ္ထဘာဝတော။ ယဒိ စ တံ ရူပံ ပဿတိ, တထာ သတိ အညဝိညာဏသမင်္ဂိနောပိ ရူပဒဿနပ္ပသင်္ဂေါ သိယာ။ ယဒိ ဧဝံ ဝိညာဏဿ တံ ကိစ္စံ သာဓေတိ, ဝိညာဏဿ အပ္ပဋိဗန္ဓတ္တာ အန္တရိတရူပဿပိ ဒဿနံ သိယာ။ ဟောတု အန္တရိတဿပိ ဒဿနံ, ယဿ ဖလိကာဒိတိရောဟိတဿ အာလောကပဋိဗန္ဓော နတ္ထိ, ယဿ ပန ကုဋ္ဋာဒိအန္တရိတဿ အလောကပဋိဗန္ဓော အတ္ထိ။ တတ္ထ ပစ္စယာဘာဝတော ဝိညာဏံ နုပ္ပဇ္ဇတီတိ န တဿ စက္ခုဝိညာဏေန ဂဟဏံ ဟောတိ။ ‘‘စက္ခုနာ’’တိ ပနေတ္ထ တေန ဒွါရေန ကရဏဘူတေနာတိ အဓိပ္ပာယော။ အထ ဝါ နိဿိတကိရိယာ နိဿယပ္ပဋိဗဒ္ဓါ ဝုတ္တာ ယထာ ‘‘မဉ္စာ ဥက္ကုဋ္ဌိံ ကရောန္တီ’’တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၄၃။)သမ္ပဋိစ္ဆန္တန္တိ တမေဝ ရူပံ ပဋိဂ္ဂဏှန္တံ ဝိယ။ သန္တီရယမာနန္တိ တမေဝ ရူပံ ဝီမံသန္တံ ဝိယ။ ဝဝတ္ထပေန္တန္တိ တမေဝ ရူပံ သုဋ္ဌု သလ္လက္ခေန္တံ ဝိယ။ ယောနိသောမနသိကာရာဒိဝသေန လဒ္ဓါ ပစ္စယော ဧတေနာတိ လဒ္ဓပစ္စယံ။ ယံ ကိဉ္စိ ဇဝနန္တိ သမ္ဗန္ဓော။ မုစ္ဆာမရဏာသန္နကာလေသု စ ဆပ္ပဉ္စပိ ဇဝနာနိ ပဝတ္တန္တီတိ အာဟ ‘‘ယေဘုယျေနာ’’တိ။ ဇဝနာနုဗန္ဓာနီတိ ပဋိသောတဂါမိနာဝံ နဒီသောတော ဝိယ ကိဉ္စိ ကာလံ ဇဝနံ အနုဂတာနိ။ တဿ ဇဝနဿ အာရမ္မဏံ အာရမ္မဏမေတေသန္တိ တဒါရမ္မဏာနိ ‘‘ဗြဟ္မဿရော’’တျာဒီသု ဝိယ မဇ္ဈေပဒလောပဝသေန, တဒါရမ္မဏာနိ စ တာနိ ပါကာနိ စာတိ တဒါရမ္မဏပါကာနိ။ ယထာရဟန္တိ အာရမ္မဏဇဝနသတ္တာနုရူပံ။ တထာ ပဝတ္တိံ ပန သယမေဝ ပကာသယိဿတိ, ဘဝင်္ဂပါတောတိ ဝီထိစိတ္တဝသေန အပ္ပဝတ္တိတွာ စိတ္တဿ ဘဝင်္ဂပါတော ဝိယ, ဘဝင်္ဂဝသေန ဥပ္ပတ္တီတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ ဧတ္ထ စ ဝီထိစိတ္တပ္ပဝတ္တိယာ သုခဂ္ဂဟဏတ္ထံ အမ္ဗောပမာဒိကံ အာဟရန္တိ, တတြိဒံ အမ္ဗောပမာမတ္တံ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၄၉၈ ဝိပါကုဒ္ဓါရကထာ) – ဧကော ကိရ ပုရိသော ဖလိတမ္ဗရုက္ခမူလေ သသီသံ ပါရုပိတွာ နိဒ္ဒါယန္တော အာသန္နေ ပတိတဿ ဧကဿ အမ္ဗဖလဿ သဒ္ဒေန ပဗုဇ္ဈိတွာ သီသတော ဝတ္ထံ အပနေတွာ စက္ခုံ ဥမ္မီလေတွာ ဒိသွာ စ တံ ဂဟေတွာ မဒ္ဒိတွာ ဥပသိင်္ဃိတွာ ပက္ကဘာဝံ ဉတွာ ပရိဘုဉ္ဇိတွာ မုခဂတံ သဟ သေမှေန အဇ္ဈောဟရိတွာ ပုန တတ္ထေဝ နိဒ္ဒါယတိ။ တတ္ထ ပုရိသဿ နိဒ္ဒါယနကာလော ဝိယ ဘဝင်္ဂကာလော, ဖလဿ ပတိတကာလော ဝိယ အာရမ္မဏဿ ပသာဒဃဋ္ဋနကာလော, တဿ သဒ္ဒေန ပဗုဒ္ဓကာလော ဝိယ အာဝဇ္ဇနကာလော, ဥမ္မီလေတွာ ဩလောကိတကာလော ဝိယ စက္ခုဝိညာဏပ္ပဝတ္တိကာလော, ဂဟိတကာလော ဝိယ သမ္ပဋိစ္ဆနကာလော, မဒ္ဒနကာလော ဝိယ သန္တီရဏကာလော, ဥပသိင်္ဃနကာလော ဝိယ ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနကာလော, ပရိဘောဂကာလော ဝိယ ဇဝနကာလော, မုခဂတံ သဟ သေမှေန အဇ္ဈောဟရဏကာလော ဝိယ တဒါရမ္မဏကာလော, ပုန နိဒ္ဒါယနကာလော ဝိယ ပုန ဘဝင်္ဂကာလော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၄၄။)ဣမာယ စ ဥပမာယ ကိံ ဒီပိတံ ဟောတိ? အာရမ္မဏဿ ပသာဒဃဋ္ဋနမေဝ ကိစ္စံ, အာဝဇ္ဇနဿ ဝိသယာဘုဇနမေဝ, စက္ခုဝိညာဏဿ ဒဿနမတ္တမေဝ, သမ္ပဋိစ္ဆနာဒီနဉ္စ ပဋိဂ္ဂဏှနာဒိမတ္တမေဝ, ဇဝနဿေဝ ပန အာရမ္မဏရသာနုဘဝနံ, တဒါရမ္မဏဿ စ တေန အနုဘူတဿေဝ အနုဘဝနန္တိ ဧဝံ ကိစ္စဝသေန ဓမ္မာနံ အညမညံ အသံကိဏ္ဏတာ ဒီပိတာ ဟောတိ။ ဧဝံ ပဝတ္တမာနံ ပန စိတ္တံ ‘‘အာဝဇ္ဇနံ နာမ ဟုတွာ ဘဝင်္ဂါနန္တရံ ဟောတိ, တွံ ဒဿနာဒီသု အညတရံ ဟုတွာ အာဝဇ္ဇနာနန္တရ’’န္တျာဒိနာ နိယုဉ္ဇကေ ကာရကေ အသတိပိ ဥတုဗီဇနိယာမာဒိ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၄၉၈ ဝိပါကုဒ္ဓါရကထာ) ဝိယ စိတ္တနိယာမဝသေနေဝ ပဝတ္တတီတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
֍ * ၁၁။ ဧတ္တာဝတာ သတ္တရသ စိတ္တက္ခဏာနိ ပရိပူရေန္တီတိ သမ္ဗန္ဓော။
֍ * ၁၂။ အပ္ပဟောန္တာတီတကန္တိ အပ္ပဟောန္တံ ဟုတွာ အတီတံ။ နတ္ထိ တဒါရမ္မဏုပ္ပာဒေါတိ စုဒ္ဒသစိတ္တက္ခဏာယုကေ တာဝ အာရမ္မဏဿ နိရုဒ္ဓတ္တာဝ တဒါရမ္မဏံ နုပ္ပဇ္ဇတိ။ န ဟိ ဧကဝီထိယံ ကေသုစိ ပစ္စုပ္ပန္နာရမ္မဏေသု ကာနိစိ အတီတာရမ္မဏာနိ ဟောန္တိ။ ပန္နရသစိတ္တက္ခဏာယုကေသုပိ ဇဝနုပ္ပတ္တိတော ပရံ ဧကမေဝ စိတ္တက္ခဏံ အဝသိဋ္ဌန္တိ ဒွိက္ခတ္တုံ တဒါရမ္မဏုပ္ပတ္တိယာ အပ္ပဟောနကဘာဝတော နတ္ထိ ဒုတိယတဒါရမ္မဏဿ ဥပ္ပတ္တီတိ ပဌမမ္ပိ နုပ္ပဇ္ဇတိ။ ဒွိက္ခတ္တုမေဝ ဟိ တဒါရမ္မဏုပ္ပတ္တိ ပါဠိယံ နိယမိတာ စိတ္တပ္ပဝတ္တိဂဏနာယံ သဗ္ဗဝါရေသု ‘‘တဒါရမ္မဏာနိ ဒွေ’’တိ (ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၂၂၇) ဒွိန္နမေဝ စိတ္တဝါရာနံ အာဂတတ္တာ။ ယံ ပန ပရမတ္ထဝိနိစ္ဆယေ ဝုတ္တံ –
‘‘သကိံ ဒွေ ဝါ တဒါလမ္ဗံ, သကိမာဝဇ္ဇနာဒယော’’တိ (ပရမ. ဝိ. ၁၁၆), တံ မဇ္ဈိမဘာဏကမတာနုသာရေန ဝုတ္တန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ယသ္မာ ပန မဇ္ဈိမဘာဏကာနံ ဝါဒေါ ဟေဋ္ဌာ ဝုတ္တပါဠိယာ အသံသန္ဒနတော သမ္မောဟဝိနောဒနီယံ (ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၂၂၇) ပဋိက္ခိတ္တောဝ, တသ္မာ အာစရိယေနပိ အတ္တနာ အနဓိပ္ပေတတ္တာယေဝ ဣဓ စေဝ နာမရူပပရိစ္ဆေဒေ စ သကိံ တဒါရမ္မဏုပ္ပတ္တိ န ဝုတ္တာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၄၅။)֍ * ၁၃။ ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနုပ္ပာဒတော ပရံ ဆစိတ္တက္ခဏာဝသိဋ္ဌာယုကမ္ပိ အာရမ္မဏံ အပ္ပာယုကဘာဝေန ပရိဒုဗ္ဗလတ္တာ ဇဝနုပ္ပတ္တိယာ ပစ္စယော န ဟောတိ။ ဇဝနဉှိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနံ နိယမေန သတ္တစိတ္တက္ခဏာယုကေယေဝ ဥပ္ပဇ္ဇတီတိ အဓိပ္ပာယေနာဟ ‘‘ဇဝနမ္ပိ အနုပ္ပဇ္ဇိတွာ’’တိ။ ဟေတုမှိ စာယံ တွာပစ္စယော, ဇဝနဿပိ အနုပ္ပတ္တိယာတိ အတ္ထော။ ဣတရထာ ဟိ အပရကာလကိရိယာယ သမာနကတ္တုကတာ န လဗ္ဘတီတိ။ ဒွတ္တိက္ခတ္တုန္တိ ဒွိက္ခတ္တုံ ဝါ တိက္ခတ္တုံ ဝါ။ ကေစိ ပန ‘‘တိက္ခတ္တု’န္တိ ဣဒံ ဝစနသိလိဋ္ဌတာမတ္တပ္ပယောဇန’’န္တိ ဝဒန္တိ, တံ ပန တေသံ အဘိနိဝေသမတ္တံ။ န ဟိ ‘‘ဒွိက္ခတ္တုံ ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနမေဝ ပရိဝတ္တတီ’’တိ ဝုတ္တေပိ ဝစနဿ အသိလိဋ္ဌဘာဝေါ အတ္ထိ, န စ တိက္ခတ္တုံ ပဝတ္တိယာ ဗာဓကံ ကိဉ္စိ ဝစနံ အဋ္ဌကထာဒီသု အတ္ထိ။ ဧဝဉ္စ ကတွာ တတ္ထ တတ္ထ သီဟဠသံဝဏ္ဏနာကာရာပိ ‘‘ဒွိက္ခတ္တုံ ဝါ တိက္ခတ္တုံ ဝါ’’ဣစ္စေဝ ဝဏ္ဏေန္တိ။ ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနမေဝ ပရိဝတ္တတီတိ ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနမေဝ ပုနပ္ပုနံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ တံ ပန အပ္ပတွာ အန္တရာ စက္ခုဝိညာဏာဒီသု ဌတွာ စိတ္တပ္ပဝတ္တိယာ နိဝတ္တနံ နတ္ထိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၄၆။)အာနန္ဒာစရိယော ပနေတ္ထ (ဓ. သ. မူလဋီ. ၄၉၈ ဝိပါကုဒ္ဓါရကထာဝဏ္ဏနာ) ‘‘အာဝဇ္ဇနာ ကုသလာကုသလာနံ ခန္ဓာနံ အနန္တရပစ္စယေန ပစ္စယော’’တိ (ပဋ္ဌာ. ၁.၁.၄၁၇) အာဝဇ္ဇနာယ ကုသလာကုသလာနံ အနန္တရပစ္စယဘာဝဿ ဝုတ္တတ္တာ ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနာဝဇ္ဇနာနဉ္စ အတ္ထန္တရာဘာဝတော သတိ ဥပ္ပတ္တိယံ ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနံ ကာမာဝစရကုသလာကုသလကိရိယဇဝနာနံ ဧကန္တတော အနန္တရပစ္စယဘာဝေနေဝ ပဝတ္တေယျ, နော အညထာတိ မုစ္ဆာကာလာဒီသု မန္ဒီဘူတဝေဂတာယ ဇဝနပါရိပူရိယာ ပရိတ္တာရမ္မဏံ နိယမိတဗ္ဗံ, န ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနဿ ဒွတ္တိက္ခတ္တုံ ပဝတ္တိယာတိ ဒီပေတိ။ ကိဉ္စာပိ ဧဝံ ဒီပေတိ, တိဟေတုကဝိပါကာနိ ပန အနန္တရပစ္စယဘာဝေန ဝုတ္တာနေဝ။ ခီဏာသဝါနံ စုတိဝသေန ပဝတ္တာနိ န ကဿစိ အနန္တရပစ္စယဘာဝံ ဂစ္ဆန္တီတိ တာနိ ဝိယ ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနမ္ပိ ပစ္စယဝေကလ္လတော ကုသလာကုသလာဒီနံ အနန္တရပစ္စယော န ဟောတီတိ န န သက္ကာ ဝတ္တုံ, တသ္မာ အဋ္ဌကထာသု အာဂတနယေနေဝေတ္ထ ပရိတ္တာရမ္မဏံ နိယမိတန္တိ။
֍ * ၁၄။ နတ္ထိ ဝီထိစိတ္တုပ္ပာဒေါ ဥပရိမကောဋိယာ သတ္တစိတ္တက္ခဏာယုကဿပိ ဒွတ္တိက္ခတ္တုံ ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနုပ္ပတ္တိယာ အပ္ပဟောနကဘာဝတော ဝီထိစိတ္တာနံ ဥပ္ပာဒေါ နတ္ထိ, ဘဝင်္ဂပါတောဝ ဟောတီတိ အဓိပ္ပာယော။ ဘဝင်္ဂစလနမေဝါတိ အဝဓာရဏဖလံ ဒဿေတုံ ‘‘နတ္ထိ ဝီထိစိတ္တုပ္ပာဒေါ’’တိ ဝုတ္တံ။ အပရေ ပန ‘‘နတ္ထိ ဘဝင်္ဂုပစ္ဆေဒေါ’’တိ အဝဓာရဏဖလံ ဒဿေန္တိ, တံ ပန ဝီထိစိတ္တုပ္ပာဒါဘာဝဝစနေနေဝ သိဒ္ဓံ။ သတိ ဟိ ဝီထိစိတ္တုပ္ပာဒေ ဘဝင်္ဂံ ဥပစ္ဆိဇ္ဇတိ။ ဘဝင်္ဂုပစ္ဆေဒနာမေန ပန ဟေဋ္ဌာပိ ဝိသုံ အဝုတ္တတ္တာ ဣဓ အဝိသေသေန ဝုတ္တံ။
֍ * ၁၅။ သဗ္ဗသော ဝီထိစိတ္တုပ္ပတ္တိယာ အဘာဝတော ပစ္ဆိမဝါရောဝိဓမောဃဝါရဝသေန ဝုတ္တော, အညတ္ထ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၄၉၈ ဝိပါကုဒ္ဓါရကထာ) ပန ဒုတိယတတိယဝါရာပိ တဒါရမ္မဏဇဝနေဟိ သုညတ္တာ ‘‘မောဃဝါရာ’’တိ ဝုတ္တာ။ အာရမ္မဏဘူတာတိ ဝိသယဘူတာ, ပစ္စယဘူတာ စ။ ပစ္စယောပိ ဟိ ‘‘အာရမ္မဏ’’န္တိ ဝုစ္စတိ ‘‘န လစ္ဆတိ မာရော ဩတာရံ, န လစ္ဆတိ မာရော အာရမ္မဏ’’န္တျာဒီသု (ဒီ. နိ. ၃.၈၀) ဝိယ။ တေနေဝေတ္ထ မောဃဝါရဿပိ အာရမ္မဏဘူတာ ဝိသယပ္ပဝတ္တီတိ သိဒ္ဓံ။ အတိပရိတ္တာရမ္မဏဉှိ မောဃဝါရပညာပနဿ ပစ္စယော ဟောတိ။ ဣတရထာ ဟိ ဘဝင်္ဂစလနဿ သကသကဂေါစရေယေဝ ပဝတ္တနတော ပစ္ဆိမဝါရဿ အတိပရိတ္တာရမ္မဏေ ပဝတ္တိ နတ္ထီတိ ‘‘စတုန္နံ ဝါရာနံ အာရမ္မဏဘူတာ’’တိ ဝစနံ ဒုရုပပါဒနံ သိယာတိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၄၇။)֍ * ၁၆။ ပဉ္စဒွါရေ ယထာရဟံ တံတံဒွါရာနုရူပံ, တံတံပစ္စယာနုရူပံ, တံတံအာရမ္မဏာဒိအနုရူပဉ္စ ဥပ္ပဇ္ဇမာနာနိ ဝီထိစိတ္တာနိ အာဝဇ္ဇနဒဿနာဒိသမ္ပဋိစ္ဆနသန္တီရဏဝေါဋ္ဌဗ္ဗနဇဝနတဒါရမ္မဏဝသေန အဝိသေသတော သတ္တေဝ ဟောန္တိ။ စိတ္တုပ္ပာဒါ စိတ္တာနံ ဝိသုံ ဝိသုံ ဥပ္ပတ္တိဝသေန ဥပ္ပဇ္ဇမာနစိတ္တာနိယေဝ ဝါ စတုဒ္ဒသ အာဝဇ္ဇနာဒိပဉ္စကသတ္တဇဝနတဒါရမ္မဏဒွယဝသေန။ ဝိတ္ထာရာ ပန စတုပညာသ သဗ္ဗေသမေဝ ကာမာဝစရာနံ ယထာသမ္ဘဝံ တတ္ထ ဥပ္ပဇ္ဇနတော,
ဧတ္ထာတိ ဝိသယပ္ပဝတ္တိသင်္ဂဟေ။
ပဉ္စဒွါရဝီထိဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
မနောဒွါရဝီထိ
ပရိတ္တဇဝနဝါရဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁၇။ မနောဒွါရိကစိတ္တာနံ အတီတာနာဂတမ္ပိ အာရမ္မဏံ ဟောတီတိ တေသံ အတိမဟန္တာဒိဝသေန ဝိသယဝဝတ္ထာနံ ကာတုံ န သက္ကာတိ ဝိဘူတာဝိဘူတဝသေနေဝေတံ နိယမေတုံ ‘‘ယဒိ ဝိဘူတမာရမ္မဏ’’န္တျာဒိ ဝုတ္တံ။
֍ * ၁၉။ ဧတ္ထာတိ မနောဒွါရေ။ ဧကစတ္တာလီသ ပဉ္စဒွါရာဝေဏိကာနံ ဒွိပဉ္စဝိညာဏမနောဓာတုတ္တယဝသေန တေရသစိတ္တာနံ တတ္ထ အပ္ပဝတ္တနတော။
ပရိတ္တဇဝနဝါရဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
အပ္ပနာဇဝနဝါရဝဏ္ဏနာ
֍ * ၂၀။ ဝိဘူတာဝိဘူတဘေဒေါ နတ္ထိ အာရမ္မဏဿ ဝိဘူတကာလေယေဝ အပ္ပနာသမ္ဘဝတော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၄၈။)֍ * ၂၁။ တတ္ထ ဟိ ဆဗ္ဗီသတိမဟဂ္ဂတလောကုတ္တရဇဝနေသု ယံ ကိဉ္စိ ဇဝနံ အပ္ပနာဝီထိမောတရတီတိ သမ္ဗန္ဓော။ ပရိကမ္မောပစာရာနုလောမဂေါတြဘုနာမေန ယထာက္ကမံ ဥပ္ပဇ္ဇိတွာ နိရုဒ္ဒေတိ ယောဇနာ။ ပဌမစိတ္တဉှိ အပ္ပနာယ ပရိကမ္မတ္တာ ပဋိသင်္ခါရကဘူတတ္တာ ပရိကမ္မံ။ ဒုတိယံ သမီပစာရိတ္တာ ဥပစာရံ။ နာစ္စာသန္နောပိ ဟိ နာတိဒူရပ္ပဝတ္တိ သမီပစာရီ နာမ ဟောတိ, အပ္ပနံ ဥပေစ္စ စရတီတိ ဝါ ဥပစာရံ။ တတိယံ ပုဗ္ဗဘာဂေ ပရိကမ္မာနံ, ဥပရိအပ္ပနာယ စ အနုကူလတ္တာ အနုလောမံ။ စတုတ္ထံ ပရိတ္တဂေါတ္တဿ, ပုထုဇ္ဇနဂေါတ္တဿ စ အဘိဘဝနတော, မဟဂ္ဂတဂေါတ္တဿ, လောကုတ္တရဂေါတ္တဿ စ ဘာဝနတော ဝဍ္ဎနတော ဂေါတြဘု, ဣမာနိ စတ္တာရိ နာမာနိ စတုက္ခတ္တုံ ပဝတ္တိယံ အနဝသေသတော လဗ္ဘန္တိ, တိက္ခတ္တုံ ပဝတ္တိယံ ပန ဥပစာရာနုလောမဂေါတြဘုနာမေနေဝ လဗ္ဘန္တိ။ အဋ္ဌကထာယံ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၈၀၄) ပန ပုရိမာနံ တိဏ္ဏံ, ဒွိန္နံ ဝါ အဝိသေသေနပိ ပရိကမ္မာဒိနာမံ ဝုတ္တံ, စတုက္ခတ္တုံ, တိက္ခတ္တုမေဝ ဝါ ပဉ္စမံ, စတုတ္ထံ ဝါ ဥပ္ပဇ္ဇိတဗ္ဗအပ္ပနာနုရူပတောတိ အဓိပ္ပာယော။ ပရိကမ္မာဒိနာမာနံ အနဝသေသတော လဗ္ဘမာနဝါရဒဿနတ္ထံ ‘‘စတုက္ခတ္တု’’န္တိ အာဒိတော ဝုတ္တံ, ဂဏနပဋိပါဋိဝသေန ပန ‘‘ပဉ္စမံ ဝါ’’တိ ဩသာနေ ဝုတ္တံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၄၉။)ယထာရဟန္တိ ခိပ္ပာဘိညဒန္ဓာဘိညာနုရူပံ။ ခိပ္ပာဘိညဿ ဟိ တိက္ခတ္တုံ ပဝတ္တကာမာဝစရဇဝနာနန္တရံ စတုတ္ထံ အပ္ပနာစိတ္တမုပ္ပဇ္ဇတိ။ ဒန္ဓာဘိညဿ စတုက္ခတ္တုံ ပဝတ္တဇဝနာနန္တရံ ပဉ္စမံ အပ္ပနာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ, ယသ္မာ ပန အလဒ္ဓါသေဝနံ အနုလောမံ ဂေါတြဘုံ ဥပ္ပာဒေတုံ န သက္ကောတိ, လဒ္ဓါသေဝနမ္ပိ စ ဆဋ္ဌံ သတ္တမံ ဘဝင်္ဂဿ အာသန္နဘာဝေန ပပါတာသန္နပုရိသော ဝိယ အပ္ပနာဝသေန ပတိဋ္ဌာတုံ န သက္ကောတိ, တသ္မာ စတုတ္ထတော ဩရံ, ပဉ္စမတော ပရံ ဝါ အပ္ပနာ န ဟောတီတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ယထာဘိနီဟာရဝသေနာတိ ရူပါရူပလောကုတ္တရမဂ္ဂဖလာနုရူပသမထဝိပဿနာဘာဝနာစိတ္တာဘိနီဟရဏာနုရူပတော, အပ္ပနာယ ဝီထိ အပ္ပနာဝီထိ။ ‘‘တတော ပရံ ဘဝင်္ဂပါတောဝ ဟောတီ’’တိ ဧတ္တကေယေဝ ဝုတ္တေ စတုတ္ထံ, ပဉ္စမံ ဝါ ဩတိဏ္ဏအပ္ပနာတော ပရံ ဘဝင်္ဂပါတောဝ ဟောတိ, န မဂ္ဂါနန္တရံ ဖလစိတ္တံ, သမာပတ္တိဝီထိယဉ္စ ဈာနဖလစိတ္တာနိ ပုနပ္ပုနန္တိ ဂဏှေယျုန္တိ ပုန ‘‘အပ္ပနာဝသာနေ’’တိ ဝုတ္တံ။ နိကာယန္တရိယာ ကိရ လောကိယပ္ပနာသု ပဌမကပ္ပနာတော ပရံ သတ္တမဇဝနပူရဏတ္ထံ ဒွတ္တိက္ခတ္တုံ ကာမာဝစရဇဝနာနမ္ပိ ပဝတ္တိံ ဝဏ္ဏေန္တီတိ တေသံ မတိနိသေဓနတ္ထံ ‘‘ဘဝင်္ဂပါတောဝါ’’တိ သာဝဓာရဏံ ဝုတ္တံ။
֍ * ၂၂။ တတ္ထာတိ တေသု အဋ္ဌဉာဏသမ္ပယုတ္တကာမာဝစရဇဝနေသု, တေသု စ ဆဗ္ဗီသတိမဟဂ္ဂတလောကုတ္တရဇဝနေသု။ တတ္ထာတိ ဝါ တသ္မိံ အပ္ပနာဝါရေ။ သောမနဿသဟဂတဇဝနာနန္တရန္တိ သောမနဿသဟဂတာနံ စတုန္နံ ကုသလကိရိယဇဝနာနံ အနန္တရံ။ သောမနဿသဟဂတာဝါတိ စတုက္ကဇ္ဈာနဿ, သုက္ခဝိပဿကာဒီနံ မဂ္ဂဖလဿ စ ဝသေန သောမနဿသဟဂတာဝ, န ပန ဥပေက္ခာသဟဂတာ ဘိန္နဝေဒနာနံ အညမညံ အာသေဝနပစ္စယဘာဝဿ အနုဒ္ဓဋတ္တာ။ ပါဋိကင်္ခိတဗ္ဗာတိ ပသံသိတဗ္ဗာ, ဣစ္ဆိတဗ္ဗာတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ တတ္ထာပီတိ တသ္မိံ ဧကဝေဒနဇဝနဝါရေပိ။ ကုသလဇဝနာနန္တရန္တိ စတုဗ္ဗိဓဉာဏသမ္ပယုတ္တကုသလဇဝနာနန္တရံ ကုသလဇဝနမပ္ပေတိ, န ကိရိယဇဝနံ ဘိန္နသန္တာနေ နိဗ္ဗတ္တနတော။ ဟေဋ္ဌိမဉ္စ ဖလတ္တယမပ္ပေတိ သမာပတ္တိဝီထိယန္တျဓိပ္ပာယော။
֍ * ၂၃။ သုခပုညမှာ သောမနဿသဟဂတတိဟေတုကကုသလဒွယတော ပရံ အဂ္ဂဖလဝိပါကကိရိယဝဇ္ဇိတလောကိယလောကုတ္တရစတုက္ကဇ္ဈာနဇဝနဝသေန ဒွတ္တိံသ, ဥပေက္ခကာ တိဟေတုကကုသလဒွယတော ပရံ တထေဝ ပဉ္စမဇ္ဈာနာနိ ဒွါဒသ, သုခိတကြိယတော တိဟေတုကဒွယတော ပရံ ကိရိယဇ္ဈာနစတုက္ကဿ, အဂ္ဂဖလစတုက္ကဿ စ ဝသေန အဋ္ဌ, ဥပေက္ခကာ တိဟေတုကဒွယတော ပရံ ဥပေက္ခာသဟဂတရူပါရူပကိရိယပဉ္စကဿ, အဂ္ဂဖလဿ စ ဝသေန ဆ အပ္ပနာ သမ္ဘောန္တိ။
֍ * ၂၄။ ဧတ္ထာတိ ဝီထိသင်္ဂဟာဓိကာရေ။
အပ္ပနာဇဝနဝါရဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
မနောဒွါရဝီထိဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
အပ္ပနာဇဝနဝါရဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၅၀။)တဒါရမ္မဏနိယမဝဏ္ဏနာ
֍ * ၂၅။ သဗ္ဗတ္ထာပီတိ ပဉ္စဒွါရမနောဒွါရေပိ။
֍ * ၂၆။ ဣဋ္ဌေတိ ဣဋ္ဌမဇ္ဈတ္တေ။ အတိဣဋ္ဌာရမ္မဏဉှိ ဝိသုံ ဝက္ခတိ။ ကုသလဝိပါကာနိ ပဉ္စဝိညာဏသမ္ပဋိစ္ဆနသန္တီရဏတဒါရမ္မဏာနီတိ သမ္ဗန္ဓော။ ဣဋ္ဌမဇ္ဈတ္တေ သန္တီရဏတဒါရမ္မဏာနိ ဥပေက္ခာသဟဂတာနေဝါတိ အာဟ ‘‘အတိဣဋ္ဌေ ပန သောမနဿသဟဂတာနေဝါ’’တိ။ ဝိပါကဿ ဟိ ကမ္မာနုဘာဝတော ပဝတ္တမာနဿ အာဒါသေ မုခနိမိတ္တံ ဝိယ နိဗ္ဗိကပ္ပတာယ ပကပ္ပေတွာ ဂဟဏာဘာဝတော ယထာရမ္မဏမေဝ ဝေဒနာယောဂေါ ဟောတိ, ကုသလာကုသလာနံ ပန အပ္ပဟီနဝိပလ္လာသေသု သန္တာနေသု ပဝတ္တိယာ အတိဣဋ္ဌေပိ ဣဋ္ဌမဇ္ဈတ္တအနိဋ္ဌာကာရတော, အနိဋ္ဌေပိ ဣဋ္ဌဣဋ္ဌမဇ္ဈတ္တာကာရတော ဂဟဏံ ဟောတိ။ တထာ ဟိ အဿဒ္ဓါဒီနံ ဗုဒ္ဓါဒီသု အတိဣဋ္ဌာရမ္မဏေသုပိ ဥပေက္ခာဇဝနံ ဟောတိ, တိတ္ထိယာဒီနဉ္စ ဒေါမနဿဇဝနံ, ဂမ္ဘီရပကတိကာဒီနဉ္စ ပဋိက္ကူလာရမ္မဏေ ဥပေက္ခာဇဝနံ, သုနခါဒီနဉ္စ တတ္ထ သောမနဿဇဝနံ, ပုရိမပစ္ဆာဘာဂပ္ပဝတ္တာနိ ပန ဝိပါကာနိ ယထာဝတ္ထုကာနေဝ။ အပိစ အသုစိဒဿနေ သုမနာယမာနာနံ သုနခါဒီနန္တိ။ စက္ခုဝိညာဏာဒီနံ ပန အတိဣဋ္ဌာနိဋ္ဌေသု ပဝတ္တမာနာနမ္ပိ ဥပေက္ခာသဟဂတဘာဝေ ကာရဏံ ဟေဋ္ဌာ ကထိတမေဝ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၅၁။)֍ * ၂၇။ တတ္ထာပီတိ တဒါရမ္မဏေသုပိ။ သောမနဿသဟဂတကိရိယဇဝနာဝသာနေတိ သဟေတုကာဟေတုကသုခသဟဂတကိရိယပဉ္စကာဝသာနေ။ ခီဏာသဝါနံ စိတ္တဝိပလ္လာသာဘာဝေန ကိရိယဇဝနာနိပိ ယထာရမ္မဏမေဝ ပဝတ္တန္တီတိ ဝုတ္တံ ‘‘သောမနဿသဟဂတကိရိယဇဝနာဝသာနေ’’တျာဒိ။ ကေစိ ပန အာစရိယာ ‘‘ပဋ္ဌာနေ (ဓ. သ. မူလဋီ. ၄၉၈ ဝိပါကုဒ္ဓါရကထာဝဏ္ဏနာ) ‘ကုသလာကုသလေ နိရုဒ္ဓေ ဝိပါကော တဒါရမ္မဏတာ ဥပ္ပဇ္ဇတီ’တိ (ပဋ္ဌာ. ၃.၁.၉၈) ကုသလာကုသလာနမေဝါနန္တရံ တဒါရမ္မဏံ ဝုတ္တန္တိ နတ္ထိ ကိရိယဇဝနာနန္တရံ တဒါရမ္မဏုပ္ပာဒေါ’’တိ ဝဒန္တိ။ တတ္ထ ဝုစ္စတေ – ယဒိ အဗျာကတာနန္တရမ္ပိ တဒါရမ္မဏံ ဝုစ္စေယျ။ ပရိတ္တာရမ္မဏေ ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနာနန္တရမ္ပိ တဿ ပဝတ္တိံ မညေယျုန္တိ ကိရိယဇဝနာနန္တရံ တဒါရမ္မဏံ န ဝုတ္တံ, န ပန အလဗ္ဘနတော။ လဗ္ဘမာနဿပိ ဟိ ကေနစိ အဓိပ္ပာယေန ကတ္ထစိ အဝစနံ ဒိဿတိ, ယထာ တံ ဓမ္မသင်္ဂဟေ လဗ္ဘမာနမ္ပိ ဟဒယဝတ္ထု ဒေသနာဘေဒပရိဟာရတ္ထံ န ဝုတ္တန္တိ။
֍ * ၂၈။ ဒေါမနဿ။ပေ.။ ဥပေက္ခာသဟဂတာနေဝ ဘဝန္တိ, န သောမနဿသဟဂတာနိ အညမညံ ဝိရုဒ္ဓသဘာဝတ္တာ။ တေနေဝ ဟိ ပဋ္ဌာနေ ဒေါမနဿာနန္တရံ သောမနဿံ, တဒနန္တရဉ္စ ဒေါမနဿံ အနုဒ္ဓဋံ။ တထာ ဟိ ‘‘သုခါယ ဝေဒနာယ သမ္ပယုတ္တော ဓမ္မော သုခါယ ဝေဒနာယ သမ္ပယုတ္တဿ ဓမ္မဿ အနန္တရပစ္စယေန ပစ္စယော’’တျာဒိနာ (ပဋ္ဌာ. ၁.၂.၄၅) သုခဒုက္ခဝေဒနာယ သမ္ပယုတ္တာ ဓမ္မာ အတ္တနော အတ္တနော သမာနဝေဒနာသမ္ပယုတ္တာနံ အဒုက္ခမသုခဝေဒနာယ သမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ အနန္တရပစ္စယဘာဝေန ဒွီသု ဒွီသု ဝါရေသု ဝုတ္တာ, အဒုက္ခမသုခဝေဒနာယ သမ္ပယုတ္တကာ ပန သမာနဝေဒနာသမ္ပယုတ္တာနံ, ဣတရဝေဒနာဒွယသမ္ပယုတ္တာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အနန္တရပစ္စယဘာဝေန တီသု ဝါရေသူတိ ဧဝံ ဝေဒနာတ္တိကေ သတ္တေဝ အနန္တရပစ္စယဝါရာ ဝုတ္တာ။ ယဒိ စ ဒေါမနဿာနန္တရံ သောမနဿံ, သောမနဿာနန္တရံ ဝါ ဒေါမနဿံ ဥပ္ပဇ္ဇေယျ, သုခဒုက္ခဝေဒနာသမ္ပယုတ္တာနမ္ပိ အညမညံ အနန္တရပစ္စယဝသေန ဒွေ ဝါရေ ဝဍ္ဎေတွာ နဝ ဝါရာ ဝတ္တဗ္ဗာ သိယုံ, န ပနေဝံ ဝုတ္တာ။ တသ္မာ န တေသံ တဒနန္တရံ ဥပ္ပတ္တိ အတ္ထိ။ ဧတ္ထ စ ‘‘သောမနဿသဟဂတကိရိယဇဝနာဝသာနေ’’တျာဒိနာ အယမ္ပိ နိယမော အနုညာတော –
‘‘ပရိတ္တကုသလာဒေါသ-ပါပသာတကြိယာဇဝါ။
ပဉ္စသွေကံ တဒါလမ္ဗံ၊ သုခိတေသု ယထာရဟံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၅၂။)‘‘ပါပါကာမသုဘာ စေဝ၊ သောပေက္ခာ စ ကြိယာဇဝါ။
သောပေက္ခေသု တဒါလမ္ဗံ၊ ဆသွေကမနုရူပတော’’တိ။
အယဉှိ ဇဝနေန တဒါရမ္မဏနိယမော အဗျဘိစာရီ။ ‘‘ဉာဏသမ္ပယုတ္တဇဝနတော ဉာဏသမ္ပယုတ္တတဒါရမ္မဏ’’န္တျာဒိနယပ္ပဝတ္တော ပန အနေကန္တိကော။ ယေဘုယျေန ဟိ အကုသလဇဝနေသု ပရိစိတဿ ကဒါစိ ကုသလဇဝနေသု ဇဝိတေသု, ကုသလဇဝနေသု ဝါ ပရိစိတဿ ကဒါစိ အကုသလဇဝနေသု ဇဝိတေသု အကုသလာနန္တရံ ပဝတ္တပရိစယေန တိဟေတုကဇဝနတောပိ ပရံ အဟေတုကတဒါရမ္မဏံ ဟောတိ, တထာ ကုသလာနန္တရံ ပဝတ္တပရိစယေန အကုသလဇဝနတော ပရံ တိဟေတုကတဒါရမ္မဏမ္ပိ, ပဋိသန္ဓိနိဗ္ဗတ္တကကမ္မတော ပန အညကမ္မေန တဒါရမ္မဏပ္ပဝတ္တိယံ ဝတ္တဗ္ဗမေဝ နတ္ထိ။ တထာ စ ဝုတ္တံ ပဋ္ဌာနေ ‘‘အဟေတုကေ ခန္ဓေ အနိစ္စတော ဒုက္ခတော အနတ္တတော ဝိပဿန္တိ, ကုသလာကုသလေ နိရုဒ္ဓေ အဟေတုကော ဝိပါကော တဒါရမ္မဏတာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ, ကုသလာကုသလေ နိရုဒ္ဓေ သဟေတုကော ဝိပါကော တဒါရမ္မဏတာ ဥပ္ပဇ္ဇတီ’’တိ (ပဋ္ဌာ. ၃.၁.၉၈)။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၅၃။)တသ္မာတိ ယသ္မာ ဒေါမနဿဇဝနာဝသာနေ ဥပေက္ခာသဟဂတာနေဝ ဟောန္တိ။ တသ္မာ ဒေါမနဿသဟဂတဇဝနာဝသာနေ ဥပေက္ခာသဟဂတသန္တီရဏံ ဥပ္ပဇ္ဇတီတိ သမ္ဗန္ဓော။ ‘သောမနဿပဋိသန္ဓိကဿာ’တိ ဣမိနာဝ ဘဝင်္ဂပါတာဘာဝေါ ဒီပိတောဝ ဟောတိ ဒေါမနဿာနန္တရံ သောမနဿာဘာဝတောတိ တံ အဝတွာ တဒါရမ္မဏာဘာဝမေဝ ပရိကပ္ပေန္တော အာဟ ‘‘ယဒိ တဒါရမ္မဏသမ္ဘဝေါ နတ္ထီ’’တိ။ သောမနဿပဋိသန္ဓိကဿ တိတ္ထိယာဒိနော ဗုဒ္ဓါဒိအတိဣဋ္ဌာရမ္မဏေ ပိ ပဋိဟတစိတ္တဿ ဒေါမနဿဇဝနေ ဇဝိတေ ဝုတ္တနယေန သောမနဿတဒါရမ္မဏဿ အတိဣဋ္ဌာရမ္မဏေ စ ဥပေက္ခာသဟဂတတဒါရမ္မဏဿ အနုပ္ပဇ္ဇနတော, ကေနစိ ဝါ အသပ္ပာယေန ပရိဟီနလောကိယဇ္ဈာနံ အာရဗ္ဘ ‘‘ပဏီတဓမ္မော မေ နဋ္ဌော’’တိ ဝိပ္ပဋိသာရံ ဇနေန္တဿ ဒေါမနဿဇဝနေ သတိ အကာမာဝစရာရမ္မဏေ တဒါရမ္မဏာဘာဝတော ယဒိ တဒါရမ္မဏဿ ဥပ္ပတ္တိသမ္ဘဝေါ နတ္ထီတိ အဓိပ္ပာယော။
ပရိစိတပုဗ္ဗန္တိ ပုဗ္ဗေ ပရိစိတံ, တသ္မိံ ဘဝေ ယေဘုယျေန ဂဟိတပုဗ္ဗံ။ ဥပေက္ခာသဟဂတသန္တီရဏံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ နိရာဝဇ္ဇနမ္ပိ။ ယထာ တံ နိရောဓာ ဝုဋ္ဌဟန္တဿ ဖလစိတ္တန္တျဓိပ္ပာယော။ ယထာဟု –
‘‘နိရာဝဇ္ဇံ ကထံ စိတ္တံ၊ ဟောတိ နေတဉှိ သမ္မတံ။
နိယမော န ဝိနာဝဇ္ဇံ၊ နိရောဓာ ဖလဒဿနာ’’တိ။
ကေန ပန ကိစ္စေန ဣဒံ စိတ္တံ ပဝတ္တတီတိ? တဒါရမ္မဏကိစ္စေန တာဝ န ပဝတ္တတိ ဇဝနာရမ္မဏဿ အဂ္ဂဟဏတော, နာပိ သန္တီရဏကိစ္စေန ယထာသမ္ပဋိစ္ဆိတဿ သန္တီရဏဝသေန အပ္ပဝတ္တနတော, ပဋိသန္ဓိစုတီသု ဝတ္တဗ္ဗမေဝ နတ္ထိ, ပါရိသေသတော ပန ဘဝဿ အင်္ဂဘာဝတော ဘဝင်္ဂကိစ္စေနာတိ ယုတ္တံ သိယာ။ အာစရိယဓမ္မပါလတ္ထေရေနပိ (ဓ. သ. အနုဋီ. ၄၉၈ ဝိပါကုဒ္ဓါရကထာဝဏ္ဏနာ) ဟိ အယမတ္ထော ဒဿိတောဝ။ ယံ ပန ပဋိသန္ဓိဘဝင်္ဂါနံ ဓမ္မတော, အာရမ္မဏတော စ သမာနတံ ဝက္ခတိ, တံ ယေဘုယျတောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ န ဟိ ဣဒမေကံ ဌာနံ ဝဇ္ဇေတွာ ပဋိသန္ဓိဘဝင်္ဂါနံ ဝိသဒိသတာ အတ္ထိ။ တမနန္တရိတွာတိ တံ အတ္တနော အနန္တရံ အဗျဝဟိတံ ကတွာ, တဒနန္တရန္တျတ္ထော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၅၄။)֍ * ၂၉။ ကာမာဝစရ။ပေ.။ ဣစ္ဆန္တီတိ ဧတ္ထ ကာမာဝစရဇဝနာဝသာနေယေဝ တဒါရမ္မဏံ ဣစ္ဆန္တိ ကာမတဏှာနိဒါနကမ္မနိဗ္ဗတ္တတ္တာ။ န ဟိ တံ ကာမတဏှာဟေတုကေန ကမ္မုနာ ဇနိတံ အတံသဘာဝဿ ရူပါရူပါဝစရလောကုတ္တရဇဝနဿ အနန္တရံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ကိံကာရဏာ? အဇနကတ္တာ, ဇနကသမာနတ္တာဘာဝတော စ။ ယထာ ဟိ ဂေဟတော ဗဟိ နိက္ခမိတုကာမော ဗာလကော ဇနကံ, တံသဒိသံ ဝါ အင်္ဂုလိယံ ဂဟေတွာ နိက္ခမတိ, နာညံ ရာဇပုရိသာဒိံ, ဧဝံ ဘဝင်္ဂဝိသယတော အညတ္ထ ပဝတ္တမာနံ တဒါရမ္မဏံ ဇနကံ ကာမာဝစရကုသလာကုသလံ, တံသဒိသံ ဝါ ကာမာဝစရကိရိယဇဝနံ အနုဗန္ဓတိ, န ပန တဿ ဝိသဒိသာနိ မဟဂ္ဂတလောကုတ္တရဇဝနာနိ။ တထာ ကာမာဝစရသတ္တာနမေဝ တဒါရမ္မဏံ ဣစ္ဆန္တိ, န ဗြဟ္မာနံ တဒါရမ္မဏူပနိဿယဿ ကာမာဝစရပဋိသန္ဓိဗီဇဿာဘာဝတော။ တထာ ကာမာဝစရဓမ္မေသွေဝ အာရမ္မဏဘူတေသု ဣစ္ဆန္တိ။ န ဣတရေသု အပရိစိတတ္တာ။ ယထာ ဟိ သော ဗာလကော ဇနကံ, တံသဒိသံ ဝါ အနုဂစ္ဆန္တောပိ အရညာဒိအပရိစိတဋ္ဌာနံ ဂစ္ဆန္တံ အနနုဗန္ဓိတွာ ပမုခင်္ဂဏာဒိမှိ ပရိစိတဋ္ဌာနေယေဝ အနုဗန္ဓတိ, ဧဝမိဒမ္ပိ ရူပါဝစရာဒိအပရိစိတာရမ္မဏံ အာရဗ္ဘ ပဝတ္တန္တံ နာနုဗန္ဓတိ။ အပိစ ကာမတဏှာယတ္တကမ္မဇနိတတ္တာပိ ဧတံ ကာမတဏှာရမ္မဏေသု ပရိတ္တဓမ္မေသွေဝ ပဝတ္တတီတိ ဝုတ္တောဝါယမတ္ထော။ ဟောန္တိ စေတ္ထ –
‘‘ဇနကံ တံသမာနံ ဝါ၊ ဇဝနံ အနုဗန္ဓတိ။
န တု အညံ တဒါလမ္ဗံ၊ ဗာလဒါရကလီလယာ။
‘‘ဗီဇဿာဘာဝတော နတ္ထိ၊ ဗြဟ္မာနမ္ပိ ဣမဿ ဟိ။
ပဋိသန္ဓိမနော ဗီဇံ၊ ကာမာဝစရသညိတံ။
‘‘ဌာနေ ပရိစိတေယေဝ၊ တံ ဣဒံ ဗာလကော ဝိယ။
အနုယာတီတိ နာညတ္ထ၊ ဟောတိ တဏှာဝသေန ဝါ’’တိ။
နနု စ ‘‘ကာမာဝစရပဋိသန္ဓိဗီဇာဘာဝတော’’တိ ဝုတ္တံ, တထာ စ စက္ခုဝိညာဏာဒီနမ္ပိ အဘာဝေါ အာပဇ္ဇတီတိ? နာပဇ္ဇတိ ဣန္ဒြိယပ္ပဝတ္တိအာနုဘာဝတော, ဒွါရဝီထိဘေဒေ စိတ္တနိယမတော စ။
တဒါရမ္မဏနိယမဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၅၅။)ဇဝနနိယမဝဏ္ဏနာ
֍ * ၃၂။ မန္ဒပ္ပဝတ္တိယန္တိ မရဏာသန္နကာလေ ဝတ္ထုဒုဗ္ဗလတာယ မန္ဒီဘူတဝေဂတ္တာ မန္ဒံ ဟုတွာ ပဝတ္တိယံ။ မရဏကာလာဒီသူတိ အာဒိ-သဒ္ဒေန မုစ္ဆာကာလံ သင်္ဂဏှာတိ။
֍ * ၃၃။ ဘဂဝတော။ပေ.။ ဝဒန္တီတိ ဘဂဝတော ယမကပါဋိဟာရိယကာလာဒီသု ဥဒကက္ခန္ဓအဂ္ဂိက္ခန္ဓပ္ပဝတ္တနာဒိအတ္ထံ ဝိသုံ ဝိသုံ ပါဒကဇ္ဈာနံ သမာပဇ္ဇိတွာ တတော ဝုဋ္ဌာယ ဈာနဓမ္မေ ဝိသုံ ဝိသုံ အာဝဇ္ဇေန္တဿ အာဝဇ္ဇနဝသိတာယ မတ္ထကပ္ပတ္တိယာ အာဝဇ္ဇနတပ္ပရောဝ စိတ္တာဘိနီဟာရော ဟောတီတိ ယထာဝဇ္ဇိတဈာနင်္ဂါရမ္မဏာနိ စတ္တာရိ, ပဉ္စဝါ ပစ္စဝေက္ခဏဇဝနစိတ္တာနိ ပဝတ္တန္တီတိ ဝဒန္တိ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၁.၇၈) အဋ္ဌကထာစရိယာ။ ‘‘ဘဂဝတော’’တိ စ ဣဒံ နိဒဿနမတ္တံ အညေသမ္ပိ ဓမ္မသေနာပတိအာဒီနံ ဧဝရူပေ အစ္စာယိကကာလေ အပရိပုဏ္ဏဇဝနာနံ ပဝတ္တနတော။ တထာ စ ဝုတ္တံ အဋ္ဌကထာယံ ‘‘အယဉ္စ မတ္ထကပ္ပတ္တာ ဝသိတာ ဘဂဝတော ယမကပါဋိဟာရိယကာလေ အညေသံ ဝါ ဧဝရူပေ ကာလေ’’တိ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၁.၇၈)။ ‘‘စတ္တာရိ ပဉ္စ ဝါ’’တိ စ ပနေတံ တိက္ခိန္ဒြိယမုဒိန္ဒြိယဝသေန ဂဟေတဗ္ဗန္တိ အာစရိယဓမ္မပါလတ္ထေရေန (ဝိသုဒ္ဓိ. မဟာ. ၁.၇၈) ဝုတ္တံ, တသ္မာ ဘဂဝတော စတ္တာရိ, အညေသံ ပဉ္စပီတိ ယုတ္တံ ဝိယ ဒိဿတိ။
֍ * ၃၄။ အာဒိကမ္မိကဿာတိ အာဒိတော ကတယောဂကမ္မဿ။ ပဌမံ နိဗ္ဗတ္တာ အပ္ပနာ ပဌမကပ္ပနာ။ အဘိညာဇဝနာနမ္ပိ ‘‘ပဌမကပ္ပနာယာ’’တိ အဓိကာရော သိယာတိ အာဟ ‘‘သဗ္ဗဒါပီ’’တိ, ပဌမုပ္ပတ္တိကာလေ, စိဏ္ဏဝသီကာလေ စ ပဉ္စာဘိညာဇဝနာနိ ဧကဝါရမေဝ ဇဝန္တီတျတ္ထော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၅၆။)֍ * ၃၅။ မဂ္ဂါယေဝ ဥပ္ပဇ္ဇနတော မဂ္ဂုပ္ပာဒါ။ ယထာရဟန္တိ ပဉ္စမံ ဝါ စတုတ္ထံ ဝါ ဥပ္ပန္နမဂ္ဂါနုရူပံ။ သတ္တဇဝနပရမတ္တာ ဟိ ဧကာဝဇ္ဇနဝီထိယာ စတုတ္ထံ ဥပ္ပန္နမဂ္ဂတော ပရံ တီတိ ဖလစိတ္တာနိ, ပဉ္စမံ ဥပ္ပန္နမဂ္ဂတော ပရံ ဒွေ ဝါ ဟောန္တိ။
֍ * ၃၆။ နိရောဓသမာပတ္တိကာလေတိ နိရောဓဿ ပုဗ္ဗဘာဂေ။ စတုတ္ထာရုပ္ပဇဝနန္တိ ကုသလကိရိယာနံ အညတရံ နေဝသညာနာသညာယတနဇဝနံ။ အနာဂါမိခီဏာသဝါယေဝ နိရောဓသမာပတ္တိံ သမာပဇ္ဇန္တိ, န သောတာပန္နသကဒါမိနောတိ ဝုတ္တံ ‘‘အနာဂါမိဖလံ ဝါ အရဟတ္တဖလံ ဝါ’’တိ။ ဝိဘတ္တိဝိပလ္လာသော စေတ္ထ ဒဋ္ဌဗ္ဗော ‘‘အနာဂါမိဖလေ ဝါ အရဟတ္တဖလေ ဝါ’’တိ။ တေနာဟ ‘‘နိရုဒ္ဓေ’’တိ။ ယထာရဟန္တိ တံတံပုဂ္ဂလာနုရူပံ။
֍ * ၃၈။ သဗ္ဗတ္ထာပိ သမာပတ္တိဝီထိယန္တိ သကလာယပိ ဈာနသမာပတ္တိဝီထိယံ, ဖလသမာပတ္တိဝီထိယဉ္စ။
֍ * ၃၉။ ပရိတ္တာနိ ဇဝနာနိ သတ္တက္ခတ္တုံ မတာနိ ဥက္ကံသကောဋိယာ။ မဂ္ဂါဘိညာ ပန သကိံ ဧကဝါရမေဝ မတာ။ အဝသေသာနိ အဘိညာမဂ္ဂဝဇ္ဇိတာနိ မဟဂ္ဂတလောကုတ္တရဇဝနာနိ ဗဟူနိပိ လဗ္ဘန္တိ သမာပတ္တိဝီထိယံ အဟောရတ္တမ္ပိ ပဝတ္တနတော။ အပိ-သဒ္ဒေန လောကိယဇ္ဈာနာနိ ပဌမကပ္ပနာယံ, အန္တိမဖလဒွယဉ္စ နိရောဓာနန္တရံ ဧကဝါရံ, ဖလစိတ္တာနိ မဂ္ဂါနန္တရံ ဒွတ္တိက္ခတ္တုမ္ပီတိ သမ္ပိဏ္ဍေတိ။
ဇဝနနိယမဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၅၇။)ပုဂ္ဂလဘေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၄၀။ ဣဒါနိ ဒုဟေတုကာဟေတုကာပါယိကာဟေတုကတိဟေတုကဝသေန စတုဗ္ဗိဓာနံ ပုထုဇ္ဇနာနံ, မဂ္ဂဋ္ဌဖလဋ္ဌဝသေန အဋ္ဌဝိဓာနံ အရိယာနန္တိ ဒွါဒသန္နံ ပုဂ္ဂလာနံ ဥပ္ပဇ္ဇနကဝီထိစိတ္တပရိစ္ဆေဒဒဿနတ္ထံ ပဌမံ တာဝ တေသံ ဝဇ္ဇိတဗ္ဗစိတ္တာနိ ဒဿေတုမာဟ ‘‘ဒုဟေတုကာနမဟေတုကာနဉ္စာ’’တျာဒိ။ ပဋိသန္ဓိဝိညာဏသဟဂတာလောဘာဒေါသဝသေန ဒွေ ဟေတူ ဣမေသန္တိ ဒွိဟေတုကာ။ တာဒိသာနံ ဟေတူနံ အဘာဝတော အဟေတုကာ။ မ-ကာရော ပဒသန္ဓိကရော။ အပ္ပနာဇဝနာနိ န လဗ္ဘန္တိ ဝိပါကာဝရဏသဗ္ဘာဝတော။ ဒွိဟေတုကာဟေတုကပဋိသန္ဓိ ဟိ ‘‘ဝိပါကာဝရဏ’’န္တိ ဝုစ္စတိ။ အပ္ပနာဇဝနာဘာဝတောယေဝ အရဟတ္တံ နတ္ထီတိ ကိရိယဇဝနာနိ န လဗ္ဘန္တိ။
֍ * ၄၁။ ‘‘သဟေတုကံ (ပဋ္ဌာ. ၃.၁.၁၀၂) ဘဝင်္ဂံ အဟေတုကဿ ဘဝင်္ဂဿ အနန္တရပစ္စယေန ပစ္စယော’’တိ ပါဌတော အဟေတုကာနမ္ပိ နာနာကမ္မေန ဒွိဟေတုကတဒါရမ္မဏံ သမ္ဘဝတိ, ဒွိဟေတုကာနံ ဝတ္တဗ္ဗမေဝ နတ္ထိ။ မူလသန္ဓိယာ ပန ဇဠဘာဝတော ဥဘိန္နမ္ပိ နတ္ထိ တိဟေတုကတဒါရမ္မဏန္တိ အာဟ ‘‘တထာ ဉာဏသမ္ပယုတ္တဝိပါကာနိ စာ’’တိ။ အာစရိယဇောတိပါလတ္ထေရေန ပန ‘‘သဟေတုကံ ဘဝင်္ဂ’’န္တိ အဝိသေသေန ဝုတ္တတ္တာ အဟေတုကာနမ္ပိ တိဟေတုကတဒါရမ္မဏံ ဝတွာ ဣဓ ဉာဏသမ္ပယုတ္တဝိပါကာဘာဝဝစနဿ ပရိဟာသဝသေန ‘‘သော ဧဝ ပုစ္ဆိတဗ္ဗော, ယော တဿ ကတ္တာ’’တိ ဝုတ္တံ, တံ ပန ပရိဟာသဝသေန ဝုတ္တမ္ပိ အာစရိယံ ပုစ္ဆိတွာဝ ဝိဇာနနတ္ထံ ဝုတ္တဝစနံ ဝိယ ဌိတံ။ တထာ ဟိ အာစရိယေနေဝေတ္ထ ကာရဏံ ပရမတ္ထဝိနိစ္ဆယေ ဝုတ္တံ –
‘‘ဉာဏပါကာ န ဝတ္တန္တိ၊ ဇဠတ္တာ မူလသန္ဓိယာ’’တိ။ (ပရမ. ဝိ. ၂၇၁)။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၅၈။)အပရေ ပန ‘‘ယထာ အဟေတုကာနံ သဟေတုကတဒါရမ္မဏံ ဟောတိ, ဧဝံ ဒွိဟေတုကာနံ တိဟေတုကတဒါရမ္မဏမ္ပီ’’တိ ဝဏ္ဏေန္တိ, တေသံ မတာနုရောဓေန စ ဣဓာပိ ဉာဏသမ္ပယုတ္တဝိပါကပဋိက္ခေပေါ အဟေတုကေယေဝ သန္ဓာယာတိ ဝဒန္တိ။ တတ္ထ ပန ပမာဏပါဌာဘာဝတော အာစရိယေန ဥဘိန္နမ္ပိ သာဓာရဏဝသေန ဉာဏသမ္ပယုတ္တဝိပါကာဘာဝေ ကာရဏံ ဝတွာ သမကမေဝ စိတ္တပရိစ္ဆေဒဿ ဒဿိတတ္တာ တေသံ ဝစနံ ဝီမံသိတွာ သမ္ပဋိစ္ဆိတဗ္ဗံ။ အဟေတုကာပေက္ခာယ စေတ္ထ ‘‘သုဂတိယ’’န္တိ ဝစနံ, တံ ပန အတ္ထတော အနုညာတဒွိဟေတုကဝိပါကာနံ တတ္ထေဝ သမ္ဘဝဒဿနပရံ။ တေနာဟ ‘‘ဒုဂ္ဂတိယံ ပနာ’’တျာဒိ။
֍ * ၄၃။ တိဟေတုကေသူတိ ပဋိသန္ဓိဝိညာဏသဟဂတာလောဘာဒေါသာမောဟဝသေန တိဟေတုကေသု ပုထုဇ္ဇာဒီသူ နဝဝိဓပုဂ္ဂလေသု။
֍ * ၄၅။ ဒိဋ္ဌီ။ပေ.။ သေက္ခာနန္တိ သိက္ခာယ အပရိပူရကာရိတာယ သိက္ခနသီလတာယ ‘‘သေက္ခာ’’တိ လဒ္ဓနာမာနံ သောတာပန္နသကဒါဂါမီနံ ပုဂ္ဂလာနံ ပဌမမဂ္ဂေနေဝ သက္ကာယဒိဋ္ဌိဝိစိကိစ္ဆာနံ ပဟီနတ္တာ တံသဟဂတဇဝနာနိ စေဝ စ-သဒ္ဒေန အာကဍ္ဎိတာနိ ခီဏာသဝါဝေဏိကာနိ ကိရိယဇဝနာနိ စ န လဗ္ဘန္တိ။
֍ * ၄၆။ ပဋိဃဇဝနာနိ စာတိ ဒေါမနဿဇဝနာနိ စေဝ ဒိဋ္ဌိသမ္ပယုတ္တဝိစိကိစ္ဆာသဟဂတကိရိယဇဝနာနိ စ။
֍ * ၄၇။ လောကုတ္တရ။ပေ.။ သမုပ္ပဇ္ဇန္တီတိ စတုန္နံ မဂ္ဂါနံ ဧကစိတ္တက္ခဏိကဘာဝေန ပုဂ္ဂလန္တရေသု အသမ္ဘဝတော, ဟေဋ္ဌိမဟေဋ္ဌိမာနဉ္စ ဥပရူပရိသမာပတ္တိယာ အနဓိဂတတ္တာ, ဥပရူပရိပုဂ္ဂလာနဉ္စ အသမုဂ္ဃာဋိတကမ္မကိလေသနိရောဓေန ပုထုဇ္ဇနေဟိ ဝိယ သောတာပန္နာနံ သောတာပန္နာဒီဟိ ပုဂ္ဂလန္တရဘာဝူပဂမနေန ပဋိပ္ပဿဒ္ဓတ္တာ စ အဋ္ဌပိ လောကုတ္တရဇဝနာနိ ယထာသကံ မဂ္ဂဖလဋ္ဌာနံ အရိယာနမေဝ သမုပ္ပဇ္ဇန္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၅၉။)֍ * ၄၈။ ဣဒါနိ တေသံ တေသံ ပုဂ္ဂလာနံ ယထာပဋိက္ခိတ္တဇဝနာနိ ဝဇ္ဇေတွာ ပါရိသေသတော လဗ္ဘမာနဇဝနာနိ သမ္ပိဏ္ဍေတွာ ဒဿေတုံ ‘‘အသေက္ခာန’’န္တျာဒိ ဝုတ္တံ။ တိဝိဓသိက္ခာယ ပရိပူရကာရိဘာဝတော အသေက္ခာနံ ခီဏာသဝါနံ တေတ္တိံသဝိဓကုသလာကုသလဿ, ဟေဋ္ဌိမဖလတ္တယဿ, ဝီထိမုတ္တာနဉ္စ နဝမဟဂ္ဂတဝိပါကာနံ ဝသေန ပဉ္စစတ္တာလီသဝဇ္ဇိတာနိ သေသာနိ တေဝီသတိကအာမာဝစရဝိပါကဝီသတိကိရိယအရဟတ္တဖလဝသေန စတုစတ္တာလီသ ဝီထိစိတ္တာနိ သမ္ဘဝါ ယထာလာဘံ ကာမဘဝေ ဌိတာနံ ဝသေန ဥဒ္ဒိသေ။
သေက္ခာနံ အဋ္ဌာရသကိရိယဇဝနဒိဋ္ဌိဝိစိကိစ္ဆာသဟဂတပဉ္စကအဂ္ဂဖလမဟဂ္ဂတဝိပါကဝသေန တေတ္တိံသ ဝဇ္ဇေတွာ တေဝီသတိကာမာဝစရဝိပါကအာဝဇ္ဇနဒွယဧကဝီသတိကုသလသတ္တာကုသလဟေဋ္ဌိမဖလတ္တယဝသေန ဆပ္ပညာသ ဝီထိစိတ္တာနိ ယထာသမ္ဘဝံ ဥဒ္ဒိသေ အဝိသေသတော။ ဝိသေသတော ပန သောတာပန္နသကဒါဂါမီနံ ဧကပညာသ, အနာဂါမီနံ ဧကူနပညာသ, အဝသေသာနံ စတုန္နံ ပုထုဇ္ဇနာနံ အဋ္ဌာရသကိရိယဇဝနသဗ္ဗလောကုတ္တရမဟဂ္ဂတဝိပါကဝသေန ပဉ္စတိံသ ဝဇ္ဇေတွာ အဝသေသာနိ ကာမာဝစရဝိပါကအာဝဇ္ဇနဒွယလောကိယကုသလာကုသလဝသေန စတုပညာသ ဝီထိစိတ္တာနိ ယထာသမ္ဘဝတော ဥဒ္ဒိသေ အဝိသေသတော။ ဝိသေသတော ပန တိဟေတုကာနံ စတုပညာသေဝ လဗ္ဘန္တိ, ဒွိဟေတုကာဟေတုကာနံ ဉာဏသမ္ပယုတ္တဝိပါကအပ္ပနာဇဝနဝဇ္ဇိတာနိ ဧကစတ္တာလီသ, အာပါယိကာနံ တာနေဝ ဒွိဟေတုကဝိပါကဝဇ္ဇိတာနိ သတ္တတိံသ ဝီထိစိတ္တာနီတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
ပုဂ္ဂလာနံ ဝသေန စိတ္တပ္ပဝတ္တိဘေဒေါ ပုဂ္ဂလဘေဒေါ။
ပုဂ္ဂလဘေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ဘူမိဝိဘာဂဝဏ္ဏနာ
֍ * ၄၉။ သဗ္ဗာနိပိ ဝီထိစိတ္တာနိ ဥပလဗ္ဘန္တိ ဆန္နံ ဒွါရာနံ, သဗ္ဗေသဉ္စ ပုဂ္ဂလာနံ တတ္ထ သမ္ဘဝတော။ ယထာရဟန္တိ တံတံဘဝါနုရူပံ, တံတံပုဂ္ဂလာနုရူပဉ္စ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၆၀။)֍ * ၅၂။ တျာဒိနာ ဃာနဝိညာဏာဒီနမ္ပိ ပဋိက္ခေပေါ ဟေဿတီတိ ရူပါဝစရဘူမိယံ ပဋိဃဇဝနတဒါရမ္မဏာနေဝ ပဋိက္ခိတ္တာနိ။ သဗ္ဗတ္ထာပီတိ ကာမဘဝေ, ရူပဘဝေ, အရူပဘဝေ စ။
֍ * ၅၄။ ကာမဘဝေ ယထာရဟံ ဝီထိမုတ္တဝဇ္ဇာနိ အသီတိ ဝီထိစိတ္တာနိ, ရူပဘဝေ ပဋိဃဒွယအဋ္ဌတဒါရမ္မဏဃာနာဒိဝိညာဏဆက္ကဝီထိမုတ္တကဝသေန ပဉ္စဝီသတိ ဝဇ္ဇေတွာ သေသာနိ အာဝဇ္ဇနဒွယနဝအဟေတုကဝိပါကတေပညာသဇဝနဝသေန စတုသဋ္ဌိ, အရူပေ ဘဝေ တေဝီသတိကာမာဝစရဝိပါကပဌမမဂ္ဂပဉ္စဒသရူပါဝစရပဋိဃဒွယအာရုပ္ပဝိပါကကိရိယမနောဓာတုဟသနဝသေန သတ္တစတ္တာလီသ ဝဇ္ဇေတွာ သေသာနိ ဆဗ္ဗီသတိ ပရိတ္တဇဝနအဋ္ဌအာရုပ္ပဇဝနသတ္တလောကုတ္တရဇဝနမနောဒွါရာဝဇ္ဇနဝသေန ဒွေစတ္တာလီသ စိတ္တာနိ လဗ္ဘရေ ဥပလဗ္ဘန္တိ။
ကေစိ ပန ‘‘ရူပဘဝေ အနိဋ္ဌာရမ္မဏာဘာဝတော ဣဓာဂတာနံယေဝ ဗြဟ္မာနံ အကုသလဝိပါကသမ္ဘဝေါတိ တာနိ ပရိဟာပေတွာ ပဉ္စပရိတ္တဝိပါကေဟိ သဒ္ဓိံ ရူပဘဝေ သဋ္ဌိယေဝ ဝီထိစိတ္တာနီ’’တိ ဝဒန္တိ။ ဣဓ ပန တတ္ထ ဌတွာပိ ဣမံ လောကံ ပဿန္တာနံ အနိဋ္ဌာရမ္မဏဿ အသမ္ဘဝေါ န သက္ကာ ဝတ္တုန္တိ တေဟိ သဒ္ဓိံယေဝ တတ္ထ စတုသဋ္ဌိ ဝုတ္တာနိ။ ဧဝဉ္စ ကတွာ ဝုတ္တံ ဓမ္မာနုသာရဏိယံ ‘‘ယဒါ ဗြဟ္မာနော ကာမာဝစရံ အနိဋ္ဌာရမ္မဏံ အာလမ္ဗန္တိ, တဒါ တံ သုဂတိယမ္ပိ အကုသလဝိပါကစက္ခုသောတဝိညာဏမနောဓာတုသန္တီရဏာနံ ဥပ္ပတ္တိ သမ္ဘဝတီ’’တိ။
ဘူမိဝသေန ဝိဘာဂေါ ဘူမိဝိဘာဂေါ။
ဘူမိဝိဘာဂဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၆၁။)֍ * ၅၅။ ယထာသမ္ဘဝန္တိ တံတံဒွါရေသု, တံတံဘဝေသု ဝါ သမ္ဘဝါနုရူပတော။ ယာဝတာယုကန္တိ ပဋိသန္ဓိတော ပရံ ဘဝနိကန္တိဝသေန ပဝတ္တမနောဒွါရိကစိတ္တဝီထိတော ပဋ္ဌာယ စုတိစိတ္တာဝသာနံ, တတော ပုဗ္ဗေ ပဝတ္တဘဝင်္ဂါဝသာနံ ဝါ အဗ္ဗောစ္ဆိန္နာ အသတိ နိရောဓသမာပတ္တိယန္တိ အဓိပ္ပာယော။
ဣတိ အဘိဓမ္မတ္ထဝိဘာဝိနိယာ နာမ အဘိဓမ္မတ္ထသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာယ
ဝီထိပရိစ္ဆေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
၅. ဝီထိမုတ္တပရိစ္ဆေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁။ ဧတ္တာဝတာ ဝီထိသင်္ဂဟံ ဒဿေတွာ ဣဒါနိ ဝီထိမုတ္တသင်္ဂဟံ ဒဿေတုမာရဘန္တော အာဟ ‘‘ဝီထိစိတ္တဝသေနေဝ’’န္တျာဒိ။ ဧဝံ ယထာဝုတ္တနယေန ဝီထိစိတ္တဝသေန ပဝတ္တိယံ ပဋိသန္ဓိတော အပရဘာဂေ စုတိပရိယောသာနံ ပဝတ္တိသင်္ဂဟော နာမ သင်္ဂဟော ဥဒီရိတော, ဣဒါနိ တဒနန္တရံ သန္ဓိယံ ပဋိသန္ဓိကာလေ, တဒါသန္နတာယ တံဂဟဏေနေဝ ဂဟိတစုတိကာလေ စ ပဝတ္တိသင်္ဂဟော ဝုစ္စတီတိ ယောဇနာ။
ဘူမိစတုက္ကဝဏ္ဏနာ
֍ * ၃။ ပုညသမ္မတာ အယာ ယေဘုယျေန အပဂတောတိ အပါယော, သောယေဝ ဘူမိ ဘဝန္တိ ဧတ္ထ သတ္တာတိ အပါယဘူမိ။ အနေကဝိဓသမ္ပတ္တိအဓိဋ္ဌာနတာယ သောဘနာ ဂန္တဗ္ဗတော ဥပပဇ္ဇိတဗ္ဗတော ဂတီတိ သုဂတိ, ကာမတဏှာသဟစရိတာ သုဂတိ ကာမသုဂတိ, သာယေဝ ဘူမီတိ ကာမသုဂတိဘူမိ။ ဧဝံ သေသေသုပိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၆၂။)֍ * ၄။ အယတော သုခတော နိဂ္ဂတောတိ နိရယော။ တိရော အဉ္စိတာတိ တိရစ္ဆာနာ, တေသံ ယောနိ တိရစ္ဆာနယောနိ။ ယဝန္တိ တာယ သတ္တာ အမိဿိတာပိ သမာနဇာတိတာယ မိဿိတာ ဝိယ ဟောန္တီတိ ယောနိ။ သာ ပန အတ္ထတော ခန္ဓာနံ ပဝတ္တိဝိသေသော။ ပကဋ္ဌေန သုခတော ဣတာ ဂတာတိ ပေတာ, နိဇ္ဈာမတဏှိကာဒိဘေဒါနံ ပေတာနံ ဝိသယော ပေတ္တိဝိသယော။ ဧတ္ထ ပန တိရစ္ဆာနယောနိပေတ္တိဝိသယဂ္ဂဟဏေန ခန္ဓာနံယေဝ ဂဟဏံ တေသံ တာဒိသဿ ပရိစ္ဆိန္နောကာသဿ အဘာဝတော။ ယတ္ထ ဝါ တေ အရညပဗ္ဗတပါဒါဒိကေ နိဗဒ္ဓဝါသံ ဝသန္တိ, တာဒိသဿ ဌာနဿ ဝသေန ဩကာသောပိ ဂဟေတဗ္ဗော။ န သုရန္တိ ဣဿရိယကီဠာဒီဟိ န ဒိဗ္ဗန္တီတိ အသုရာ, ပေတာသုရာ။ ဣတရေ ပန န သုရာ သုရပ္ပဋိပက္ခာတိ အသုရာ, ဣဓ စ ပေတာသုရာနမေဝ ဂဟဏံ ဣတရေသံ တာဝတိံသေသု ဂဟဏဿ ဣစ္ဆိတတ္တာ။ တထာ ဟိ ဝုတ္တံ အာစရိယေန –
‘‘တာဝတိံသေသု ဒေဝေသု၊ ဝေပစိတ္တာသုရာ ဂတာ’’တိ။ (နာမ. ပရိ. ၄၃၈)။
֍ * ၅။ သတိသူရဘာဝဗြဟ္မစရိယယောဂျတာဒိဂုဏေဟိ ဥက္ကဋ္ဌမနတာယ မနော ဥဿန္နံ ဧတေသန္တိ မနုဿာ။ တထာ ဟိ ပရမသတိနေပက္ကာဒိပ္ပတ္တာ ဗုဒ္ဓါဒယောပိ မနုဿဘူတာယေဝ။ ဇမ္ဗုဒီပဝါသိနော စေတ္ထ နိပ္ပရိယာယတော မနုဿာ။ တေဟိ ပန သမာနရူပါဒိတာယ သဒ္ဓိံ ပရိတ္တဒီပဝါသီဟိ ဣတရမဟာဒီပဝါသိနောပိ ‘‘မနုဿာ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ လောကိယာ ပန ‘‘မနုနော အာဒိခတ္တိယဿ အပစ္စံ ပုတ္တာတိ မနုဿာ’’တိ ဝဒန္တိ။ မနုဿာနံ နိဝါသဘူတာ ဘူမိ ဣဓ မနုဿာ။ ဧဝံ သေသေသုပိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၆၃။)စတူသု မဟာရာဇေသု ဘတ္တိ ဧတေသံ, စတုန္နံ ဝါ မဟာရာဇာနံ နိဝါသဋ္ဌာနဘူတေ စာတုမဟာရာဇေ ဘဝါတိ စာတုမဟာရာဇိကာ။ မာဃေန မာဏဝေန သဒ္ဓိံ တေတ္တိံသ သဟပုညကာရိနော ဧတ္ထ နိဗ္ဗတ္တာတိ တံသဟစရိတဋ္ဌာနံ တေတ္တိံသံ, တဒေဝ တာဝတိံသံ, တံနိဝါသော ဧတေသန္တိ တာဝတိံသာတိ ဝဒန္တိ။ ယသ္မာ ပန ‘‘သဟဿံ စာတုမဟာရာဇိကာနံ သဟဿံ တာဝတိံသာန’’န္တိ (အ. နိ. ၃.၈၁) ဝစနတော သေသစက္ကဝါဠေသုပိ ဆကာမာဝစရဒေဝလောကာ အတ္ထိ, တသ္မာ နာမမတ္တမေဝ ဧတံ တဿ ဒေဝလောကဿာတိ ဂဟေတဗ္ဗံ။ ဒုက္ခတော ယာတာ အပယာတာတိ ယာမာ။ အတ္တနော သိရိသမ္ပတ္တိယာ တုသံ ပီတိံ ဣတာ ဂတာတိ တုသိတာ။ နိမ္မာနေ ရတိ ဧတေသန္တိ နိမ္မာနရတိနော။ ပရနိမ္မိတေသု ဘောဂေသု အတ္တနော ဝသံ ဝတ္တေန္တီတိ ပရနိမ္မိတဝသဝတ္တိနော။
֍ * ၇။ မဟာဗြဟ္မာနံ ပရိစာရိကတ္တာ တေသံ ပရိသတိ ဘဝါတိ ဗြဟ္မပါရိသဇ္ဇာ။ တေသံ ပုရောဟိတဋ္ဌာနေ ဌိတတ္တာ ဗြဟ္မပုရောဟိတာ။ တေဟိ တေဟိ ဈာနာဒီဟိ ဂုဏဝိသေသေဟိ ဗြူဟိတာ ပရိဝုဒ္ဓါတိ ဗြဟ္မာနော, ဝဏ္ဏဝန္တတာယ စေဝ ဒီဃာယုကတာဒီဟိ စ ဗြဟ္မပါရိသဇ္ဇာဒီဟိ မဟန္တာ ဗြဟ္မာနောတိ မဟာဗြဟ္မာနော။ တယောပေတေ ပဏီတရတနပဘာဝဘာသိတသမာနတလဝါသိနော။
֍ * ၈။ ဥပရိမေဟိ ပရိတ္တာ အာဘာ ဧတေသန္တိ ပရိတ္တာဘာ။ အပ္ပမာဏာ အာဘာ ဧတေသန္တိ အပ္ပမာဏာဘာ။ ဝလာဟကတော ဝိဇ္ဇု ဝိယ ဣတော စိတော စ အာဘာ သရတိ နိဿရတိ ဧတေသံ သပ္ပီတိကဇ္ဈာနနိဗ္ဗတ္တက္ခန္ဓသန္တာနတ္တာတိ အာဘဿရာ။ ဒဏ္ဍဒီပိကာယ ဝါ အစ္စိ ဝိယ ဧတေသံ သရီရတော အာဘာ ဆိဇ္ဇိတွာ ဆိဇ္ဇိတွာ ပတန္တီ ဝိယ သရတိ နိဿရတီတိ အာဘဿရာ။ ယထာဝုတ္တာယ ဝါ ပဘာယ အာဘာသနသီလာတိ အာဘဿရာ။ ဧတေပိ တယော ပဏီတရတနပဘာဝဘာသိတေကတလဝါသိနော။
֍ * ၉။ သုဘာတိ ဧကဂ္ဃနာ အစလာ သရီရာဘာ ဝုစ္စတိ, သာ ဥပရိဗြဟ္မေဟိ ပရိတ္တာ ဧတေသန္တိ ပရိတ္တသုဘာ။ အပ္ပမာဏာ သုဘာ ဧတေသန္တိ အပ္ပမာဏသုဘာ။ ပဘာသမုဒယသင်္ခါတေဟိ သုဘေဟိ ကိဏ္ဏာ အာကိဏ္ဏာတိ သုဘကိဏှာ။ ‘‘သုဘာကိဏ္ဏာ’’တိ စ ဝတ္တဗ္ဗေ အာ-သဒ္ဒဿ ရဿတ္တံ, အန္တိမဏ-ကာရဿ စ ဟ-ကာရံ ကတွာ ‘‘သုဘကိဏှာ’’တိ ဝုတ္တံ။ ဧတေပိ ပဏီတရတနပဘာဝဘာသိတေကတလဝါသိနော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၆၄။)֍ * ၁၀။ ဈာနပ္ပဘာဝနိဗ္ဗတ္တံ ဝိပုလံ ဖလမေတေသန္တိ ဝေဟပ္ဖလာ။ သညာဝိရာဂဘာဝနာနိဗ္ဗတ္တရူပသန္တတိမတ္တတ္တာ နတ္ထိ သညာ, တံမုခေန ဝုတ္တာဝသေသာ အရူပက္ခန္ဓာ စ ဧတေသန္တိ အသညာ။ တေယေဝ သတ္တာတိ အသညသတ္တာ။ ဧတေပိ ပဏီတရတနပဘာဝဘာသိတေကတလဝါသိနော။ သုဒ္ဓါနံ အနာဂါမိအရဟန္တာနမေဝ အာဝါသာတိ သုဒ္ဓါဝါသာ။ အနုနယပဋိဃာဘာဝတော ဝါ သုဒ္ဓါ အာဝါသော ဧတေသန္တိ သုဒ္ဓါဝါသာ, တေသံ နိဝါသဘူမိပိ သုဒ္ဓါဝါသာ။
֍ * ၁၁။ ဣမေသု ပန ပဌမတလဝါသိနော အပ္ပကေန ကာလေန အတ္တနော ဌာနံ န ဝိဇဟန္တီတိ အဝိဟာ။ ဒုတိယတလဝါသိနော န ကေနစိ တပ္ပန္တီတိ အတပ္ပာ။ တတိယတလဝါသိနော ပရမသုန္ဒရရူပတ္တာ သုခေန ဒိဿန္တီတိ သုဒဿာ။ စတုတ္ထတလဝါသိနော သုပရိသုဒ္ဓဒဿနတ္တာ သုခေန ပဿန္တီတိ သုဒဿိနော။ ပဉ္စမတလဝါသိနော ပန ဥက္ကဋ္ဌသမ္ပတ္တိကတ္တာ နတ္ထိ ဧတေသံ ကနိဋ္ဌဘာဝေါတိ အကနိဋ္ဌာ။
֍ * ၁၂။ အာကာသာနဉ္စာယတနေ ပဝတ္တာ ပဌမာရုပ္ပဝိပါကဘူတစတုက္ခန္ဓာ ဧဝ, တေဟိ ပရိစ္ဆိန္နဩကာသော ဝါ အာကာသာနဉ္စာယတနဘူမိ။ ဧဝံ သေသေသုပိ။
֍ * ၁၃။ ပုထုဇ္ဇနာ, သောတာပန္နာ စ သကဒါဂါမိနော စာပိ ပုဂ္ဂလာ သုဒ္ဓါဝါသေသု သဗ္ဗထာ န လဗ္ဘန္တီတိ သမ္ဗန္ဓော။ ပုထုဇ္ဇနာဒီနဉ္စ ပဋိက္ခေပေန အနာဂါမိအရဟန္တာနမေဝ တတ္ထ လာဘော ဝုတ္တော ဟောတိ။
֍ * ၁၄။ သေသဋ္ဌာနေသူတိ သုဒ္ဓါဝါသအပါယအသညိဝဇ္ဇိတေသု သေသဋ္ဌာနေသု အရိယာ, အနရိယာပိ စ လဗ္ဘန္တိ။
ဘူမိစတုက္ကဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၆၅။)ပဋိသန္ဓိစတုက္ကဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁၆။ ဩက္ကန္တိက္ခဏေတိ ပဋိသန္ဓိက္ခဏေ။
֍ * ၁၇။ ဇာတိယာ အန္ဓော ဇစ္စန္ဓော။ ကိဉ္စာပိ ဇာတိက္ခဏေ အဏ္ဍဇဇလာဗုဇာ သဗ္ဗေပိ အစက္ခုကာဝ။ တထာပိ စက္ခာဒိဥပ္ပဇ္ဇနာရဟကာလေပိ စက္ခုပ္ပတ္တိဝိဗန္ဓကကမ္မပ္ပဋိဗာဟိတသာမတ္ထိယေန ဒိန္နပဋိသန္ဓိနာ, ဣတရေနပိ ဝါ ကမ္မေန အနုပ္ပာဒေတဗ္ဗစက္ခုကော သတ္တော ဇစ္စန္ဓော နာမ။ အပရေ ပန ‘‘ဇစ္စန္ဓောတိ ပသူတိယံယေဝ အန္ဓော, မာတုကုစ္ဆိယံ အန္ဓော ဟုတွာ နိက္ခန္တောတိ အတ္ထော, တေန ဒုဟေတုကတိဟေတုကာနံ မာတုကုစ္ဆိယံ စက္ခုဿ အဝိပဇ္ဇနံ သိဒ္ဓ’’န္တိ ဝဒန္တိ။ ဇစ္စန္ဓာဒီနန္တိ ဧတ္ထ အာဒိဂ္ဂဟဏေန ဇစ္စဗဓိရဇစ္စမူဂဇစ္စဇဠဇစ္စုမ္မတ္တကပဏ္ဍကဥဘတောဗျဉ္ဇနကနပုံသကမမ္မာဒီနံ သင်္ဂဟော။ အပရေ ပန ‘‘ဧကစ္စေ အဟေတုကပဋိသန္ဓိကာ အဝိကလိန္ဒြိယာ ဟုတွာ ထောကံ ဝိစာရဏပကတိကာ ဟောန္တိ, တာဒိသာနမ္ပိ အာဒိသဒ္ဒေန သင်္ဂဟော’’တိ ဝဒန္တိ။ ဘုမ္မဒေဝေ သိတာ နိဿိတာ တဂ္ဂတိကတ္တာတိ ဘုမ္မဿိတာ။ သုခသမုဿယတော ဝိနိပါတာတိ ဝိနိပါတိကာ။
֍ * ၁၈။ သဗ္ဗတ္ထာပိ ကာမသုဂတိယန္တိ ဒေဝမနုဿဝသေန သတ္တဝိဓာယပိ ကာမသုဂတိယံ။
֍ * ၂၁။ တေသူတိ ယထာဝုတ္တပဋိသန္ဓိယုတ္တေသု ပုဂ္ဂလေသု, အပါယာဒီသု ဝါ။ အာယုပ္ပမာဏဂဏနာယ နိယမော နတ္ထိ ကေသဉ္စိ စိရာယုကတ္တာ, ကေသဉ္စိ စိရတရာယုကတ္တာ စ။ တထာစာဟု –
‘‘အာပါယိကမနုဿာယု-
ပရိစ္ဆေဒေါ န ဝိဇ္ဇတိ။
တထာ ဟိ ကာလော မန္ဓာတာ၊
ယက္ခာ ကေစိ စိရာယုနော’’တိ။ –
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၆၆။)အပါယေသု ဟိ ကမ္မမေဝ ပမာဏံ, တတ္ထ နိဗ္ဗတ္တာနံ ယာဝ ကမ္မံ နခီယတိ။ တာဝ စဝနာဘာဝတော, တထာ ဘုမ္မဒေဝါနံ။ တေသုပိ ဟိ နိဗ္ဗတ္တာ ကေစိ သတ္တာဟာဒိကာလံ တိဋ္ဌန္တိ, ကေစိ ကပ္ပမတ္တမ္ပိ, တထာ မနုဿာနမ္ပိ ကဒါစိ တေသမ္ပိ အသင်္ချေယျာယုကတ္တာ ကဒါစိ ဒသဝဿာယုကတ္တာ။ ‘‘ယော စိရံ ဇီဝတိ, သော ဝဿသတံ ဇီဝတိ, အပ္ပံ ဝါ ဘိယျော (ဒီ. နိ. ၂.၇; သံ. နိ. ၁.၁၄၅; အ. နိ. ၇.၇၄), ဒုတိယံ ဝဿသတံ န ပါပုဏာတီ’’တိ ဣဒံ ပန အဇ္ဇတနကာလိကေ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ။
֍ * ၂၂။ ဒိဗ္ဗာနိ ပဉ္စဝဿသတာနီတိ မနုဿာနံ ပညာသ ဝဿာနိ ဧကဒိနံ, တဒနုရူပတော မာသသံဝစ္ဆရေ ပရိစ္ဆိန္ဒိတွာ ဒိဗ္ဗပ္ပမာဏာနိ ပဉ္စဝဿသတာနိ အာယုပ္ပမာဏံ ဟောတိ။ ဝုတ္တမ္ပိ စေတံ –
‘‘ယာနိ ပညာသ ဝဿာနိ၊ မနုဿာနံ ဒိနော တဟိံ။
တိံသရတ္တိဒိဝေါ မာသော၊ မာသာ ဒွါဒသ သံဝစ္ဆရံ။
တေန သံဝစ္ဆရေနာယု၊ ဒိဗ္ဗံ ပဉ္စသတံ မတ’’န္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၆၇။)မနုဿဂဏနာယာတိ မနုဿာနံ သံဝစ္ဆရဂဏနာယ။ တတော စတုဂ္ဂုဏန္တိ စာတုမဟာရာဇိကာနံ ပညာသမာနုဿကဝဿပရိမိတံ ဒိဝသံ, ဒိဗ္ဗာနိ စ ပဉ္စဝဿသတာနိ ဒိဂုဏံ ကတွာ ဒိဗ္ဗဝဿသဟဿာနိ တာဝတိံသာနံ သမ္ဘဝတီတိ ဧဝံ ဒိဝသသံဝစ္ဆရဒိဂုဏဝသေန စတုဂ္ဂုဏံ, တံ ပန ဒိဗ္ဗဂဏနာယ ဝဿသဟဿံ, မနုဿဂဏနာယ သဋ္ဌိဝဿသတသဟဿာဓိကတိကောဋိပ္ပမာဏံ ဟောတိ။ တတော စတုဂ္ဂုဏံ ယာမာနန္တိ တာဝတိံသာနမာယုပ္ပမာဏတော ဝုတ္တနယေန စတုဂ္ဂုဏံ, ဒိဗ္ဗဂဏနာယ ဒွိသဟဿံ, မနုဿဂဏနာယ စတ္တာလီသဝဿသတသဟဿာဓိကာ စုဒ္ဒသ ဝဿကောဋိယော ဟောန္တိ။ တတော စတုဂ္ဂုဏံ တုသိတာနန္တိ ဒိဗ္ဗာနိ စတ္တာရိ ဝဿသဟဿာနိ, မနုဿဂဏနာယ သဋ္ဌိဝဿသတသဟဿာဓိကာ သတ္တပညာသ ဝဿကောဋိယော။ တတော စတုဂ္ဂုဏံ နိမ္မာနရတီနန္တိ ဒိဗ္ဗာနိ အဋ္ဌဝဿသဟဿာနိ, မနုဿဂဏနာယ ဒွေ ဝဿကောဋိသတာနိ စတ္တာလီသဝဿသတသဟဿာဓိကာ တိံသ ဝဿကောဋိယော စ။ တတော စတုဂ္ဂုဏံ ပရနိမ္မိတဝသဝတ္တီနန္တိ ဒိဗ္ဗာနိ သောဠသ ဝဿသဟဿာနိ။
֍ * ၂၃။ မနုဿဂဏနံ ပန သယမေဝ ဒဿေန္တော အာဟ ‘‘နဝသတဉ္စာ’’တျာဒိ။ ဝဿာနံ သမ္ဗန္ဓိ နဝသတံ ဧကဝီသ ကောဋိယော, တထာ သဋ္ဌိ စ ဝဿသတသဟဿာနိ ဝသဝတ္တီသု အာယုပ္ပမာဏန္တိ သမ္ဗန္ဓော။
֍ * ၂၅။ ဒုတိယဇ္ဈာနဘူမိယန္တိ စတုက္ကနယဝသေန ဝုတ္တံ။ တတော ပရံ ပဝတ္တိယံ, စဝနကာလေ စ တထာရူပမေဝ ဘဝင်္ဂစုတိဝသေန ပဝတ္တိတွာ နိရုဇ္ဈတီတိ ယောဇနာ။
֍ * ၂၉။ တေသူတိ တာဟိ ဂဟိတပဋိသန္ဓိကေသု ဗြဟ္မေသု။ ကပ္ပဿာတိ အသင်္ချေယျကပ္ပဿ။ န ဟိ ဗြဟ္မပါရိသဇ္ဇာဒီနံ တိဏ္ဏံ မဟာကပ္ပဝသေန အာယုပရိစ္ဆေဒေါ သမ္ဘဝတိ ဧကကပ္ပေပိ တေသံ အဝိနာသာဘာဝေန ပရိပုဏ္ဏကပ္ပေ အသမ္ဘဝတော။ တထာ ဟေသ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၄၀၉) လောကော သတ္တဝါရေသု အဂ္ဂိနာ ဝိနဿတိ, အဋ္ဌမေ ဝါရေ ဥဒကေန, ပုန သတ္တဝါရေသု အဂ္ဂိနာ, အဋ္ဌမေ ဝါရေ ဥဒကေနာတိ ဧဝံ အဋ္ဌသု အဋ္ဌကေသု ပရိပုဏ္ဏေသု ပစ္ဆိမေ ဝါရေ ဝါတေန ဝိနဿတိ။ တတ္ထ ပဌမဇ္ဈာနတလံ ဥပါဒါယ အဂ္ဂိနာ, ဒုတိယတတိယဇ္ဈာနတလံ ဥပါဒါယ ဥဒကေန, စတုတ္ထဇ္ဈာနတလံ ဥပါဒါယ ဝါတေန ဝိနဿတိ။ ဝုတ္တမ္ပိ စေတံ –
‘‘သတ္တ သတ္တဂ္ဂိနာ ဝါရာ၊ အဋ္ဌမေ အဋ္ဌမေ ဒကာ။
စတုသဋ္ဌိ ယဒါ ပုဏ္ဏာ၊ ဧကော ဝါယုဝရော သိယာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၆၈။)‘‘အဂ္ဂိနာဘဿရာ ဟေဋ္ဌာ၊ အာပေန သုဘကိဏှတော။
ဝေဟပ္ဖလတော ဝါတေန၊ ဧဝံ လောကော ဝိနဿတီ’’တိ။ –
တသ္မာ တိဏ္ဏမ္ပိ ပဌမဇ္ဈာနတလာနံ ဧကကပ္ပေပိ အဝိနာသာဘာဝတော သကလကပ္ပေ တေသံ သမ္ဘဝေါ နတ္ထီတိ အသင်္ချေယျကပ္ပဝသေန တေသံ အာယုပရိစ္ဆေဒေါ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ ဒုတိယဇ္ဈာနာဒိတလတော ပဋ္ဌာယ ပန ပရိပုဏ္ဏဿ မဟာကပ္ပဿ ဝသေန, န အသင်္ချေယျကပ္ပဝသေန။ အသင်္ချေယျကပ္ပောတိ စ ယောဇနာယာမဝိတ္ထာရတော သေတသာသပရာသိတော ဝဿသတဝဿသတစ္စယေန ဧကေကဗီဇဿ ဟရဏေန သာသပရာသိနော ပရိက္ခယေပိ အက္ခယသဘာဝဿ မဟာကပ္ပဿ စတုတ္ထဘာဂေါ။ သော ပန သတ္ထရောဂဒုဗ္ဘိက္ခာနံ အညတရသံဝဋ္ဋေန ဗဟူသု ဝိနာသမုပဂတေသု အဝသိဋ္ဌသတ္တသန္တာနပ္ပဝတ္တကုသလကမ္မာနုဘာဝေန ဒသဝဿတော ပဋ္ဌာယ အနုက္ကမေန အသင်္ချေယျာယုကပ္ပမာဏေသု သတ္တေသု ပုန အသဒ္ဓမ္မသမာဒါနဝသေန ကမေန ပရိဟာယိတွာ ဒသဝဿာယုကေသု ဇာတေသု ရောဂါဒီနံ အညတရသံဝဋ္ဋေန သတ္တာနံ ဝိနာသပ္ပတ္တိယာဝ ‘‘အယမေကော အန္တရကပ္ပော’’တိ ဧဝံ ပရိစ္ဆိန္နဿ အန္တရကပ္ပဿ ဝသေန စတုသဋ္ဌိအန္တရကပ္ပပ္ပမာဏော ဟောတိ, ‘‘ဝီသတိအန္တရကပ္ပပ္ပမာဏော’’တိ စ ဝဒန္တိ။
֍ * ၄၅။ အာကာသာနဉ္စာယတနံ ဥပဂစ္ဆန္တီတိ အာကာသာနဉ္စာယတနူပဂါ။
֍ * ၄၉။ ဧကမေဝါတိ ဘူမိတော, ဇာတိတော, သမ္ပယုတ္တဓမ္မတော, သင်္ခါရတော စ သမာနမေဝ။ ဧကဇာတိယန္တိ ဧကသ္မိံ ဘဝေ။
ပဋိသန္ဓိစတုက္ကဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၆၉။)ကမ္မစတုက္ကဝဏ္ဏနာ
֍ * ၅၀။ ဣဒါနိ ကမ္မစတုက္ကံ စတူဟာကာရေဟိ ဒဿေတုံ ‘‘ဇနက’’န္တျာဒိ အာရဒ္ဓံ, ဇနယတီတိ ဇနကံ။ ဥပတ္ထမ္ဘေတီတိ ဥပတ္ထမ္ဘကံ။ ဥပဂန္တွာ ပီဠေတီတိ ဥပပီဠကံ။ ဥပဂန္တွာ ဃာတေတီတိ ဥပဃာတကံ။
တတ္ထ ပဋိသန္ဓိပဝတ္တီသု ဝိပါကကဋတ္တာရူပါနံ နိဗ္ဗတ္တကာ ကုသလာကုသလစေတနာ ဇနကံ နာမ။ သယံ ဝိပါကံ နိဗ္ဗတ္တေတုံ အသက္ကောန္တမ္ပိ ကမ္မန္တရဿ စိရတရဝိပါကနိဗ္ဗတ္တနေ ပစ္စယဘူတံ, ဝိပါကဿေဝ ဝါ သုခဒုက္ခဘူတဿ ဝိစ္ဆေဒပစ္စယာနုပ္ပတ္တိယာ, ဥပဗြူဟနပစ္စယုပ္ပတ္တိယာ စ ဇနကသာမတ္ထိယာနုရူပံ စိရတရပ္ပဝတ္တိပစ္စယဘူတံ ကုသလာကုသလကမ္မံ ဥပတ္ထမ္ဘကံ နာမ။ ကမ္မန္တရဇနိတဝိပါကဿ ဗျာဓိဓာတုသမတာဒိနိမိတ္တဝိဗာဓနေန စိရတရပ္ပဝတ္တိဝိနိဗန္ဓကံ ယံ ကိဉ္စိ ကမ္မံ ဥပပီဠကံ နာမ။ ဒုဗ္ဗလဿ ပန ကမ္မဿ ဇနကသာမတ္ထိယံ ဥပဟစ္စ ဝိစ္ဆေဒကပစ္စယုပ္ပာဒနေန တဿ ဝိပါကံ ပဋိဗာဟိတွာ သယံ ဝိပါကနိဗ္ဗတ္တကကမ္မံ ဥပဃာတကံ နာမ။
ဇနကောပဃာတကာနဉှိ အယံ ဝိသေသော – ဇနကံ ကမ္မန္တရဿ ဝိပါကံ အနုပစ္ဆိန္ဒိတွာဝ ဝိပါကံ ဇနေတိ, ဥပဃာတကံ ဥပစ္ဆေဒနပုဗ္ဗကန္တိ ဣဒံ တာဝ အဋ္ဌကထာသု (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၆၈၇; အ. နိ. အဋ္ဌ. ၂.၃.၃၄) သန္နိဋ္ဌာနံ။ အပရေ ပန အာစရိယာ ‘‘ဥပပီဠကကမ္မံ ဗဟွာဗာဓတာဒိပစ္စယောပသံဟာရေန ကမ္မန္တရဿ ဝိပါကံ အန္တရန္တရာ ဝိဗာဓတိ။ ဥပဃာတကံ ပန တံ သဗ္ဗသော ဥပစ္ဆိန္ဒိတွာ အညဿ ဩကာသံ ဒေတိ, န ပန သယံ ဝိပါကနိဗ္ဗတ္တကံ။ ဧဝဉှိ ဇနကတော ဣမဿ ဝိသေသော သုပါကဋော’’တိ ဝဒန္တိ။ ကိစ္စဝသေနာတိ ဇနနဥပတ္ထမ္ဘနဥပပီဠနဥပစ္ဆေဒနကိစ္စဝသေန။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၇၀။)֍ * ၅၁။ ဂရုကန္တိ မဟာသာဝဇ္ဇံ, မဟာနုဘာဝဉ္စ အညေန ကမ္မေန ပဋိဗာဟိတုံ အသက္ကုဏေယျကမ္မံ။ အာသန္နန္တိ မရဏကာလေ အနုဿရိတံ, တဒါ ကတဉ္စ။ အာစိဏ္ဏန္တိ အဘိဏှသော ကတံ, ဧကဝါရံ ကတွာပိ ဝါ အဘိဏှသော သမာသေဝိတံ။ ကဋတ္တာကမ္မန္တိ ဂရုကာဒိဘာဝံ အသမ္ပတ္တံ ကတမတ္တတောယေဝ ကမ္မန္တိ ဝတ္တဗ္ဗကမ္မံ။
တတ္ထ ကုသလံ ဝါ ဟောတု အကုသလံ ဝါ, ဂရုကာဂရုကေသု ယံ ဂရုကံ အကုသလပက္ခေ မာတုဃာတကာဒိကမ္မံ, ကုသလပက္ခေ မဟဂ္ဂတကမ္မံ ဝါ, တဒေဝ ပဌမံ ဝိပစ္စတိ သတိပိ အာသန္နာဒိကမ္မေ ပရိတ္တံ ဥဒကံ ဩတ္ထရိတွာ ဂစ္ဆန္တော မဟောဃော ဝိယ။ တထာ ဟိ တံ ‘‘ဂရုက’’န္တိ ဝုစ္စတိ။ တသ္မိံ အသတိ ဒူရာသန္နေသု ယံ အာသန္နံ မရဏကာလေ အနုဿရိတံ, တဒေဝ ပဌမံ ဝိပစ္စတိ, အာသန္နကာလေ ကတေ ဝတ္တဗ္ဗမေဝ နတ္ထိ။ တသ္မိမ္ပိ အသတိ အာစိဏ္ဏာနာစိဏ္ဏေသု စ ယံ အာစိဏ္ဏံ သုသီလျံ ဝါ, ဒုဿီလျံ ဝါ, တဒေဝ ပဌမံ ဝိပစ္စတိ။ ကဋတ္တာကမ္မံ ပန လဒ္ဓါသေဝနံ ပုရိမာနံ အဘာဝေန ပဋိသန္ဓိံ အာကဍ္ဎတီတိ ဂရုကံ သဗ္ဗပဌမံ ဝိပစ္စတိ။ ဂရုကေ အသတိ အာသန္နံ, တသ္မိမ္ပိ အသတိ အာစိဏ္ဏံ, တသ္မိမ္ပိ အသတိ ကဋတ္တာကမ္မံ။ တေနာဟ ‘‘ပါကဒါနပရိယာယေနာ’’တိ, ဝိပါကဒါနာနုက္ကမေနာတျတ္ထော။ အဘိဓမ္မာဝတာရာဒီသု ပန အာသန္နတော အာစိဏ္ဏံ ပဌမံ ဝိပစ္စန္တံ ကတွာ ဝုတ္တံ။ ယထာ ပန ဂေါဂဏပရိပုဏ္ဏဿ ဝဇဿ ဒွါရေ ဝိဝဋေ အပရဘာဂေ ဒမ္မဂဝဗလဝဂဝေသု သန္တေသုပိ ယော ဝဇဒွါရဿ အာသန္နော ဟောတိ, အန္တမသော ဒုဗ္ဗလဇရဂ္ဂဝေါပိ, သောယေဝ ပဌမတရံ နိက္ခမတိ, ဧဝံ ဂရုကတော အညေသု ကုသလာကုသလေသု သန္တေသုပိ မရဏကာလဿ အာသန္နတ္တာ အာသန္နမေဝ ပဌမံ ဝိပါကံ ဒေတီတိ ဣဓ တံ ပဌမံ ဝုတ္တံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၇၁။)֍ * ၅၂။ ဒိဋ္ဌဓမ္မော ပစ္စက္ခဘူတော ပစ္စုပ္ပန္နော အတ္တဘာဝေါ, တတ္ထ ဝေဒိတဗ္ဗံ ဝိပါကာနုဘဝနဝသေနာတိ ဒိဋ္ဌဓမ္မဝေဒနီယံ။ ဒိဋ္ဌဓမ္မတော အနန္တရံ ဥပပဇ္ဇိတွာ ဝေဒိတဗ္ဗံ ဥပပဇ္ဇဝေဒနီယံ။ အပရေ အပရေ ဒိဋ္ဌဓမ္မတော အညသ္မိံ ယတ္ထ ကတ္ထစိ အတ္တဘာဝေ ဝေဒိတဗ္ဗံ ကမ္မံ အပရာပရိယဝေဒနီယံ။ အဟောသိ ဧဝ ကမ္မံ, န တဿ ဝိပါကော အဟောသိ, အတ္ထိ, ဘဝိဿတိ စာတိ ဧဝံ ဝတ္တဗ္ဗကမ္မံ အဟောသိကမ္မံ။
တတ္ထ ပဋိပက္ခေဟိ အနဘိဘူတတာယ, ပစ္စယဝိသေသေန ပဋိလဒ္ဓဝိသေသတာယ စ ဗလဝဘာဝပ္ပတ္တာ တာဒိသဿ ပုဗ္ဗာဘိသင်္ခါရဿ ဝသေန သာတိသယာ ဟုတွာ တသ္မိံယေဝ အတ္တဘာဝေ ဖလဒါယိနီ ပဌမဇဝနစေတနာ ဒိဋ္ဌဓမ္မဝေဒနီယံ နာမ။ သာ ဟိ ဝုတ္တပ္ပကာရေန ဗလဝဇနသန္တာနေ ဂုဏဝိသေသယုတ္တေသု ဥပကာရာနုပကာရဝသပ္ပဝတ္တိယာ, အာသေဝနာလာဘေန အပ္ပဝိပါကတာယ စ ဣတရဒွယံ ဝိယ ပဝတ္တသန္တာနုပရမာပေက္ခံ, ဩကာသလာဘာပေက္ခဉ္စ ကမ္မံ န ဟောတီတိ ဣဓေဝ ပုပ္ဖမတ္တံ ဝိယ ပဝတ္တိဝိပါကမတ္တံ အဟေတုကဖလံ ဒေတိ။ အတ္ထသာဓိကာ ပန သတ္တမဇဝနစေတနာ သန္နိဋ္ဌာပကစေတနာဘူတာ ဝုတ္တနယေန ပဋိလဒ္ဓဝိသေသာ အနန္တရတ္တဘာဝေ ဝိပါကဒါယိနီ ဥပပဇ္ဇဝေဒနီယံ နာမ။ သာ စ ပဋိသန္ဓိံ ဒတွာဝ ပဝတ္တိဝိပါကံ ဒေတိ။ ပဋိသန္ဓိယာ ပန အဒိန္နာယ ပဝတ္တိဝိပါကံ ဒေတီတိ နတ္ထိ။ စုတိ အနန္တရဉှိ ဥပပဇ္ဇဝေဒနီယဿ ဩကာသော။ ပဋိသန္ဓိယာ ပန ဒိန္နာယ ဇာတိသတေပိ ပဝတ္တိဝိပါကံ ဒေတီတိ အာစရိယာ။ ယထာဝုတ္တကအာရဏဝိရဟတော ဒိဋ္ဌဓမ္မဝေဒနီယာဒိဘာဝံ အသမ္ပတ္တာ အာဒိပရိယောသာနစေတနာနံ မဇ္ဈေ ပဝတ္တာ ပဉ္စ စေတနာ ဝိပါကဒါနသဘာဝဿ အနုပစ္ဆိန္နတ္တာ ယဒါ ကဒါစိ ဩကာသလာဘေ သတိ ပဋိသန္ဓိပဝတ္တီသု ဝိပါကံ အဘိနိပ္ဖာဒေန္တီ အပရာပရိယဝေဒနိယံ နာမ။ သကသကကာလာတီတံ ပန ပုရိမကမ္မဒွယံ, တတိယမ္ပိ စ သံသာရပ္ပဝတ္တိယာ ဝေါစ္ဆိန္နာယ အဟောသိကမ္မံ နာမ။
ပါကကာလဝသေနာတိ ပစ္စုပ္ပန္နေ, တဒနန္တရေ, ယဒါ ကဒါစီတိ ဧဝံ ပုရိမာနံ တိဏ္ဏံ ယထာပရိစ္ဆိန္နကာလဝသေန, ဣတရဿ တံကာလာဘာဝဝသေန စ။ အဟောသိကမ္မဿ ဟိ ကာလာတိက္ကမတောဝ တံ ဝေါဟာရော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၇၂။)֍ * ၅၃။ ပါကဌာနဝသေနာတိ ပဋိသန္ဓိယာ ဝိပစ္စနဘူမိဝသေန။
֍ * ၅၄။ ဣဒါနိ အကုသလာဒိကမ္မာနံ ကာယကမ္မဒွါရာဒိဝသေန ပဝတ္တိံ, တံနိဒ္ဒေသမုခေန စ တေသံ ပါဏာတိပါတာဒိဝသေန ဒသဝိဓာဒိဘေဒဉ္စ ဒဿေတုံ ‘‘တတ္ထ အကုသလ’’န္တျာဒိ အာရဒ္ဓံ။ ကာယဒွါရေ ပဝတ္တံ ကမ္မံ ကာယကမ္မံ။ ဧဝံ ဝစီကမ္မာဒီနိ။
֍ * ၅၅။ ပါဏဿ သဏိကံ ပတိတုံ အဒတွာ အတီဝ ပါတနံ ပါဏာတိပါတော။ ကာယဝါစာဟိ အဒိန္နဿ အာဒါနံ အဒိန္နာဒါနံ။ မေထုနဝီတိက္ကမသင်္ခါတေသု ကာမေသု မိစ္ဆာ စရဏံ ကာမေသု မိစ္ဆာစာရော။
တတ္ထ ပါဏောတိ ဝေါဟာရတော သတ္တော, ပရမတ္ထတော ဇီဝိတိန္ဒြိယံ။ တသ္မိံ ပါဏေ ပါဏသညိနော ဇီဝိတိန္ဒြိယုပစ္ဆေဒကပ္ပယောဂသမုဋ္ဌာပိကာ ဝဓကစေတနာ ပါဏာတိပါတော။ ပရဘဏ္ဍေ တထာသညိနော တဒါဒါယကပ္ပယောဂသမုဋ္ဌာပိကာ ထေယျစေတနာ အဒိန္နာဒါနံ။ အသဒ္ဓမ္မသေဝနဝသေန ကာယဒွါရပ္ပဝတ္တာ အဂန္တဗ္ဗဋ္ဌာနဝီတိက္ကမစေတနာ ကာမေသုမိစ္ဆာစာရော နာမ။ သုရာပါနမ္ပိ ဧတ္ထေဝ သင်္ဂယှတီတိ ဝဒန္တိ ရသသင်္ခါတေသု ကာမေသု မိစ္ဆာစာရဘာဝတော။ ကာယဝိညတ္တိသင်္ခါတေ ကာယဒွါရေတိ ကာယေန အဓိပ္ပာယဝိညာပနတော, သယဉ္စ ကာယေန ဝိညေယျတ္တာ ကာယဝိညတ္တိသင်္ခါတေ အဘိက္ကမာဒိဇနကစိတ္တဇဝါယောဓာတွာဓိကကလာပဿ ဝိကာရဘူတေ သန္ထမ္ဘနာဒီနံ သဟကာရီကာရဏဘူတေ စောပနကာယဘာဝတော, ကမ္မာနံ ပဝတ္တိမုခဘာဝတော စ ကာယဒွါရသင်္ခါတေ ကမ္မဒွါရေ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၇၃။)ကိဉ္စာပိ ဟိ တံတံကမ္မသဟဂတစိတ္တုပ္ပာဒေနေဝ သာ ဝိညတ္တိ ဇနီယတိ။ တထာပိ တဿာ တထာ ပဝတ္တမာနာယ တံသမုဋ္ဌာပကကမ္မဿ ကာယကမ္မာဒိဝေါဟာရော ဟောတီတိ သာ တဿေဝ ပဝတ္တိမုခဘာဝေန ဝတ္တုံ လဗ္ဘတိ။ ‘‘ကာယဒွါရေ ဝုတ္တိတော’’တိ ဧတ္တကေယေဝ ဝုတ္တေ ‘‘ယဒိ ဧဝံ ကမ္မဒွါရဝဝတ္ထာနံ န သိယာ။ ကာယဒွါရေ ဟိ ပဝတ္တံ ‘ကာယကမ္မ’န္တိ ဝုစ္စတိ, ကာယကမ္မဿ စ ပဝတ္တိမုခဘူတံ ‘ကာယဒွါရ’န္တိ။ ပါဏာတိပါတာဒိကံ ပန ဝါစာယ အာဏာပေန္တဿ ကာယကမ္မံ ဝစီဒွါရေပိ ပဝတ္တတီတိ ဒွါရေန ကမ္မဝဝတ္ထာနံ န သိယာ, တထာ မုသာဝါဒါဒိံ ကာယဝိကာရေန ကရောန္တဿ ဝစီကမ္မံ ကာယဒွါရေပိ ပဝတ္တတီတိ ကမ္မေန ဒွါရဝဝတ္ထာနမ္ပိ န သိယာ’’တိ အယံ စောဒနာ ပစ္စုပဋ္ဌေယျာတိ ဗာဟုလ္လဝုတ္တိယာ ဝဝတ္ထာနံ ဒဿေတုံ ‘‘ဗာဟုလ္လဝုတ္တိတော’’တိ ဝုတ္တံ။ ကာယကမ္မဉှိ ကာယဒွါရေယေဝ ဗဟုလံ ပဝတ္တတိ, အပ္ပံ ဝစီဒွါရေ, တသ္မာ ကာယဒွါရေယေဝ ဗဟုလံ ပဝတ္တနတော ကာယကမ္မဘာဝေါ သိဒ္ဓါ ဝနစရကာဒီနံ ဝနစရကာဒိဘာဝေါ ဝိယ။ တထာ ကာယကမ္မမေဝ ယေဘုယျေန ကာယဒွါရေ ပဝတ္တတိ, န ဣတရာနိ, တသ္မာ ကာယကမ္မဿ ယေဘုယျေန ဧတ္ထေဝ ပဝတ္တနတော ကာယကမ္မဒွါရဘာဝေါ သိဒ္ဓါ ဗြာဟ္မဏဂါမာဒီနံ ဗြာဟ္မဏဂါမာဒိဘာဝေါ ဝိယာတိ နတ္ထိ ကမ္မဒွါရဝဝတ္ထာနေ ကောစိ ဝိဗန္ဓောတိ အယမေတ္ထာဓိပ္ပာယော။
֍ * ၅၆။ မုသာတိ အဘူတံ ဝတ္ထု, တံ တစ္ဆတော ဝဒန္တိ ဧတေနာတိ မုသာဝါဒေါ။ ပိသတိ သာမဂ္ဂိံ သဉ္စုဏ္ဏေတိ ဝိက္ခိပတိ, ပိယဘာဝံ သုညံ ကရောတီတိ ဝါ ပိသုဏာ။ အတ္တာနမ္ပိ ပရမ္ပိ ဖရုသံ ကရောတိ, ကကစော ဝိယ ခရသမ္ဖဿာတိ ဝါ ဖရုသာ။ သံ သုခံ, ဟိတဉ္စ ဖလတိ ဝိသရတိ ဝိနာသေတီတိ သမ္ဖံ, အတ္တနော, ပရေသဉ္စ အနုပကာရံ ယံ ကိဉ္စိ, တံ ပလပတိ ဧတေနာတိ သမ္ဖပ္ပလာပေါ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၇၄။)တတ္ထ အဘူတံ ဝတ္ထုံ ဘူတတော ပရံ ဝိညာပေတုကာမဿ တထာ ဝိညာပနပ္ပယောဂသမုဋ္ဌာပိကာ စေတနာ မုသာဝါဒေါ။ သော ပရဿ အတ္ထဘေဒကရောဝ ကမ္မပထော ဟောတိ, ဣတရော ကမ္မမေဝ။ ပရေသံ ဘေဒကာမတာယ, အတ္တပ္ပိယကာမတာယ ဝါ ပရဘေဒကရဝစီပယောဂသမုဋ္ဌာပိကာ သံကိလိဋ္ဌစေတနာ ပိသုဏဝါစာ, သာပိ ဒွီသု ဘိန္နေသုယေဝ ကမ္မပထော။ ပရဿ မမ္မစ္ဆေဒကရဝစီပယောဂသမုဋ္ဌာပိကာ ဧကန္တဖရုသစေတနာ ဖရုသဝါစာ။ န ဟိ စိတ္တသဏှတာယ သတိ ဖရုသဝါစာ နာမ ဟောတိ။ သီတာဟရဏာဒိအနတ္ထဝိညာပနပ္ပယောဂသမုဋ္ဌာပိကာ သံကိလိဋ္ဌစေတနာ သမ္ဖပ္ပလာပေါ, သော ပန ပရေဟိ တသ္မိံ အနတ္ထေ ဂဟိတေယေဝ ကမ္မပထော။ ဝစီဝိညတ္တိသင်္ခါတေ ဝစီဒွါရေတိ ဝါစာယ အဓိပ္ပာယံ ဝိညာပေတိ, သယဉ္စ ဝါစာယ ဝိညာယတီတိ ဝစီဝိညတ္တိသင်္ခါတေ ဝစီဘေဒကရပ္ပယောဂသမုဋ္ဌာပကစိတ္တသမုဋ္ဌာနပထဝီဓာတွာဓိကကလာပဿ ဝိကာရဘူတေ စောပနဝါစာဘာဝတော, ကမ္မာနံ ပဝတ္တိမုခဘာဝတော စ ဝစီဒွါရသင်္ခါတေ ကမ္မဒွါရေ။ ဗာဟုလ္လဝုတ္တိတောတိ ဣဒံ ဝုတ္တနယမေဝ။
֍ * ၅၇။ ပရသမ္ပတ္တိံ အဘိမုခံ ဈာယတိ လောဘဝသေန စိန္တေတီတိ အဘိဇ္ဈာ။ ဗျာပဇ္ဇတိ ဟိတသုခံ ဧတေနာတိ ဗျာပါဒေါ။ မိစ္ဆာ ဝိပရီတတော ပဿတီတိ မိစ္ဆာဒိဋ္ဌိ။
တတ္ထ ‘‘အဟော ဝတ ဣဒံ မမ သိယာ’’တိ ဧဝံ ပရဘဏ္ဍာဘိဇ္ဈာယနံ အဘိဇ္ဈာ, သာ ပရဘဏ္ဍဿ အတ္တနော နာမနေနေဝ ကမ္မပထော ဟောတိ။ ‘‘အဟော ဝတာယံ သတ္တော ဝိနဿေယျာ’’တိ ဧဝံ မနောပဒေါသော ဗျာပါဒေါ။ ‘‘နတ္ထိ ဒိန္န’’န္တျာဒိနာ နယေန ဝိပရီတဒဿနံ မိစ္ဆာဒိဋ္ဌိ။ ဧတ္ထ ပန နတ္ထိကအဟေတုကအကိရိယဒိဋ္ဌီဟိယေဝ ကမ္မပထဘေဒေါ။ ဣမေသံ ပန အင်္ဂါဒိဝဝတ္ထာနဝသေန ပပဉ္စော တတ္ထ တတ္ထ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၈; ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၁ အကုသလကမ္မပထကထာ; ပါရာ. အဋ္ဌ. ၂.၁၇၂) အာဂတနယေန ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ အညတြာပိ ဝိညတ္တိယာတိ ကာယဝစီဝိညတ္တိံ ဝိနာပိ, တံ အသမုဋ္ဌာပေတွာပီတျတ္ထော။ ဝိညတ္တိသမုဋ္ဌာပကစိတ္တသမ္ပယုတ္တာ စေတ္ထ အဘိဇ္ဈာဒယော စေတနာပက္ခိကာဝ ဟောန္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၇၅။)֍ * ၅၈။ ဒေါသမူလေန ဇာယန္တီတိ သဟဇာတာဒိပစ္စယေန ဒေါသသင်္ခါတမူလေန, ဒေါသမူလကစိတ္တေန ဝါ ဇာယန္တိ, န လောဘမူလာဒီဟိ။ ဟသမာနာပိ ဟိ ရာဇာနော ဒေါသစိတ္တေနေဝ ပါဏဝဓံ အာဏာပေန္တိ, တထာ ဖရုသဝါစာဗျာပါဒေသုပိ ယထာရဟံ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ မိစ္ဆာဒဿနဿ အဘိနိဝိသိတဗ္ဗဝတ္ထူသု လောဘပုဗ္ဗင်္ဂမမေဝ အဘိနိဝိသနတော အာဟ ‘‘မိစ္ဆာဒိဋ္ဌိ စ လောဘမူလေနာ’’တိ။ သေသာနိ စတ္တာရိပိ ဒွီဟိ မူလေဟိ သမ္ဘဝန္တီတိ ယော တာဝ အဘိမတံ ဝတ္ထုံ, အနဘိမတံ ဝါ အတ္တဗန္ဓုပရိတ္တာဏာဒိပ္ပယောဇနံ သန္ဓာယ ဟရတိ, တဿ အဒိန္နာဒါနံ လောဘမူလေန ဟောတိ။ ဝေရနိယျာတနတ္ထံ ဟရန္တဿ ဒေါသမူလေန။ နီတိပါဌကပ္ပမာဏတော ဒုဋ္ဌနိဂ္ဂဟဏတ္ထံ ပရသန္တကံ ဟရန္တာနံ ရာဇူနံ, ဗြာဟ္မဏာနဉ္စ ‘‘သဗ္ဗမိဒံ ဗြာဟ္မဏာနံ ရာဇူဟိ ဒိန္နံ, တေသံ ပန သဗ္ဗဒုဗ္ဗလဘာဝေန အညေ ပရိဘုဉ္ဇန္တိ, အတ္တသန္တကမေဝ ဗြာဟ္မဏာ ပရိဘုဉ္ဇန္တီ’’တျာဒီနိ ဝတွာ သကသညာယ ဧဝံ ယံ ကိဉ္စိ ဟရန္တာနံ, ကမ္မဖလသမ္ဗန္ဓာပဝါဒီနဉ္စ မောဟမူလေန။ ဧဝံ မုသာဝါဒါဒီသုပိ ယထာရဟံ ယောဇေတဗ္ဗံ။
֍ * ၆၃။ ဆသု အာရမ္မဏေသု တိဝိဓကမ္မဝသေန ဥပ္ပဇ္ဇမာနမ္ပေတံ တိဝိဓနိယမေန ဥပ္ပဇ္ဇတီတိ အာဟ ‘‘တထာ ဒါနသီလဘာဝနာဝသေနာ’’တိ။ ဒသဓာ နိဒ္ဒိသိယမာနာနံ ဟိ ဒွိန္နံ, ပုန ဒွိန္နံ, တိဏ္ဏဉ္စ ယထာက္ကမံ ဒါနာဒီသု တီသွေဝ သင်္ဂဟော။ ကာရဏံ ပနေတ္ထ ပရတော ဝက္ခာမ။ ဆဠာရမ္မဏေသု ပန တိဝိဓကမ္မဒွါရေသု စ နေသံ ပဝတ္တိယောဇနာ အဋ္ဌကထာဒီသု (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၁၅၆-၁၅၉) အာဂတနယေန ဂဟေတဗ္ဗာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၇၆။)֍ * ၆၅။ ဒီယတိ ဧတေနာတိ ဒါနံ, ပရိစ္စာဂစေတနာ။ ဧဝံ သေသေသုပိ။ သီလတီတိ သီလံ, ကာယဝစီကမ္မာနိ သမာဒဟတိ, သမ္မာ ဌပေတီတျတ္ထော, သီလယတိ ဝါ ဥပဓာရေတီတိ သီလံ, ဥပဓာရဏံ ပနေတ္ထ ကုသလာနံ အဓိဋ္ဌာနဘာဝေါ။ တထာ ဟိ ဝုတ္တံ ‘‘သီလေ ပတိဋ္ဌာယာ’’တျာဒိ (သံ. နိ. ၁.၂၃, ၁၉၂)။ ဘာဝေတိ ကုသလေ ဓမ္မေ အာသေဝတိ ဝဍ္ဎေတိ ဧတာယာတိ ဘာဝနာ။ အပစာယတိ ပူဇာဝသေန သာမီစိံ ကရောတိ ဧတေနာတိ အပစာယနံ။ တံတံကိစ္စကရဏေ ဗျာဝဋဿ ဘာဝေါ ဝေယျာဝစ္စံ။ အတ္တနော သန္တာနေ နိဗ္ဗတ္တာ ပတ္တိ ဒီယတိ ဧတေနာတိ ပတ္တိဒါနံ။ ပတ္တိံ အနုမောဒတိ ဧတာယာတိ ပတ္တာနုမောဒနာ။ ဓမ္မံ သုဏန္တိ ဧတေနာတိ ဓမ္မဿဝနံ။ ဓမ္မံ ဒေသေန္တိ ဧတာယာတိ ဓမ္မဒေသနာ။ ဒိဋ္ဌိယာ ဥဇုကရဏံ ဒိဋ္ဌိဇုကမ္မံ။
တတ္ထ သာနုသယသန္တာနဝတော ပရေသံ ပူဇာနုဂ္ဂဟကာမတာယ အတ္တနော ဝိဇ္ဇမာနဝတ္ထုပရိစ္စဇနဝသပ္ပဝတ္တစေတနာ ဒါနံ နာမ, ဒါနဝတ္ထုပရိယေသနဝသေန, ဒိန္နဿ သောမနဿစိတ္တေန အနုဿရဏဝသေန စ ပဝတ္တာ ပုဗ္ဗပစ္ဆာဘာဂစေတနာ ဧတ္ထေဝ သမောဓာနံ ဂစ္ဆန္တိ။ ဧဝံ သေသေသုပိ ယထာရဟံ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ နိစ္စသီလာဒိဝသေန ပဉ္စ, အဋ္ဌ, ဒသ ဝါ သီလာနိ သမာဒိယန္တဿ, ပရိပူရေန္တဿ, အသမာဒိယိတွာပိ သမ္ပတ္တကာယဝစီဒုစ္စရိတတော ဝိရမန္တဿ, ပဗ္ဗဇန္တဿ, ဥပသမ္ပဒမာဠကေ သံဝရံ သမာဒိယန္တဿ, စတုပါရိသုဒ္ဓိသီလံ ပရိပူရေန္တဿ စ ပဝတ္တစေတနာ သီလံ နာမ။ စတ္တာလီသာယ ကမ္မဋ္ဌာနေသု, ခန္ဓာဒီသု စ ဘူမီသု ပရိကမ္မသမ္မသနဝသပ္ပဝတ္တာ အပ္ပနံ အပ္ပတ္တာ ဂေါတြဘုပရိယောသာနစေတနာ ဘာဝနာ နာမ, နိရဝဇ္ဇဝိဇ္ဇာဒိပရိယာပုဏနစေတနာပိ ဧတ္ထေဝ သမောဓာနံ ဂစ္ဆတိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၇၇။)ဝယသာ, ဂုဏေဟိ စ ဇေဋ္ဌာနံ စီဝရာဒီသု ပစ္စာသာရဟိတေန အသံကိလိဋ္ဌဇ္ဈာသယေန ပစ္စုဋ္ဌာနအာသနာဘိနီဟာရာဒိဝိဓိနာ ဗဟုမာနကရဏစေတနာ အပစာယနံ နာမ။ တေသမေဝ, ဂိလာနာနဉ္စ ယထာဝုတ္တဇ္ဈာသယေန တံတံကိစ္စကရဏစေတနာ ဝေယျာဝစ္စံ နာမ။ အတ္တနော သန္တာနေ နိဗ္ဗတ္တဿ ပုညဿ ပရေဟိ သာဓာရဏဘာဝံ ပစ္စာသီသနစေတနာ ပတ္တိဒါနံ နာမ။ ပရေဟိ ဒိန္နဿ, အဒိန္နဿပိ ဝါ ပုညဿ မစ္ဆေရမလဝိနိဿဋေန စိတ္တေန အဗ္ဘာနုမောဒနစေတနာ ပတ္တာနုမောဒနာ နာမ။ ဧဝမိမံ ဓမ္မံ သုတွာ တတ္ထ ဝုတ္တနယေန ပဋိပဇ္ဇန္တော ‘‘လောကိယလောကုတ္တရဂုဏဝိသေသဿ ဘာဂီ ဘဝိဿာမိ, ဗဟုဿုတော ဝါ ဟုတွာ ပရေသံ ဓမ္မဒေသနာဒီဟိ အနုဂ္ဂဏှိဿာမီ’’တိ ဧဝံ အတ္တနော, ပရေသံ ဝါ ဟိတဖရဏဝသပ္ပဝတ္တေန အသံကိလိဋ္ဌဇ္ဈာသယေန ဟိတူပဒေသသဝနစေတနာ ဓမ္မဿဝနံ နာမ, နိရဝဇ္ဇဝိဇ္ဇာဒိသဝနစေတနာပိ ဧတ္ထေဝ သင်္ဂယှတိ။ လာဘသက္ကာရာဒိနိရပေက္ခတာယ ယောနိသော မနသိ ကရောတော ဟိတူပဒေသစေတနာ ဓမ္မဒေသနာ နာမ, နိရဝဇ္ဇဝိဇ္ဇာဒိဥပဒိသနစေတနာပိ ဧတ္ထေဝ သင်္ဂဟံ ဂစ္ဆတိ။ ‘‘အတ္ထိ ဒိန္န’’န္တျာဒိနယပ္ပဝတ္တသမ္မာဒဿနဝသေန ဒိဋ္ဌိယာ ဥဇုကရဏံ ဒိဋ္ဌိဇုကမ္မံ နာမ။
ယဒိ ဧဝံ ဉာဏဝိပ္ပယုတ္တစိတ္တုပ္ပာဒဿ ဒိဋ္ဌိဇုကမ္မပုညကိရိယဘာဝေါ န လဗ္ဘတီတိ? နော န လဗ္ဘတိ ပုရိမပစ္ဆိမစေတနာနမ္ပိ တံတံပုညကိရိယာသွေဝ သင်္ဂဏှနတော။ ကိဉ္စာပိ ဟိ ဥဇုကရဏဝေလာယံ ဉာဏသမ္ပယုတ္တမေဝ စိတ္တံ ဟောတိ, ပုရိမပစ္ဆာဘာဂေ ပန ဉာဏဝိပ္ပယုတ္တမ္ပိ သမ္ဘဝတီတိ တဿပိ ဒိဋ္ဌိဇုကမ္မဘာဝေါ ဥပပဇ္ဇတီတိ အလမတိပ္ပပဉ္စေန။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၇၈။)ဣမေသု ပန ဒသသု ပတ္တိဒါနာနုမောဒနာ ဒါနေ သင်္ဂဟံ ဂစ္ဆန္တိ တံသဘာဝတ္တာ။ ဒါနမ္ပိ ဟိ ဣဿာမစ္ဆေရာနံ ပဋိပက္ခံ, ဧတေပိ။ တသ္မာ သမာနပ္ပဋိပက္ခတာယ ဧကလက္ခဏတ္တာ တေ ဒါနမယပုညကိရိယဝတ္ထုမှိ သင်္ဂယှန္တိ။ အပစာယနဝေယျာဝစ္စာသီလမယပုညေဝ သင်္ဂယှန္တိ စာရိတ္တသီလဘာဝတော။ ဒေသနာသဝနဒိဋ္ဌိဇုကာ ပန ကုသလဓမ္မာသေဝနဘာဝတော ဘာဝနာမယေ သင်္ဂဟံ ဂစ္ဆန္တီတိ (ဒီ. နိ. ဋီ. ၃.၃၀၅) အာစရိယဓမ္မပါလတ္ထေရေန ဝုတ္တံ။ အပရေ ပန ‘‘ဒေသေန္တော, သုဏန္တော စ ဒေသနာနုသာရေန ဉာဏံ ပေသေတွာ လက္ခဏာနိ ပဋိဝိဇ္ဈ ပဋိဝိဇ္ဈ ဒေသေတိ, သုဏာတိ စ, တာနိ စ ဒေသနာသဝနာနိ ပဋိဝေဓမေဝါဟရန္တီတိ ဒေသနာသဝနာဘာဝနာမယေ သင်္ဂဟံ ဂစ္ဆန္တီ’’တိ ဝဒန္တိ။ ဓမ္မဒါနသဘာဝတော ဒေသနာ ဒါနမယေ သင်္ဂဟံ ဂစ္ဆတီတိပိ သက္ကာ ဝတ္တုံ။ တထာ ဟိ ဝုတ္တံ ‘‘သဗ္ဗဒါနံ ဓမ္မဒါနံ ဇိနာတီ’’တိ (ဓ. ပ. ၃၅၄)။ တထာ ဒိဋ္ဌိဇုကမ္မံ သဗ္ဗတ္ထာပိ သဗ္ဗေသံ နိယမနလက္ခဏတ္တာ။ ဒါနာဒီသု ဟိ ယံ ကိဉ္စိ ‘‘အတ္ထိ ဒိန္န’’န္တျာဒိနယပ္ပဝတ္တာယ သမ္မာဒိဋ္ဌိယာ ဝိသောဓိတံ မဟပ္ဖလံ ဟောတိ မဟာနိသံသံ, ဧဝဉ္စ ကတွာ ဒီဃနိကာယဋ္ဌကထာယံ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၃.၃၀၅; ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၁၅၆-၁၅၉ ပုညာကိရိယဝတ္ထာဒိကထာ) ‘‘ဒိဋ္ဌိဇုကမ္မံ သဗ္ဗေသံ နိယမလက္ခဏ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ ဧဝံ ဒါနသီလဘာဝနာဝသေန တီသု ဣတရေသံ သင်္ဂဏှနတော သင်္ခေပတော တိဝိဓမေဝ ပုညကိရိယဝတ္ထု ဟောတီတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ, တထာ စေဝ အာစရိယေန ဟေဋ္ဌာ ဒဿိတံ။
֍ * ၆၇။ မနောကမ္မမေဝ ဝိညတ္တိသမုဋ္ဌာပကတ္တာဘာဝေန ကာယဒွါရာဒီသု အပ္ပဝတ္တနတော။ တဉ္စ ရူပါဝစရကုသလံ ဘာဝနာမယံ ဒါနာဒိဝသေန အပ္ပဝတ္တနတော။ အပ္ပနာပ္ပတ္တံ ပုဗ္ဗဘာဂပ္ပဝတ္တာနံ ကာမာဝစရဘာဝတော။ ဈာနင်္ဂဘေဒေနာတိ ပဋိပဒါဒိဘေဒတော အနေကဝိဓတ္တေပိ အင်္ဂါတိက္ကမဝသေန နိဗ္ဗတ္တဇ္ဈာနင်္ဂဘေဒတော ပဉ္စဝိဓံ ဟောတိ။
֍ * ၆၈။ အာရမ္မဏဘေဒေနာတိ ကသိဏုဂ္ဃာဋိမာကာသံ, အာကာသဝိသယံ မနော, တဒဘာဝေါ, တဒါလမ္ဗံ ဝိညာဏန္တိ စတုဗ္ဗိဓန္တိ ဣမေသံ စတုန္နံ အာရမ္မဏာနံ ဘေဒေန။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၇၉။)֍ * ၆၉။ ဧတ္ထာတိ ဣမေသု ပါကဋ္ဌာနဝသေန စတုဗ္ဗိဓေသု ကမ္မေသု။ ဥဒ္ဓစ္စရဟိတန္တိ ဥဒ္ဓစ္စသဟဂတစေတနာရဟိတံ ဧကာဒသဝိဓံ အကုသလကမ္မံ။ ကိံ ပနေတ္ထ ကာရဏံ အဓိမောက္ခဝိရဟေန သဗ္ဗဒုဗ္ဗလမ္ပိ ဝိစိကိစ္ဆာသဟဂတံ ပဋိသန္ဓိံ အာကဍ္ဎတိ, အဓိမောက္ခသမ္ပယောဂေန တတော ဗလဝန္တမ္ပိ ဥဒ္ဓစ္စသဟဂတံ နာကဍ္ဎတီတိ? ပဋိသန္ဓိဒါနသဘာဝါဘာဝတော။ ဗလဝံ အာကဍ္ဎတိ, ဒုဗ္ဗလံ နာကဍ္ဎတီတိ ဟိ အယံ ဝိစာရဏာ ပဋိသန္ဓိဒါနသဘာဝေသုယေဝ။ ယဿ ပန ပဋိသန္ဓိဒါနသဘာဝေါယေဝ နတ္ထိ, န တဿ ဗလဝဘာဝေါ ပဋိသန္ဓိအာကဍ္ဎနေ ကာရဏံ။
ကထံ ပနေတံ ဝိညာတဗ္ဗံ ဥဒ္ဓစ္စသဟဂတဿ ပဋိသန္ဓိဒါနသဘာဝေါ နတ္ထီတိ? ဒဿနေနပဟာတဗ္ဗေသု အနာဂတတ္တာ။ တိဝိဓာ ဟိ အကုသလာ ဒဿနေန ပဟာတဗ္ဗာ, ဘာဝနာယ ပဟာတဗ္ဗာ, သိယာ ဒဿနေန ပဟာတဗ္ဗာ, သိယာ ဘာဝနာယ ပဟာတဗ္ဗာတိ။ တတ္ထ ဒိဋ္ဌိသဟဂတဝိစိကိစ္ဆာသဟဂတစိတ္တုပ္ပာဒါ ဒဿနေန ပဟာတဗ္ဗာ နာမ ပဌမံ နိဗ္ဗာနဒဿနဝသေန ‘‘ဒဿန’’န္တိ လဒ္ဓနာမေန သောတာပတ္တိမဂ္ဂေန ပဟာတဗ္ဗတ္တာ။ ဥဒ္ဓစ္စသဟဂတစိတ္တုပ္ပာဒေါ ဘာဝနာယ ပဟာတဗ္ဗော နာမ အဂ္ဂမဂ္ဂေန ပဟာတဗ္ဗတ္တာ။ ဥပရိမဂ္ဂတ္တယဉှိ ပဌမမဂ္ဂေန ဒိဋ္ဌနိဗ္ဗာနေ ဘာဝနာဝသေန ပဝတ္တနတော ‘‘ဘာဝနာ’’တိ ဝုစ္စတိ။ ဒိဋ္ဌိဝိပ္ပယုတ္တဒေါမနဿသဟဂတစိတ္တုပ္ပာဒါ ပန သိယာ ဒဿနေန ပဟာတဗ္ဗာ, သိယာ ဘာဝနာယ ပဟာတဗ္ဗာ တေသံ အပါယနိဗ္ဗတ္တကာဝတ္ထာယ ပဌမမဂ္ဂေန, သေသဗဟလာဗဟလာဝတ္ထာယ ဥပရိမဂ္ဂေဟိ ပဟီယမာနတ္တာ။ တတ္ထ သိယာ ဒဿနေန ပဟာတဗ္ဗမ္ပိ ဒဿနေန ပဟာတဗ္ဗသာမညေန ဣဓ ‘‘ဒဿနေန ပဟာတဗ္ဗ’’န္တိ ဝေါဟရန္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၈၀။)ယဒိ စ ဥဒ္ဓစ္စသဟဂတံ ပဋိသန္ဓိံ ဒဒေယျ, တဒါ အကုသလပဋိသန္ဓိယာ သုဂတိယံ အသမ္ဘဝတော အပါယေသွေဝ ဒဒေယျ။ အပါယဂမနီယဉ္စ အဝဿံ ဒဿနေန ပဟာတဗ္ဗံ သိယာ။ ဣတရထာ အပါယဂမနီယဿ အပ္ပဟီနတ္တာ သေက္ခာနံ အပါယုပ္ပတ္တိ အာပဇ္ဇတိ, န စ ပနေတံ ယုတ္တံ ‘‘စတူဟပါယေဟိ စ ဝိပ္ပမုတ္တော (ခု. ပါ. ၆.၁၁; သု. နိ. ၂၃၄), အဝိနိပါတဓမ္မော’’တိ (ပါရာ. ၂၁; သံ. နိ. ၅.၉၉၈) အာဒိဝစနေဟိ သဟ ဝိရုဇ္ဈနတော။ သတိ စ ပနေတဿ ဒဿနေန ပဟာတဗ္ဗဘာဝေ ‘‘သိယာ ဒဿနေန ပဟာတဗ္ဗာ’’တိ ဣမဿ ဝိဘင်္ဂေ ဝတ္တဗ္ဗံ သိယာ, န စ ပနေတံ ဝုတ္တန္တိ။ အထ သိယာ ‘‘အပါယဂါမိနိယော ရာဂေါ ဒေါသော မောဟော တဒေကဋ္ဌာ စ ကိလေသာ’’တိ ဧဝံ ဒဿနေန ပဟာတဗ္ဗေသု ဝုတ္တတ္တာ ဥဒ္ဓစ္စသဟဂတစေတနာယ တတ္ထ သင်္ဂဟော သက္ကာ ဝတ္တုန္တိ။ တံ န, တဿ ဧကန္တတော ဘာဝနာယ ပဟာတဗ္ဗဘာဝေန ဝုတ္တတ္တာ။ ဝုတ္တဉှေတံ – ‘‘ကတမေ ဓမ္မာ ဘာဝနာယ ပဟာတဗ္ဗာ? ဥဒ္ဓစ္စသဟဂတော စိတ္တုပ္ပာဒေါ’’တိ (ဓ. သ. ၁၄၀၆), တသ္မာ ဒဿနေန ပဟာတဗ္ဗေသု အဝစနံ ဣမဿ ပဋိသန္ဓိဒါနာဘာဝံ သာဓေတိ။ နနု စ ပဋိသမ္ဘိဒါဝိဘင်္ဂေ –
‘‘ယသ္မိံ သမယေ အကုသလံ စိတ္တံ ဥပ္ပန္နံ ဟောတိ ဥပေက္ခာသဟဂတံ ဥဒ္ဓစ္စသမ္ပယုတ္တံ ရူပါရမ္မဏံ ဝါ။ပေ.။ ဓမ္မာရမ္မဏံ ဝါ, ယံ ယံ ဝါ ပနာရဗ္ဘ တသ္မိံ သမယေ ဖဿော ဟောတိ။ပေ.။ အဝိက္ခေပေါ ဟောတိ, ဣမေ ဓမ္မာ အကုသလာ။ ဣမေသု ဓမ္မေသု ဉာဏံ ဓမ္မပဋိသမ္ဘိဒါ, တေသံ ဝိပါကေ ဉာဏံ အတ္ထပဋိသမ္ဘိဒါ’’တိ (ဝိဘ. ၇၃၀-၇၃၁) –
ဧဝံ ဥဒ္ဓစ္စသဟဂတစိတ္တုပ္ပာဒံ ဥဒ္ဓရိတွာ တဿ ဝိပါကောပိ ဥဒ္ဓဋောတိ ကထမဿ ပဋိသန္ဓိဒါနာဘာဝေါ သမ္ပဋိစ္ဆိတဗ္ဗောတိ? နာယံ ပဋိသန္ဓိဒါနံ သန္ဓာယ ဥဒ္ဓဋော။ အထ ခေါ ပဝတ္တိဝိပါကံ သန္ဓာယ။ ပဋ္ဌာနေ ပန –
‘‘သဟဇာတာ ဒဿနေန ပဟာတဗ္ဗာ စေတနာ စိတ္တသမုဋ္ဌာနာနံ ရူပါနံ ကမ္မပစ္စယေန ပစ္စယော, နာနာက္ခဏိကာ ဒဿနေန ပဟာတဗ္ဗာ စေတနာ ဝိပါကာနံ ခန္ဓာနံ, ကဋတ္တာ စ ရူပါနံ ကမ္မပစ္စယေန ပစ္စယော’’တိ (ပဋ္ဌာ. ၂.၈.၈၉) –
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၈၁။)ဒဿနေန ပဟာတဗ္ဗစေတနာယ ဧဝ သဟဇာတနာနာက္ခဏိကကမ္မပစ္စယဘာဝံ ဥဒ္ဓရိတွာ ‘‘သဟဇာတာ ဘာဝနာယ ပဟာတဗ္ဗာ စေတနာ စိတ္တသမုဋ္ဌာနာနံ ရူပါနံ ကမ္မပစ္စယေန ပစ္စယော’’တိ (ပဋ္ဌာ. ၂.၈.၈၉) ဘာဝနာယ ပဟာတဗ္ဗစေတနာယ သဟဇာတကမ္မပစ္စယဘာဝေါဝ ဥဒ္ဓဋော, န ပန နာနာက္ခဏိကကမ္မပစ္စယဘာဝေါ, န စ နာနာက္ခဏိကကမ္မပစ္စယံ ဝိနာ ပဋိသန္ဓိအာကဍ္ဎနံ အတ္ထိ, တသ္မာ နတ္ထိ တဿ သဗ္ဗထာပိ ပဋိသန္ဓိဒါနန္တိ။ ယံ ပနေကေ ဝဒန္တိ ‘‘ဥဒ္ဓစ္စစေတနာ ဥဘယဝိပါကမ္ပိ န ဒေတိ ပဋ္ဌာနေ နာနာက္ခဏိကကမ္မပစ္စယဘာဝဿ အနုဒ္ဓဋတ္တာ’’တိ, တံ တေသံ မတိမတ္တံ ပဋိသမ္ဘိဒါဝိဘင်္ဂေ ဥဒ္ဓစ္စသဟဂတာနမ္ပိ ပဝတ္တိဝိပါကဿ ဥဒ္ဓဋတ္တာ, ပဋ္ဌာနေ စ ပဋိသန္ဓိဝိပါကဘာဝမေဝ သန္ဓာယ နာနာက္ခဏိကကမ္မပစ္စယဘာဝဿ အနုဒ္ဓဋတ္တာ။ ယဒိ ဟိ ပဝတ္တိဝိပါကံ သန္ဓာယ နာနာက္ခဏိကကမ္မပစ္စယဘာဝေါ ဝုစ္စေယျ, တဒါ ပဋိသန္ဓိဝိပါကမ္ပိဿ မညေယျုန္တိ လဗ္ဘမာနဿပိ ပဝတ္တိဝိပါကဿ ဝသေန နာနာက္ခဏိကကမ္မပစ္စယဘာဝေါ န ဝုတ္တော, တသ္မာ န သက္ကာ တဿ ပဝတ္တိဝိပါကံ နိဝါရေတုံ။ တေနာဟ ‘‘ပဝတ္တိယံ ပနာ’’တျာဒိ။ အာစရိယဗုဒ္ဓမိတ္တာဒယော ပန အတ္ထိ ဥဒ္ဓစ္စသဟဂတံ ဘာဝနာယ ပဟာတဗ္ဗမ္ပိ။ အတ္ထိ န ဘာဝနာယ ပဟာတဗ္ဗမ္ပိ, တေသု ဘာဝနာယ ပဟာတဗ္ဗံ သေက္ခသန္တာနပ္ပဝတ္တံ, ဣတရံ ပုထုဇ္ဇနသန္တာနပ္ပဝတ္တံ, ဖလဒါနဉ္စ ပုထုဇ္ဇနသန္တာနပ္ပဝတ္တဿေဝ န ဣတရဿာတိ ဧဝံ ဥဒ္ဓစ္စသဟဂတံ ဒွိဓာ ဝိဘဇိတွာ ဧကဿ ဥဘယဝိပါကဒါနံ, ဧကဿ သဗ္ဗထာပိ ဝိပါကာဘာဝံ ဝဏ္ဏေန္တိ။ ယော ပနေတ္ထ တေသံ ဝိနိစ္ဆယော, ယဉ္စ တဿ နိရာကရဏံ, ယဉ္စ သဗ္ဗထာပိ ဝိပါကာဘာဝဝါဒီနံ မတပဋိက္ခေပနံ ဣဓ အဝုတ္တံ, တံ သဗ္ဗံ ပရမတ္ထမဉ္ဇူသာဒီသု, ဝိသေသတော စ အဘိဓမ္မတ္ထဝိကာသိနိယာ နာမ အဘိဓမ္မာဝတာရသံဝဏ္ဏနာယံ ဝုတ္တနယေန ဝေဒိတဗ္ဗံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၈၂။)သဗ္ဗတ္ထာပိ ကာမလောကေတိ သုဂတိဒုဂ္ဂတိဝသေန သဗ္ဗသ္မိမ္ပိ ကာမလောကေ။ ယထာရဟန္တိ ဒွါရာရမ္မဏာနုရူပံ။ အပါယေသုပိ ယံ နာဂသုပဏ္ဏာဒီနံ မဟာသမ္ပတ္တိဝိသယံ ဝိပါကဝိညာဏံ, ယဉ္စ နိရယဝါသီနံ မဟာမောဂ္ဂလ္လာနတ္ထေရဒဿနာဒီသု ဥပ္ပဇ္ဇတိ ဝိပါကဝိညာဏံ, တံ ကုသလကမ္မဿေဝ ဖလံ။ န ဟိ အကုသလဿ ဣဋ္ဌဝိပါကော သမ္ဘဝတိ။ ဝုတ္တဉှေတံ ‘‘အဋ္ဌာနမေတံ, ဘိက္ခဝေ, အနဝကာသော, ယံ အကုသလဿ ကမ္မဿ ဣဋ္ဌော ကန္တော ဝိပါကော သံဝိဇ္ဇတီ’’တိ (မ. နိ. ၃.၁၃၁; အ. နိ. ၁.၂၈၄-၂၈၆; ဝိဘ. ၈၀၉), တသ္မာ ကုသလကမ္မံ အပါယေသုပိ အဟေတုကဝိပါကာနိ ဇနေတိ။ အညဘူမိကဿ စ ကမ္မဿ အညဘူမိကဝိပါကာဘာဝတော ကာမဝိရာဂဘာဝနာယ ကာမတဏှာဝိသယဝိညာဏုပ္ပာဒနာယောဂတော ဧကန္တသဒိသဝိပါကတ္တာ စ မဟဂ္ဂတာနုတ္တရကုသလာနံ ရူပါဝစရကမ္မေန အဟေတုကဝိပါကုပ္ပတ္တိယာ အဘာဝတော ရူပလောကေပိ ယထာရဟံ ရူပါဒိဝိသယာနိ တာနိ အဘိနိပ္ဖာဒေတီတိ ဝုတ္တံ ‘‘သဗ္ဗတ္ထာပိ ကာမလောကေ’’တျာဒိ။
֍ * ၇၁။ ဧဝံ ပန ဝိပစ္စန္တံ ကမ္မံ သောဠသကဒွါဒသကအဋ္ဌကဝသေန တိဓာ ဝိပစ္စတီတိ ဒဿေတုံ ‘‘တတ္ထာပိ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထာပီတိ ဧဝံ ဝိပစ္စမာနေပိ ကုသလကမ္မေ။ ဥက္ကဋ္ဌန္တိ ကုသလပရိဝါရလာဘတော, ပစ္ဆာ အာသေဝနပ္ပဝတ္တိယာ ဝါ ဝိသိဋ္ဌံ။ ယဉှိ ကမ္မံ အတ္တနော ပဝတ္တိကာလေ ပုရိမပစ္ဆာဘာဂပ္ပဝတ္တေဟိ ကုသလကမ္မေဟိ ပရိဝါရိတံ, ပစ္ဆာ ဝါ အာသေဝနလာဘေန သမုဒါစိဏ္ဏံ။ တံ ဥက္ကဋ္ဌံ။ ယံ ပန ကရဏကာလေ အကုသလကမ္မေဟိ ပရိဝါရိတံ, ပစ္ဆာ ဝါ ‘‘ဒုက္ကဋမေတံ မယာ’’တိ ဝိပ္ပဋိသာရုပ္ပာဒနေန ပရိဘာဝိတံ, တံ ဩမကန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၈၃။)ပဋိသန္ဓိန္တိ ဧကမေဝ ပဋိသန္ဓိံ။ န ဟိ ဧကေန ကမ္မေန အနေကာသု ဇာတီသု ပဋိသန္ဓိ ဟောတိ, ပဝတ္တိဝိပါကော ပန ဇာတိသတေပိ ဇာတိသဟဿေပိ ဟောတိ။ ယထာဟ ‘‘တိရစ္ဆာနဂတေ ဒါနံ ဒတွာ သတဂုဏာ ဒက္ခိဏာ ပါဋိကင်္ခိတဗ္ဗာ’’တိ (မ. နိ. ၃.၃၇၉)။ ယသ္မာ ပနေတ္ထ ဉာဏံ ဇစ္စန္ဓာဒိဝိပတ္တိနိမိတ္တဿ မောဟဿ, သဗ္ဗာကုသလဿေဝ ဝါ ပဋိပက္ခံ, တသ္မာ တံသမ္ပယုတ္တံ ကမ္မံ ဇစ္စန္ဓာဒိဝိပတ္တိပစ္စယံ န ဟောတီတိ တိဟေတုကံ အတိဒုဗ္ဗလမ္ပိ သမာနံ ဒုဟေတုကပဋိသန္ဓိမေဝ အာကဍ္ဎတိ, နာဟေတုကံ။ ဒုဟေတုကဉ္စ ကမ္မံ ဉာဏသမ္ပယောဂါဘာဝတော ဉာဏဖလုပ္ပာဒနေ အသမတ္ထံ, ယထာ တံ အလောဘသမ္ပယောဂါဘာဝတော အလောဘဖလုပ္ပာဒနေ အသမတ္ထံ အကုသလကမ္မန္တိ တံ အတိဥက္ကဋ္ဌမ္ပိ သမာနံ ဒုဟေတုကမေဝ ပဋိသန္ဓိံ အာကဍ္ဎတိ, န တိဟေတုကန္တိ ဝုတ္တံ ‘‘တိဟေတုကမောမကံ ဒုဟေတုကမုက္ကဋ္ဌဉ္စာ’’တျာဒိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၈၄။)ဧတ္ထ သိယာ – ယထာ ပဋိသမ္ဘိဒါမဂ္ဂေ ‘‘ဂတိသမ္ပတ္တိယာ ဉာဏသမ္ပယုတ္တေ အဋ္ဌန္နံ ဟေတူနံ ပစ္စယာ ဥပပတ္တိ ဟောတီ’’တိ (ပဋိ. မ. ၁.၂၃၁) ကုသလဿ ကမ္မဿ ဇဝနက္ခဏေ တိဏ္ဏံ, နိကန္တိက္ခဏေ ဒွိန္နံ, ပဋိသန္ဓိက္ခဏေ တိဏ္ဏဉ္စ ဟေတူနံ ဝသေန အဋ္ဌန္နံ ဟေတူနံ ပစ္စယာ ဉာဏသမ္ပယုတ္တူပပတ္တိ, တထာ ‘‘ဂတိသမ္ပတ္တိယာ ဉာဏဝိပ္ပယုတ္တေ ဆန္နံ ဟေတူနံ ပစ္စယာ ဥပပတ္တိ ဟောတီ’’တိ (ပဋိ. မ. ၁.၂၃၃) ဇဝနက္ခဏေ ဒွိန္နံ, နိကန္တိက္ခဏေ ဒွိန္နံ, ပဋိသန္ဓိက္ခဏေ ဒွိန္နဉ္စ ဟေတူနံ ဝသေန ဆန္နံ ဟေတူနံ ပစ္စယာ ဉာဏဝိပ္ပယုတ္တူပပတ္တိ ဝုတ္တာ, ဧဝံ ‘‘ဂတိသမ္ပတ္တိယာ ဉာဏဝိပ္ပယုတ္တေ သတ္တန္နံ ဟေတူနံ ပစ္စယာ ဥပပတ္တိ ဟောတီ’’တိ တိဟေတုကကမ္မေန ဒုဟေတုကပဋိသန္ဓိယာ အဝုတ္တတ္တာ နတ္ထိ တိဟေတုကဿ ဒုဟေတုကပဋိသန္ဓိအာကဍ္ဎနန္တိ? နယိဒမေဝံ ဒုဟေတုကောမကကမ္မေန အဟေတုကပဋိသန္ဓိယာ ဝိယ တိဟေတုကောမကကမ္မေန သာမတ္ထိယာနုရူပတော ဒုဟေတုကပဋိသန္ဓိယာဝ ဒါတဗ္ဗတ္တာ, ကမ္မသရိက္ခကဝိပါကဒဿတ္ထံ ပန မဟာထေရေန သာဝသေသော ပါဌော ကတော။ ဣတရထာ ‘‘စတုန္နံ ဟေတူနံ ပစ္စယာ’’တိ ဝစနာဘာဝတော ဒုဟေတုကကမ္မေန အဟေတုကူပပတ္တိယာပိအဘာဝေါ အာပဇ္ဇတိ, တသ္မာ ယထာ သုဂတိယံ ဇစ္စန္ဓဗဓိရာဒိဝိပတ္တိယာ အဟေတုကူပပတ္တိံ ဝဇ္ဇေတွာ ဂတိသမ္ပတ္တိယာ သဟေတုကူပပတ္တိဒဿနတ္ထံ ဒုဟေတုကူပပတ္တိ ဧဝ ဥဒ္ဓဋာ, န အဟေတုကူပပတ္တိ, ဧဝံ ကမ္မသရိက္ခကဝိပါကဒဿနတ္ထံ တိဟေတုကကမ္မေန တိဟေတုကူပပတ္တိ ဧဝ ဥဒ္ဓဋာ, န ဒုဟေတုကူပပတ္တိ, န ပန အလဗ္ဘနတောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
֍ * ၇၄။ ဧဝံ ဧကာယ စေတနာယ သောဠသ ဝိပါကာနိ ဧတ္ထေဝ ဒွါဒသကမဂ္ဂေါ အဟေတုကဋ္ဌကမ္ပီတိ ပဝတ္တဿ တိပိဋကစူဠနာဂတ္ထေရဝါဒဿ ဝသေန ဝိပါကပ္ပဝတ္တိံ ဒဿေတွာ ဣဒါနိ ဧကာယ စေတနာယ ဒွါဒသ ဝိပါကာနိ ဧတ္ထေဝ ဒသကမဂ္ဂေါ အဟေတုကဋ္ဌကမ္ပီတိ အာဂတဿ မောရဝါပီဝါသီမဟာဓမ္မရက္ခိတတ္ထေရဝါဒဿပိ ဝသေန ဒဿေတုံ အသင်္ခါရံ သသင်္ခါရဝိပါကာနီ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။ ယထာ မုခေ စလိတေ အာဒါသတလေ မုခနိမိတ္တံ စလတိ, ဧဝံ အသင်္ခါရကုသလဿ အသင်္ခါရဝိပါကောဝ ဟောတိ, န သသင်္ခါရောတိ ဧဝံ အာဂမနတောဝ သင်္ခါရဘေဒေါတိ အယမေတ္ထာဓိပ္ပာယော။ ယသ္မာ ပန ဝိပါကဿ သင်္ခါရဘေဒေါ ပစ္စယဝသေန ဣစ္ဆိတော, န ကမ္မဝသေန, တသ္မာ ဧသ ကေစိဝါဒေါ ကတော။
တေသန္တိ တေသံ ဧဝံဝါဒီနံ။ ယထာက္ကမန္တိ တိဟေတုကုက္ကဋ္ဌာဒီနံ အနုက္ကမေန။ ဒွါဒသ ဝိပါကာနီတိ တိဟေတုကုက္ကဋ္ဌအသင်္ခါရိကသသင်္ခါရိကကမ္မဿ ဝသေန ယထာက္ကမံ သသင်္ခါရိကစတုက္ကဝဇ္ဇိတာနိ, အသင်္ခါရိကစတုက္ကဝဇ္ဇိတာနိ စ ဒွါဒသ ဝိပါကာနိ, တထာ တိဟေတုကောမကဿ, ဒုဟေတုကုက္ကဋ္ဌဿ စ ကမ္မဿ ဝသေန ဒုဟေတုကသသင်္ခါရဒွယဝဇ္ဇိတာနိ, ဒုဟေတုကာသင်္ခါရဒွယဝဇ္ဇိတာနိ စ ဒသ ဝိပါကာနိ, ဒုဟေတုကောမကဿ ဝသေန ဒုဟေတုကဒွယဝဇ္ဇိတာနိ စ အဋ္ဌ ဝိပါကာနိ ယထာဝုတ္တဿ ‘‘တိဟေတုကမုက္ကဋ္ဌ’’န္တျာဒိနာ ဝုတ္တနယဿ အနုသာရေန အနုဿရဏေန ယထာသမ္ဘဝံ တဿ တဿ သမ္ဘဝါနုရူပတော ဥဒ္ဒိသေ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၈၅။)֍ * ၇၅။ ပရိတော အတ္တံ ခဏ္ဍိတံ ဝိယ အပ္ပာနုဘာဝန္တိ ပရိတ္တံ။ ပကဋ္ဌဘာဝံ နီတန္တိ ပဏီတံ, ဥဘိန္နံ မဇ္ဈေ ဘဝံ မဇ္ဈိမံ။ တတ္ထ ‘‘ပဋိလဒ္ဓမတ္တံ အနာသေဝိတံ ပရိတ္တ’’န္တိ အဝိသေသတောဝ အဋ္ဌကထာယံ ဝုတ္တံ, တထာ ‘‘နာတိသုဘာဝိတံ အပရိပုဏ္ဏဝသီဘာဝံ မဇ္ဈိမံ။ အတိဝိယ သုဘာဝိတံ ပန သဗ္ဗသော ပရိပုဏ္ဏဝသီဘာဝံ ပဏီတ’’န္တိ။ အာစရိယေန ပနေတ္ထ ပရိတ္တမ္ပိ ဤသကံ လဒ္ဓါသေဝနမေဝါဓိပ္ပေတန္တိ ဒိဿတိ။ တထာ ဟာနေန နာမရူပပရိစ္ဆေဒေ –
‘‘သမာနာသေဝနေ လဒ္ဓေ၊ ဝိဇ္ဇမာနေ မဟဗ္ဗလေ။
အလဒ္ဓါ တာဒိသံ ဟေတုံ၊ အဘိညာ န ဝိပစ္စတီ’’တိ။ (နာမ. ပရိ. ၄၇၄)။
သမာနဘူမိကတောဝ အာသေဝနလာဘေန ဗလဝဘာဝတော မဟဂ္ဂတဓမ္မာနံ ဝိပါကဒါနံ ဝတွာ တဒဘာဝတော အဘိညာယ အဝိပစ္စနံ ဝုတ္တံ။ ဟီနေဟိ ဆန္ဒစိတ္တဝီရိယဝီမံသာဟိ နိဗ္ဗတ္တိတံ ဝါ ပရိတ္တံ။ မဇ္ဈိမေဟိ ဆန္ဒာဒီဟိ မဇ္ဈိမံ။ ပဏီတေဟိ ပဏီတန္တိ အလမတိပ္ပပဉ္စေန။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၈၆။)֍ * ၈၄။ ပဉ္စမဇ္ဈာနံ ဘာဝေတွာတိ အဘိညာဘာဝံ အသမ္ပတ္တံ ပဉ္စမဇ္ဈာနံ တိဝိဓမ္ပိ ဘာဝေတွာ။ အဘိညာဘာဝပ္ပတ္တဿ ပန အဝိပါကဘာဝေါ ‘‘အလဒ္ဓါ တာဒိသ’’န္တျာဒိနာ (နာမ. ပရိ. ၄၇၄) အာစရိယေန သာဓိတော။ မူလဋီကာကာရာဒယော ပန အညထာပိ တံ သာဓေန္တိ။ တံ ပန သင်္ခေပတော, တတ္ထ တတ္ထ ဝိတ္ထာရတော စ အဘိဓမ္မတ္ထဝိကာသိနိယံ ဝုတ္တနယေန ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ သညာဝိရာဂံ ဘာဝေတွာတိ ‘‘သညာ ရောဂေါ, သညာ ဂဏ္ဍော’’တျာဒိနာ, ‘‘ဓီ စိတ္တံ ဓိဗ္ဗတံ စိတ္တ’’န္တျာဒိနာ ဝါ နယေန အရူပပ္ပဝတ္တိယာ အာဒီနဝဒဿနေန တဒဘာဝေ စ ပဏီတဘာဝသန္နိဋ္ဌာနေန ဝါယောကသိဏေ ကေသဉ္စိ မတေန ပရိစ္ဆိန္နာကာသကသိဏေ ဝါ ဘာဝနာဗလေန တေန ပဋိလဘိတဗ္ဗဘာဝေ အရူပဿ အနိဗ္ဗတ္တိသဘာဝါပါဒနဝသေန အရူပဝိရာဂဘာဝနံ ဘာဝေတွာ အညသတ္တေသု ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ ကမ္မကိရိယဝါဒိနော တိတ္ထိယာ ဧဝါတျဓိပ္ပာယော။ တေ ပန ယေန ဣရိယာပထေန ဣဓ မရန္တိ။ တေနေဝ တတ္ထ နိဗ္ဗတ္တန္တီတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
֍ * ၈၆။ အနာဂါမိနော ပန သုဒ္ဓါဝါသေသု ဥပ္ပဇ္ဇန္တီတိ အနာဂါမိနောယေဝ အရိယာ ပုထုဇ္ဇနာဒိကာလေ, ပစ္ဆာပိ ဝါ ပဉ္စမဇ္ဈာနံ တိဝိဓမ္ပိ ဘာဝေတွာ သဒ္ဓါဒိဣန္ဒြိယဝေမတ္တတာနုက္ကမေန ပဉ္စသု သုဒ္ဓါဝါသေသု ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ။
֍ * ၈၇။ ယထာက္ကမံ ဘာဝေတွာ ယထာက္ကမံ အာရုပ္ပေသု ဥပ္ပဇ္ဇန္တီတိ ယောဇနာ ယထာက္ကမန္တိ စ ပဌမာရုပ္ပာဒိအနုက္ကမေန။ သဗ္ဗမ္ပိ စေတံ တဿ တဿေဝ ဈာနဿ အာဝေဏိကဘူမိဝသေန ဝုတ္တံ။ နိကန္တိယာ ပန သတိ ပုထုဇ္ဇနာဒယော ယထာလဒ္ဓဇ္ဈာနဿ ဘူမိဘူတေသု သုဒ္ဓါဝါသဝဇ္ဇိတေသု ယတ္ထ ကတ္ထစိ နိဗ္ဗတ္တန္တိ, တထာ ကာမဘဝေပိ ကာမာဝစရကမ္မဗလေန။ ‘ဣဇ္ဈတိ, ဘိက္ခဝေ, သီလဝတော စေတောပဏိဓိ ဝိသုဒ္ဓတ္တာ’တိ (အ. နိ. ၈.၃၅) ဟိ ဝုတ္တံ။ အနာဂါမိနော ပန ကာမရာဂဿ သဗ္ဗသော ပဟီနတ္တာ ကာမဘဝေသု နိကန္တိံ န ဥပ္ပာဒေန္တီတိ ကာမလောကဝဇ္ဇိတေ ယထာလဒ္ဓဇ္ဈာနဘူမိဘူတေ ယတ္ထ ကတ္ထစိ နိဗ္ဗတ္တန္တိ။ သုဒ္ဓါဝါသေသု ဟိ အနာဂါမိနောယေဝ နိဗ္ဗတ္တန္တီတိ နိယမော အတ္ထိ။ တေ ပန အညတ္ထ န နိဗ္ဗတ္တန္တီတိ နိယမော နတ္ထိ။ ဧဝဉ္စ ကတွာ ဝုတ္တံ အာစရိယေန –
‘‘သုဒ္ဓါဝါသေသွနာဂါမိ-ပုဂ္ဂလာဝေါပပဇ္ဇရေ။
ကာမဓာတုမှိ ဇာယန္တိ၊ အနာဂါမိဝိဝဇ္ဇိတာ’’တိ။ (ပရမ. ဝိ. ၂၀၅)။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၈၇။)သုက္ခဝိပဿကာပိ ပနေတေ မရဏကာလေ ဧကန္တေနေဝ သမာပတ္တိံ နိဗ္ဗတ္တေန္တိ သမာဓိမှိ ပရိပူရကာရီဘာဝတောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ‘‘ဣတ္ထိယောပိ ပန အရိယာ ဝါ အနရိယာ ဝါ အဋ္ဌသမာပတ္တိလာဘိနိယော ဗြဟ္မပါရိသဇ္ဇေသုယေဝ နိဗ္ဗတ္တန္တီ’’တိ အဋ္ဌကထာယံ (ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၈၀၉; အ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၁.၂၇၉ အာဒယော; မ. နိ. အဋ္ဌ. ၃.၁၃၀) ဝုတ္တံ။ အပိစေတ္ထ ဝေဟပ္ဖလအကနိဋ္ဌစတုတ္ထာရုပ္ပဘဝါနံ သေဋ္ဌဘဝဘာဝတော တတ္ထ နိဗ္ဗတ္တာ အရိယာ အညတ္ထ နုပ္ပဇ္ဇန္တိ, တထာ အဝသေသေသု ဥပရူပရိ ဗြဟ္မလောကေသု နိဗ္ဗတ္တာ ဟေဋ္ဌိမဟေဋ္ဌိမေသု။ ဝုတ္တဉှေတံ အာစရိယေန –
‘‘ဝေဟပ္ဖလေ အကနိဋ္ဌေ၊ ဘဝဂ္ဂေ စ ပတိဋ္ဌိတာ။
န ပုနာညတ္ထ ဇာယန္တိ၊ သဗ္ဗေ အရိယပုဂ္ဂလာ။
ဗြဟ္မလောကဂတာ ဟေဋ္ဌာ၊ အရိယာ နောပပဇ္ဇရေ’’တိ။ (နာမ. ပရိ. ၄၅၂-၄၅၃)။
ကမ္မစတုက္ကဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
စုတိပဋိသန္ဓိက္ကမဝဏ္ဏနာ
֍ * ၈၉။ ‘‘အာယုက္ခယေနာ’’တျာဒီသု သတိပိ ကမ္မာနုဘာဝေ တံတံဂတီသု ယထာပရိစ္ဆိန္နဿ အာယုနော ပရိက္ခယေန မရဏံ အာယုက္ခယမရဏံ။ သတိပိ တတ္ထ တတ္ထ ပရိစ္ဆိန္နာယုသေသေ ဂတိကာလာဒိပစ္စယသာမဂ္ဂိယဉ္စ တံတံဘဝသာဓကဿ ကမ္မုနော ပရိနိဋ္ဌိတဝိပါကတ္တာ မရဏံ ကမ္မက္ခယမရဏံ။ အာယုကမ္မာနံ သမကမေဝ ပရိက္ခီဏတ္တာ မရဏံ ဥဘယက္ခယမရဏံ။ သတိပိ တသ္မိံ ဒုဝိမေ ပုရိမဘဝသိဒ္ဓဿ ကဿစိ ဥပစ္ဆေဒကကမ္မုနော ဗလေန သတ္ထဟရဏာဒီဟိ ဥပက္ကမေဟိ ဥပစ္ဆိဇ္ဇမာနသန္တာနာနံ, ဂုဏမဟန္တေသု ဝါ ကတေန ကေနစိ ဥပက္ကမေန အာယူဟိတဥပစ္ဆေဒကကမ္မုနာ ပဋိဗာဟိတသာမတ္ထိယဿ ကမ္မဿ တံတံအတ္တဘာဝပ္ပဝတ္တနေ အသမတ္ထဘာဝတော ဒုသိမာရကလာဗုရာဇာဒီနံ ဝိယ တင်္ခဏေယေဝ ဌာနာစာဝနဝသေန ပဝတ္တမရဏံ ဥပစ္ဆေဒကမရဏံ နာမ။ ဣဒံ ပန နေရယိကာနံ ဥတ္တရကုရုဝါသီနံ ကေသဉ္စိ ဒေဝါနဉ္စ န ဟောတိ။ တေနာဟု –
‘‘ဥပက္ကမေန ဝါ ကေသဉ္စုပစ္ဆေဒကကမ္မုနာ’’တိ။ (သ. သ. ၆၂)။
မရဏဿ ဥပ္ပတ္တိ ပဝတ္တိ မရဏုပ္ပတ္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၈၈။)֍ * ၉၀။ မရဏကာလေတိ မရဏာသန္နကာလေ။ ယထာရဟန္တိ တံတံဂတီသု ဥပ္ပဇ္ဇနကသတ္တာနုရူပံ, ကတ္ထစိ ပန အနုပ္ပဇ္ဇမာနဿ ခီဏာသဝဿ ယထောပဋ္ဌိတံ နာမရူပဓမ္မာဒိကမေဝ စုတိပရိယောသာနာနံ ဂေါစရဘာဝံ ဂစ္ဆတိ, န ကမ္မကမ္မနိမိတ္တာဒယော။ ဥပလဒ္ဓပုဗ္ဗန္တိ စေတိယဒဿနာဒိဝသေန ပုဗ္ဗေ ဥပလဒ္ဓံ။ ဥပကရဏဘူတန္တိ ပုပ္ဖာဒိဝသေန ဥပကရဏဘူတံ။ ဥပလဘိတဗ္ဗန္တိ အနုဘဝိတဗ္ဗံ။ ဥပဘောဂဘူတန္တိ အစ္ဆရာဝိမာနကပ္ပရုက္ခနိရယဂ္ဂိအာဒိကံ ဥပဘုဉ္ဇိတဗ္ဗံ။ အစ္ဆရာဝိမာနကပ္ပရုက္ခမာတုကုစ္ဆိအာဒိဂတံ ဟိ ရူပါယတနံ သုဂတိနိမိတ္တံ။ နိရယဂ္ဂိနိရယပါလာဒိဂတံ ဒုဂ္ဂတိနိမိတ္တံ။ ဂတိယာ နိမိတ္တံ ဂတိနိမိတ္တံ။
ကမ္မဗလေနာတိ ပဋိသန္ဓိနိဗ္ဗတ္တကဿ ကုသလာကုသလကမ္မဿ အာနုဘာဝေန။ ဆန္နံ ဒွါရာနန္တိ ဝက္ခမာနနယေန ယထာသမ္ဘဝံ ဆန္နံ ဥပပတ္တိဒွါရာနံ, ယဒိ ကုသလကမ္မံ ဝိပစ္စတိ, တဒါ ပရိသုဒ္ဓံ ကုသလစိတ္တံ ပဝတ္တတိ, အထ အကုသလကမ္မံ, တဒါ ဥပက္ကိလိဋ္ဌံ အကုသလစိတ္တန္တိ အာဟ ‘‘ဝိပစ္စမာနက။ပေ.။ ကိလိဋ္ဌံ ဝါ’’တိ။ တေနာဟ ဘဂဝါ ‘‘နိမိတ္တဿာဒဂဓိတံ ဝါ, ဘိက္ခဝေ, ဝိညာဏံ တိဋ္ဌမာနံ တိဋ္ဌတိ, အနုဗျဉ္ဇနဿာဒဂဓိတံ ဝါ, တသ္မိံ စေ သမယေ ကာလံ ကရောတိ, ဌာနမေတံ ဝိဇ္ဇတိ, ယံ ဒွိန္နံ ဂတီနံ အညတရံ ဂတိံ ဥပပဇ္ဇေယျ နိရယံ ဝါ တိရစ္ဆာနယောနိံ ဝါ’’တိ (သံ. နိ. ၄.၂၃၅)။ တတ္ထောဏတံ ဝါတိ တသ္မိံ ဥပပဇ္ဇိတဗ္ဗဘဝေ ဩဏတံ ဝိယ, တတ္ထောဏတံ ဧဝါတိ ဝါ ပဒစ္ဆေဒေါ။ ‘‘ဗာဟုလ္လေနာ’’တိ ဧတ္ထ အဓိပ္ပာယော ‘‘ယေဘုယျေန ဘဝန္တရေ’’တိ ဧတ္ထ ဝုတ္တနယေန ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ အထ ဝါ ‘‘ယထာရဟ’’န္တိ ဣမိနာဝ သော သက္ကာ သင်္ဂဟေတုန္တိ ‘‘ဗာဟုလ္လေနာ’’တိ ဣမိနာ သဟသာ ဩစ္ဆိဇ္ဇမာနဇီဝိတာနံ သဏိကံ မရန္တာနံ ဝိယ န အဘိက္ခဏမေဝါတိ ဒီပိတန္တိ ဝိညာယတိ။ အဘိနဝကရဏဝသေနာတိ တင်္ခဏေ ကရိယမာနံ ဝိယ အတ္တာနံ အဘိနဝကရဏဝသေန။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၈၉။)֍ * ၉၁။ ပစ္စာသန္နမရဏဿာတိ ဧကဝီထိပ္ပမာဏာယုကဝသေန, တတော ဝါ ကိဉ္စိ အဓိကာယုကဝသေန သမာသန္နမရဏဿ။ ဝီထိစိတ္တာဝသာနေတိ တဒါရမ္မဏပရိယောသာနာနံ, ဇဝနပရိယောသာနာနံ ဝါ ဝီထိစိတ္တာနံ အဝသာနေ။ တတ္ထ ‘‘ကာမဘဝတော စဝိတွာ တတ္ထေဝ ဥပ္ပဇ္ဇမာနာနံ တဒါရမ္မဏပရိယောသာနာနိ, သေသာနံ ဇဝနပရိယောသာနာနီ’’တိ ဓမ္မာနုသာရဏိယံ ဝုတ္တံ။ ဘဝင်္ဂက္ခယေဝါတိ ယဒိ ဧကဇဝနဝီထိတော အဓိကတရာယုသေသော သိယာ, တဒါ ဘဝင်္ဂါဝသာနေ ဝါ ဥပ္ပဇ္ဇိတွာ နိရုဇ္ဈတိ။ အထ ဧကစိတ္တက္ခဏာယုသေသော သိယာ, တဒါ ဝီထိစိတ္တာဝသာနေ, တဉ္စ အတီတကမ္မာဒိဝိသယမေဝ။ ‘‘တဿာနန္တရမေဝါ’’တိ ဣမိနာ အန္တရာဘဝဝါဒိမတံ ပဋိက္ခိပတိ။
ယထာရဟန္တိ ကမ္မကရဏကာလဿ, ဝိပါကဒါနကာလဿ စ အနုရူပဝသေန။ အထ ဝါ ဝိပစ္စမာနကကမ္မာနုရူပံ အနုသယဝသေန, ဇဝနသဟဇာတဝသေန ဝါ ပဝတ္တိအနုရူပတောတျတ္ထော။ နနု စ ‘‘အဝိဇ္ဇာနုသယပရိက္ခိတ္တေနာ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။ ဇဝနသဟဇာတာနဉ္စ ကထံ အနုသယဘာဝေါတိ? နာယံ ဒေါသော အနုသယသဒိသတာယ တာသမ္ပိ အနုသယဝေါဟာရဘာဝတော။ ဣတရထာ အကုသလကမ္မသဟဇာတာနံ ဘဝတဏှာသဟဇာတာနံ ဝါ စုတိအာသန္နဇဝနသဟဇာတာနဉ္စ သင်္ဂဟော န သိယာ။ အဝိဇ္ဇာဝ အပ္ပဟီနဋ္ဌေန အနုသယနတော ပဝတ္တနတော အနုသယော, တေန ပရိက္ခိတ္တေန ပရိဝါရိတေန။ တဏှာနုသယောဝ မူလံ ပဓာနံ သဟကာရီကာရဏဘူတံ ဣမဿာတိ တဏှာနုသယမူလကော။ သင်္ခါရေနာတိ ကုသလာကုသလကမ္မေန ကမ္မသဟဇာတဖဿာဒိဓမ္မသမုဒါယေန စုတိအာသန္နဇဝနသဟဇာတေန ဝါ, တေန ဇနိယမာနံ။ အဝိဇ္ဇာယ ဟိ ပဋိစ္ဆန္နာဒီနဝဝိသယေ တဏှာ နာမေတိ, ခိပနကသင်္ခါရသမ္မတာ ယထာဝုတ္တသင်္ခါရာ ခိပန္တိ, ယထာဟု –
‘‘အဝိဇ္ဇာတဏှာသင်္ခါရ-သဟဇေဟိ အပါယိနံ။
ဝိသယာဒီနဝစ္ဆာဒိနမနက္ခိပကေဟိ တု။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၉၀။)‘‘အပ္ပဟီနေဟိ သေသာနံ၊ ဆာဒနံ နမနမ္ပိ စ။
ခိပကာ ပန သင်္ခါရာ၊ ကုသလာဝ ဘဝန္တိဟာ’’တိ။ (သ. သ. ၁၆၄-၁၆၅)။
သမ္ပယုတ္တေဟိ ပရိဂ္ဂယှမာနန္တိ အတ္တနာ သမ္ပယုတ္တေဟိ ဖဿာဒီဟိ ဓမ္မေဟိ သမ္ပယုတ္တပစ္စယာဒိနာ ပရိဝါရေတွာ ဂယှမာနံ, သဟဇာတာနမဓိဋ္ဌာနဘာဝေန ပုဗ္ဗင်္ဂမဘူတန္တိ အတ္တနာ သဟဇာတာနံ ပတိဋ္ဌာနဘာဝေန ပဓာနဘူတံ။ ‘‘မနောပုဗ္ဗင်္ဂမာ ဓမ္မာ’’တိ (ဓ. ပ. ၁-၂) ဟိ ဝုတ္တံ။ ဘဝန္တရပဋိသန္ဓာနဝသေနာတိ ပုရိမဘဝန္တရဿ, ပစ္ဆိမဘဝန္တရဿ စ အညမညံ ဧကာဗဒ္ဓံ ဝိယ ပဋိသန္ဒဟနဝသေန ဥပ္ပဇ္ဇမာနမေဝ ပတိဋ္ဌာတိ, န ဣတော ဂန္တွာတျဓိပ္ပာယော။ န ဟိ ပုရိမဘဝပရိယာပန္နော ကောစိ ဓမ္မော ဘဝန္တရံ သင်္ကမတိ, နာပိ ပုရိမဘဝပရိယာပန္နဟေတူဟိ ဝိနာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ ပဋိဃောသပဒီပမုဒ္ဒါ ဝိယာတိ အလမတိပ္ပပဉ္စေန။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၉၁။)֍ * ၉၂။ မန္ဒံ ဟုတွာ ပဝတ္တာနိ မန္ဒပ္ပဝတ္တာနိ။ ပစ္စုပ္ပန္နာရမ္မဏေသု အာပါထဂတေသု မနောဒွါရေ ဂတိနိမိတ္တဝသေန, ပဉ္စဒွါရေ ကမ္မနိမိတ္တဝသေနာတျဓိပ္ပာယော။ ပဋိသန္ဓိဘဝင်္ဂါနမ္ပိ ပစ္စုပ္ပန္နာရမ္မဏတာ လဗ္ဘတီတိ မနောဒွါရေ တာဝ ပဋိသန္ဓိယာ စတုန္နံ ဘဝင်္ဂါနဉ္စ, ပဉ္စဒွါရေ ပန ပဋိသန္ဓိယာဝ ပစ္စုပ္ပန္နာရမ္မဏဘာဝေါ လဗ္ဘတိ။ တထာ ဟိ ကဿစိ မနောဒွါရေ အာပါထမာဂတံ ပစ္စုပ္ပန္နံ ဂတိနိမိတ္တံ အာရဗ္ဘ ဥပ္ပန္နာယ တဒါရမ္မဏပရိယောသာနာယ စိတ္တဝီထိယာ အနန္တရံ စုတိစိတ္တေ ဥပ္ပန္နေ တဒနန္တရံ ပဉ္စစိတ္တက္ခဏာယုကေ အာရမ္မဏေ ပဝတ္တာယ ပဋိသန္ဓိယာ စတုန္နံ ဘဝင်္ဂါနံ, ပဉ္စဒွါရေ စ ဉာတကာဒီဟိ ဥပဋ္ဌာပိတေသု ဒေယျဓမ္မေသု ဝဏ္ဏာဒိကေ အာရဗ္ဘ ယထာရဟံ ပဝတ္တာယ စိတ္တဝီထိယာ စုတိစိတ္တဿ စ အနန္တရံ ဧကစိတ္တက္ခဏာယုကေ အာရမ္မဏေ ပဝတ္တာယ ပဋိသန္ဓိယာ ပစ္စုပ္ပန္နာရမ္မဏေ ပဝတ္တိ ဥပလဗ္ဘတီတိ အယမေတ္ထ သင်္ခေပေါ, ဝိတ္ထာရော ပန ဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂေ(ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၆၂၀ အာဒယော) ဝိဘင်္ဂဋ္ဌကထာယံ (ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၂၂၇) ဝါ သင်္ခါရပစ္စယာဝိညာဏပဒဝဏ္ဏနာယံ ဝုတ္တနယေန ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ ဆဒွါရဂ္ဂဟိတန္တိ ကမ္မနိမိတ္တံ ဆဒွါရဂ္ဂဟိတံ, ဂတိနိမိတ္တံ ဆဋ္ဌဒွါရဂ္ဂဟိတန္တိ ယထာသမ္ဘဝံ ယောဇေတဗ္ဗံ။ အပရေ ပန အဝိသေသတော ဝဏ္ဏေန္တိ။ သစ္စသင်္ခေပေပိ တေနေဝါဓိပ္ပာယေန ဣဒံ ဝုတ္တံ –
‘‘ပဉ္စဒွါရေ သိယာ သန္ဓိ၊ ဝိနာ ကမ္မံ ဒွိဂေါစရေ’’တိ။ (သ. သ. ၁၇၃)။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၉၂။)အဋ္ဌကထာယံ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၆၂၄-၆၂၅; ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၂၂၇) ပန ‘‘ဂတိနိမိတ္တံ မနောဒွါရေ အာပါထမာဂစ္ဆတီ’’တိ ဝုတ္တတ္တာ, တဒါရမ္မဏာယ စ ပဉ္စဒွါရိကပဋိသန္ဓိယာ အဒဿိတတ္တာ, မူလဋီကာဒီသု စ ‘‘ကမ္မဗလေန ဥပဋ္ဌာပိတံ ဝဏ္ဏာယတနံ သုပိနံ ပဿန္တဿ ဝိယ ဒိဗ္ဗစက္ခုဿ ဝိယ စ မနောဒွါရေယေဝ ဂေါစရဘာဝံ ဂစ္ဆတီ’’တိ (ဝိသုဒ္ဓိ. မဟာ. ၂.၆၂၃) နိယမေတွာ ဝုတ္တတ္တာ တေသံ ဝစနံ န သမ္ပဋိစ္ဆန္တိ အာစရိယာ။ ‘‘ပစ္စုပ္ပန္နဉ္စာ’’တိ ဧတ္ထ ဂတိနိမိတ္တံ တာဝ ပစ္စုပ္ပန္နာရမ္မဏံ ယုဇ္ဇတိ, ကမ္မနိမိတ္တံ ပန ပဋိသန္ဓိဇနကကမ္မဿေဝ နိမိတ္တဘူတံ အဓိပ္ပေတန္တိ ကထံ တဿ စုတိအာသန္နဇဝနေဟိ ဂဟိတဿ ပစ္စုပ္ပန္နဘာဝေါ သမ္ဘဝတိ။ န ဟိ တဒေဝ အာရမ္မဏုပဋ္ဌာပကံ, တဒေဝ ပဋိသန္ဓိဇနကံ ဘဝေယျ ဥပစိတဘာဝါဘာဝတော အနဿာဒိတတ္တာ စ။ ‘‘ကတတ္တာ ဥပစိတတ္တာ’’တိ (ဓ. သ. ၄၃၁) ဟိ ဝစနတော ပုနပ္ပုနံ လဒ္ဓါသေဝနမေဝ ကမ္မံ ပဋိသန္ဓိံ အာကဍ္ဎတိ။ ပဋိသမ္ဘိဒါမဂ္ဂေ (ပဋိ. မ. ၁.၂၃၂) စ နိကန္တိက္ခဏေ ဒွိန္နံ ဟေတူနံ ပစ္စယာပိ သဟေတုကပဋိသန္ဓိယာ ဝုတ္တတ္တာကတူပစိတမ္ပိ ကမ္မံ တဏှာယ အဿာဒိတမေဝ ဝိပါကံ အဘိနိပ္ဖာဒေတိ, တဒါ စ ပဋိသန္ဓိယာ သမာနဝီထိယံ ဝိယ ပဝတ္တမာနာနိ စုတိအာသန္နဇဝနာနိ ကထံ ပုနပ္ပုနံ လဒ္ဓါသေဝနာနိ သိယုံ, ကထဉ္စ တာနိ တဒါ ကဏှာယ ပရာမဋ္ဌာနိ။ အပိစ ပစ္စုပ္ပန္နံ ကမ္မနိမိတ္တံ စုတိအာသန္နပ္ပဝတ္တာနံ ပဉ္စဒွါရိကဇဝနာနံ အာရမ္မဏံ ဟောတိ။ ‘‘ပဉ္စဒွါရိကကမ္မဉ္စ ပဋိသန္ဓိနိမိတ္တကံ န ဟောတိ ပရိဒုဗ္ဗလဘာဝတော’’တိ အဋ္ဌကထာယံ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၆၂၀; ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၂၂၇) ဝုတ္တန္တိ သစ္စမေတံ။ ဉာတကာဒီဟိ ဥပဋ္ဌာပိတေသု ပန ပုပ္ဖာဒီသု သန္နိဟိတေသွေဝ မရဏသမ္ဘဝတော တတ္ထ ဝဏ္ဏာဒိကံ အာရဗ္ဘ စုတိအာသန္နဝီထိတော ပုရိမဘာဂပ္ပဝတ္တာနံ ပဋိသန္ဓိဇနနသမတ္ထာနံ မနောဒွါရိကဇဝနာနံ အာရမ္မဏဘူတေန သဟ သမာနတ္တာ တဒေကသန္တတိပတိတံ စုတိအာသန္နဇဝနဂ္ဂဟိတမ္ပိ ပစ္စုပ္ပန္နံ ဝဏ္ဏာဒိကံ ကမ္မနိမိတ္တဘာဝေန ဝုတ္တံ။ ဧဝဉ္စ ကတွာ ဝုတ္တံ အာနန္ဒာစရိယေန ‘‘ပဉ္စဒွါရေ စ အာပါထမာဂစ္ဆန္တံ ပစ္စုပ္ပန္နံ ကမ္မနိမိတ္တံ အာသန္နကတကမ္မာရမ္မဏသန္တတိယံ ဥပ္ပန္နံ, တံသဒိသဉ္စ ဒဋ္ဌဗ္ဗ’’န္တိ (ဝိဘ. မူလဋီ. ၂၂၇; ဝိသုဒ္ဓိ. မဟာ. ၂.၆၂၃)။
֍ * ၉၄။ ယထာရဟန္တိ ဒုတိယစတုတ္ထပဌမတတိယာနံ ပဋိသန္ဓီနံ အနုရူပတော။
֍ * ၉၈။ အာရုပ္ပစုတိယာ ပရံ ဟေဋ္ဌိမာရုပ္ပဝဇ္ဇိတာ အာရုပ္ပပဋိသန္ဓိယော ဟောန္တိ ဥပရူပရိအရူပီနံ ဟေဋ္ဌိမဟေဋ္ဌိမကမ္မဿ အနာယူဟနတော, ဥပစာရဇ္ဈာနဿ ပန ဗလဝဘာဝတော တဿ ဝိပါကဘူတာ ကာမတိဟေတုကာ ပဋိသန္ဓိယော ဟောန္တိ။ ရူပါဝစရစုတိယာ ပရံ အဟေတုကရဟိတာ ဥပစာရဇ္ဈာနာနုဘာဝေနေဝ ဒုဟေတုကတိဟေတုကပဋိသန္ဓိယော သိယုံ, ကာမတိဟေတုမှာ စုတိတော ပရံ သဗ္ဗာ ဧဝ ကာမရူပါရူပဘဝပရိယာပန္နာ ယထာရဟံ အဟေတုကာဒိပဋိသန္ဓိယော သိယုံ။ ဣတရော ဒုဟေတုကာဟေတုကစုတိတော ပရံ ကာမေသွေဝ ဘဝေသု တိဟေတုကာဒိပဋိသန္ဓိယော သိယုံ။
စုတိပဋိသန္ဓိက္ကမဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၉၃။)֍ * ၉၉။ ပဋိသန္ဓိယာ နိရောဓဿ အနန္တရတော ပဋိသန္ဓိနိရောဓာနန္တရတော။ တဒေဝ စိတ္တန္တိ တံသဒိသတာယ တဗ္ဗောဟာရပ္ပဝတ္တတ္တာ တဒေဝ စိတ္တံ ယထာ ‘‘တာနိယေဝ ဩသဓာနီ’’တိ။ အသတိ ဝီထိစိတ္တုပ္ပာဒေတိ အန္တရန္တရာ ဝီထိစိတ္တာနံ ဥပ္ပာဒေ အသတိ, စုတိစိတ္တံ ဟုတွာ နိရုဇ္ဈတိ တဒေဝ စိတ္တန္တိ သမ္ဗန္ဓော။
֍ * ၁၀၁။ ပရိဝတ္တန္တာ ပဝတ္တန္တိ ယာဝ ဝဋ္ဋမူလသမုစ္ဆေဒါတျဓိပ္ပာယော။
֍ * ၁၀၂။ ယထာ ဣဟ ဘဝေပဋိသန္ဓိ စေဝ ဘဝင်္ဂဉ္စ ဝီထိယော စ စုတိ စ, တထာ ပုန ဘဝန္တရေ ပဋိသန္ဓိဘဝင်္ဂန္တိ ဧဝမာဒိကာ အယံ စိတ္တသန္တတိ ပရိဝတ္တတီတိ ယောဇနာ။ ကေစိ ပန ဣမသ္မိံ ပရိစ္ဆေဒေ ဝီထိမုတ္တသင်္ဂဟဿေဝ ဒဿိတတ္တာ ပဋိသန္ဓိဘဝင်္ဂစုတီနမေဝ ဣဓ ဂဟဏံ ယုတ္တန္တျာဓိပ္ပာယေန ‘‘ပဋိသန္ဓိဘဝင်္ဂဝီထိယော’’တိ ဣမဿ ပဋိသန္ဓိဘဝင်္ဂပ္ပဝါဟာတိ အတ္ထံ ဝဒန္တိ, တံ တေသံ မတိမတ္တံ ပဝတ္တိသင်္ဂဟဒဿနာဝသာနေ တတ္ထ သင်္ဂဟိတာနံ သဗ္ဗေသမေဝ နိဂမနဿ အဓိပ္ပေတတ္တာ။ ဧဝဉှိ သတိ ‘‘ပဋိသင်္ခါယ ပနေတမဒ္ဓုဝ’’န္တိ ဧတ္ထ သဗ္ဗေသမေဝ ဧတ-သဒ္ဒေန ပရာမသနံ သုဋ္ဌု ဥပပန္နံ ဟောတိ။ ဧတံ ယထာဝုတ္တံ ဝဋ္ဋပဝတ္တံ အဒ္ဓုဝံ အနိစ္စံ ပလောကဓမ္မံ ပဋိသင်္ခါယ ပစ္စဝေက္ခိတွာ ဗုဓာ ပဏ္ဍိတာ စိရာယ စိရကာလံ သုဗ္ဗတာ ဟုတွာ အစ္စုတံ ဓုဝံ အစဝနဓမ္မံ ပဒံ နိဗ္ဗာနံ အဓိဂန္တွာ မဂ္ဂဖလဉာဏေန သစ္ဆိကတွာ တတောယေဝ သုဋ္ဌု သမုစ္ဆိန္နသိနေဟဗန္ဓနာ သမံ နိရုပဓိသေသနိဗ္ဗာနဓာတုံ ဧဿန္တိ ပါပုဏိဿန္တိ။
ဣတိ အဘိဓမ္မတ္ထဝိဘာဝိနိယာ နာမ အဘိဓမ္မတ္ထသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာယ
ဝီထိမုတ္တပရိစ္ဆေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
၆. ရူပပရိစ္ဆေဒဝဏ္ဏနာ
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၉၄။)֍ * ၁။ ဧဝံ တာဝ စိတ္တစေတသိကဝသေန ဒုဝိဓံ အဘိဓမ္မတ္ထံ ဒဿေတွာ ဣဒါနိ ရူပံ, တဒနန္တရဉ္စ နိဗ္ဗာနံ ဒဿေတုမာရဘန္တော အာဟ ‘‘ဧတ္တာဝတာ’’တျာဒိ။ သပ္ပဘေဒပ္ပဝတ္တိကာ ဥဒ္ဒေသနိဒ္ဒေသပဋိနိဒ္ဒေသဝသေန တီဟိ ပရိစ္ဆေဒေဟိ ဝုတ္တပ္ပဘေဒဝန္တော, ပဝတ္တိပဋိသန္ဓိဝသေန ဒွီဟိ ပရိစ္ဆေဒေဟိ ဝုတ္တပ္ပဝတ္တိဝန္တော စ စိတ္တစေတသိကာ ဓမ္မာ ဧတ္တာဝတာ ပဉ္စဟိ ပရိစ္ဆေဒေဟိ ဝိဘတ္တာ ဟိ ယသ္မာ, ဣဒါနိ ယထာနုပ္ပတ္တံ ရူပံ ပဝုစ္စတီတိ ယောဇနာ။
֍ * ၂။ ဣဒါနိ ယထာပဋိညာတရူပဝိဘာဂတ္ထံ မာတိကံ ဌပေတုံ ‘‘သမုဒ္ဒေသာ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။ သင်္ခေပတော ဥဒ္ဒိသနံ သမုဒ္ဒေသော။ ဧကဝိဓာဒိဝသေန ဝိဘဇနံ ဝိဘာဂေါ, သမုဋ္ဌာတိ ဧတသ္မာ ဖလန္တိ သမုဋ္ဌာနံ, ကမ္မာဒယော ရူပဇနကပစ္စယာ။ စက္ခုဒသကာဒယော ကလာပါ။ ပဝတ္တိက္ကမတော စေတိ ဘဝကာလသတ္တဘေဒေန ရူပါနံ ဥပ္ပတ္တိက္ကမတော။
ရူပသမုဒ္ဒေသဝဏ္ဏနာ
֍ * ၃။ ဥပါဒိန္နာနုပါဒိန္နသန္တာနေသု သသမ္ဘာရဓာတုဝသေန မဟန္တာ ဟုတွာ ဘူတာ ပါတုဘူတာတိ မဟာဘူတာ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၅၈၄)။ အထဝါ အနေကဝိဓအဗ္ဘုတဝိသေသဒဿနေန, အနေကာဘူတဒဿနေန ဝါ မဟန္တာနိ အဗ္ဘုတာနိ, အဘူတာနိ ဝါ ဧတေသူတိ မဟာဘူတာ, မာယာကာရာဒယော။ တေဟိ သမာနာ သယံ အနီလာဒိသဘာဝါနေဝ နီလာဒိဥပါဒါယရူပဒဿနာဒိတောတိ မဟာဘူတာ။ မနာပဝဏ္ဏသဏ္ဌာနာဒီဟိ ဝါ သတ္တာနံ ဝဉ္စိကာ ယက္ခိနိအာဒယော ဝိယ မနာပဣတ္ထိပုရိသရူပဒဿနာဒိနာ သတ္တာနံ ဝဉ္စကတ္တာ မဟန္တာနိ အဘူတာနိ ဧတေသူတိ မဟာဘူတာ။ ဝုတ္တမ္ပိ ဟေတံ –
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၉၅။)‘‘မဟန္တာ ပါတုဘူတာတိ၊ မဟာဘူတသမာတိ ဝါ။
ဝဉ္စကတ္တာ အဘူတေန၊ ‘မဟာဘူတာ’တိ သမ္မတာ’’တိ။ (အဘိဓ. ၆၂၆)။
အထ ဝါ မဟန္တပါတုဘာဝတော မဟန္တာနိ ဘဝန္တိ ဧတေသု ဥပါဒါရူပါနိ, ဘူတာနိ စာတိ မဟာဘူတာနိ။ မဟာဘူတေ ဥပါဒါယ ပဝတ္တံ ရူပံ ဥပါဒါယရူပံ။ ယဒိ ဧဝံ ‘‘ဧကံ မဟာဘူတံ ပဋိစ္စ တတော မဟာဘူတာ’’တျာဒိဝစနတော (ပဋ္ဌာ. ၁.၁.၅၃) ဧကေကမဟာဘူတာ သေသမဟာဘူတာနံ နိဿယာ ဟောန္တီတိ တေသမ္ပိ ဥပါဒါယရူပတာပသင်္ဂေါတိ? နယိဒမေဝံ ဥပါဒါယေဝ ပဝတ္တရူပါနံ တံသမညာသိဒ္ဓိတော။ ယဉှိ မဟာဘူတေ ဥပါဒိယတိ, သယဉ္စ အညေဟိ ဥပါဒီယတိ။ န တံ ဥပါဒါယရူပံ။ ယံ ပန ဥပါဒီယတေဝ, န ကေနစိ ဥပါဒီယတိ, တဒေဝ ဥပါဒါယရူပန္တိ နတ္ထိ ဘူတာနံ တဗ္ဗောဟာရပ္ပသင်္ဂေါ။ အပိစ စတုန္နံ မဟာဘူတာနံ ဥပါဒါယရူပန္တိ ဥပါဒါယရူပလက္ခဏန္တိ နတ္ထိ တယော ဥပါဒါယ ပဝတ္တာနံ ဥပါဒါယရူပတာတိ။
֍ * ၄။ ပထနဋ္ဌေန ပထဝီ, တရုပဗ္ဗတာဒီနံ ပကတိပထဝီ ဝိယ သဟဇာတရူပါနံ ပတိဋ္ဌာနဘာဝေန ပက္ခာယတိ, ဥပဋ္ဌာတီတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ, ပထဝီ ဧဝ ဓာတု သလက္ခဏဓာရဏာဒိတော နိဿတ္တနိဇ္ဇီဝဋ္ဌေန သရီရသေလာဝယဝဓာတုသဒိသတ္တာ စာတိ ပထဝီဓာတု။ အာပေတိ သဟဇာတရူပါနိ ပတ္ထရတိ, အာပါယတိ ဝါ ဗြူဟေတိ ဝဍ္ဎေတီတိ အာပေါ။ တေဇေတိ ပရိပါစေတိ, နိသေတိ ဝါ တိက္ခဘာဝေန သေသဘူတတ္တယံ ဥသ္မာပေတီတိ တေဇော။ ဝါယတိ ဒေသန္တရုပ္ပတ္တိဟေတုဘာဝေန ဘူတသံဃာတံ ပါပေတီတိ ဝါယော။ စတဿောပိ ပနေတာ ယထာက္ကမံ ကထိနတ္တဒဝတ္တဥဏှတ္တဝိတ္ထမ္ဘနတ္တလက္ခဏာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၉၆။)֍ * ၅။ စက္ခာဒီနံ ဝစနတ္ထော ဟေဋ္ဌာ ကထိတောဝ။ ပသာဒရူပံ နာမ စတုန္နံ မဟာဘူတာနံ ပသန္နဘာဝဟေတုကတ္တာ။ တံ ပန ယထာက္ကမံ ဒဋ္ဌုကာမတာသောတုကာမတာဃာယိတုကာမတာသာယိတုကာမတာဖုသိတုကာမတာနိဒါနကမ္မသမုဋ္ဌာနဘူတပ္ပသာဒလက္ခဏံ။ တတ္ထ စက္ခု တာဝ မဇ္ဈေ ကဏှမဏ္ဍလဿ ဦကာသိရပ္ပမာဏေ အဘိမုခေ ဌိတာနံ သရီရသဏ္ဌာနုပ္ပတ္တိပဒေသေ တေလမိဝ ပိစုပဋလာနိ သတ္တက္ခိပဋလာနိ ဗျာပေတွာ ဓာရဏနဟာပနမဏ္ဍနဗီဇနကိစ္စာဟိ စတူဟိ ဓာတီဟိ ဝိယ ခတ္တိယကုမာရော သန္ဓာရဏဗန္ဓနပရိပါစနသမုဒီရဏကိစ္စာဟိ စတူဟိ ဓာတူဟိ ကတူပကာရံ ဥတုစိတ္တာဟာရေဟိ ဥပတ္ထမ္ဘိယမာနံ အာယုနာ ပရိပါလိယမာနံ ဝဏ္ဏာဒီဟိ ပရိဝါရိတံ ယထာယောဂံ စက္ခုဝိညာဏာဒီနံ ဝတ္ထုဒွါရဘာဝံ သဓေန္တံ ပဝတ္တတိ, ဣတရံ ‘‘သသမ္ဘာရစက္ခူ’’တိ ဝုစ္စတိ။ ဧဝံ သောတာဒယောပိ ယထာက္ကမံ သောတဗိလဗ္ဘန္တရေ အင်္ဂုလိဝေဓနာကာရံ ဥပစိတတနုတမ္ဗလောမံ, နာသိကဗ္ဘန္တရေ အဇပဒသဏ္ဌာနံ, ဇိဝှာမဇ္ဈေ ဥပ္ပလဒလဂ္ဂသဏ္ဌာနံ ပဒေသံ အဘိဗျာပေတွာ ပဝတ္တန္တိ, ဣတရံ ပန ဌပေတွာ ကမ္မဇတေဇဿ ပတိဋ္ဌာနဋ္ဌာနံ ကေသဂ္ဂလောမဂ္ဂနခဂ္ဂသုက္ခစမ္မာနိ စ အဝသေသံ သကလသရီရံ ဖရိတွာ ပဝတ္တတိ။ ဧဝံ သန္တေပိ ဣတရေဟိ တဿ သင်္ကရော န ဟောတိ ဘိန္နနိဿယလက္ခဏတ္တာ။ ဧကနိဿယာနိပိ ဟိ ရူပရသာဒီနိ လက္ခဏဘေဒတော အသံကိဏ္ဏာတိ ကိံ ပန ဘိန္နနိဿယာ ပသာဒါ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၉၇။)֍ * ၆။ အာပေါဓာတုယာ သုခုမဘာဝေန ဖုသိတုံ အသက္ကုဏေယျတ္တာ ဝုတ္တံ ‘‘အာပေါဓာတု ဝိဝဇ္ဇိတံ ဘူတတ္တယသင်္ခါတ’’န္တိ။ ကိဉ္စာပိ ဟိ သီတတာ ဖုသိတွာ ဂယှတိ, သာ ပန တေဇောယေဝ။ မန္ဒေ ဟိ ဥဏှတ္တေ သီတဗုဒ္ဓိ သီတတာသင်္ခါတဿ ကဿစိ ဂုဏဿ အဘာဝတော။ တယိဒံ သီတဗုဒ္ဓိယာ အနဝဋ္ဌိတဘာဝတော ဝိညာယတိ ပါရာပါရေ ဝိယ။ တထာ ဟိ ဃမ္မကာလေ အာတပေ ဌတွာ ဆာယံ ပဝိဋ္ဌာနံ သီတဗုဒ္ဓိ ဟောတိ, တတ္ထေဝ စိရကာလံ ဌိတာနံ ဥဏှဗုဒ္ဓိ။ ယဒိ စ အာပေါဓာတု သီတတာ သိယာ, ဥဏှဘာဝေန သဟ ဧကသ္မိံ ကလာပေ ဥပလဗ္ဘေယျ, န စေဝံ ဥပလဗ္ဘတိ, တသ္မာ ဝိညာယတိ ‘‘န အာပေါဓာတု သီတတာ’’တိ။ ယေ ပန ‘‘ဒဝတာ အာပေါဓာတု, သာ စ ဖုသိတွာ ဂယှတီ’’တိ ဝဒန္တိ, တေ ဝတ္တဗ္ဗာ ‘‘ဒဝတာ နာမ ဖုသိတွာ ဂယှတီတိ ဣဒံ အာယသ္မန္တာနံ အဘိမာနမတ္တံ သဏ္ဌာနေ ဝိယာ’’တိ။ ဝုတ္တဉှေတံ ပေါရာဏေဟိ –
‘‘ဒဝတာသဟဝုတ္တီနိ၊ တီဏိ ဘူတာနိ သမ္ဖုသံ။
ဒဝတံ သမ္ဖုသာမီတိ၊ လောကောယမဘိမညတိ။
‘‘ဘူတေ ဖုသိတွာ သဏ္ဌာနံ၊ မနသာ ဂဏှတော ယထာ။
ပစ္စက္ခတော ဖုသာမီတိ၊ ဝိညေယျာ ဒဝတာ တထာ’’တိ။
ဂေါစရရူပံ နာမ ပဉ္စဝိညာဏဝိသယဘာဝတော။ ဂါဝေါ ဣန္ဒြိယာနိ စရန္တိ ဧတ္ထာတိ ဂေါစရန္တိ ဟိ အာရမ္မဏဿေတံ နာမံ။ တံ ပနေတံ ပဉ္စဝိဓမ္ပိ ယထာက္ကမံ စက္ခုဝိညာဏာဒီနံ ဂေါစရဘာဝလက္ခဏံ, စက္ခာဒိပဋိဟနနလက္ခဏံ ဝါ။
֍ * ၇။ ဣတ္ထိယာ ဘာဝေါ ဣတ္ထတ္တံ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၆၃၂)။ ပုရိသဿ ဘာဝေါ ပုရိသတ္တံ။ တတ္ထ ဣတ္ထိလိင်္ဂနိမိတ္တကုတ္တာကပ္ပဟေတုဘာဝလက္ခဏံ ဣတ္ထတ္တံ, ပုရိသလိင်္ဂါဒိဟေတုဘာဝလက္ခဏံ ပုရိသတ္တံ။ တတ္ထ ဣတ္ထီနံ အင်္ဂဇာတံ ဣတ္ထိလိင်္ဂံ။ သရာဓိပ္ပာယာ ဣတ္ထိနိမိတ္တံ ‘‘ဣတ္ထီ’’တိ သဉ္ဇာနနဿ ပစ္စယဘာဝတော။ အဝိသဒဌာနဂမနနိသဇ္ဇာဒိ ဣတ္ထိကုတ္တံ။ ဣတ္ထိသဏ္ဌာနံ ဣတ္ထာကပ္ပော။ ပုရိသလိင်္ဂါဒီနိပိ ဝုတ္တနယေန ဒဋ္ဌဗ္ဗာနိ။ အဋ္ဌကထာယံ ပန အညထာ ဣတ္ထိလိင်္ဂါဒီနိ ဝဏ္ဏိတာနိ။ တံ ပန ဧဝံ သင်္ဂဟေတွာ ဝဒန္တိ –
‘‘လိင်္ဂံ ဟတ္ထာဒိသဏ္ဌာနံ၊ နိမိတ္တံ မိဟိတာဒိကံ။
ကုတ္တံ သုပ္ပာဒိနာ ကီဠာ၊ အာကပ္ပော ဂမနာဒိက’’န္တိ။
ဘာဝရူပံ နာမ ဘဝတိ ဧတေန ဣတ္ထာဒိအဘိဓာနံ, ဗုဒ္ဓိ စာတိ ကတွာ။ တံ ပနေတံ ကာယိန္ဒြိယံ ဝိယ သကလသရီရံ ဖရိတွာ တိဋ္ဌတိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၉၈။)֍ * ၈။ ဟဒယမေဝ မနောဓာတုမနောဝိညာဏဓာတူနံ နိဿယတ္တာ ဝတ္ထု စာတိ ဟဒယဝတ္ထု။ တထာ ဟိ တံ ဓာတုဒွယနိဿယဘာဝလက္ခဏံ, တဉ္စ ဟဒယကောသဗ္ဘန္တရေ အဍ္ဎပသတမတ္တံ လောဟိတံ နိဿာယ ပဝတ္တတိ။ ရူပကဏ္ဍေ အဝုတ္တဿပိ ပနေတဿ အာဂမတော, ယုတ္တိတော စ အတ္ထိဘာဝေါ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ တတ္ထ, တံ ရူပံ နိဿာယ မနောဓာတု စ မနောဝိညာဏဓာတု စ ဝတ္တန္တိ ‘‘ယံ ရူပံ မနောဓာတုယာ စ မနောဝိညာဏဓာတုယာ စ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ နိဿယပစ္စယေန ပစ္စယော’’တိ (ပဋ္ဌာ. ၁.၁.၈) ဧဝမာဂတံ ပဋ္ဌာနဝစနံ အာဂမော။ ယုတ္တိ ပနေဝံ ဒဋ္ဌဗ္ဗာ –
‘‘နိပ္ဖန္နဘူတိကာဓာရာ၊ ဒွေ ဓာတူ ကာမရူပိနံ။
ရူပါနုဗန္ဓဝုတ္တိတ္တာ၊ စက္ခုဝိညာဏာဒယော ဝိယ။
‘‘စက္ခာဒိနိဿိတာနေတာ၊ တဿညာဓာရဘာဝတော။
နာပိ ရူပါဒိကေ တေသံ၊ ဗဟိဒ္ဓါပိ ပဝတ္တိတော။
‘‘န စာပိ ဇီဝိတံ တဿ၊ ကိစ္စန္တရနိယုတ္တိတော။
န စ ဘာဝဒွယံ တသ္မိံ၊ အသန္တေပိ ပဝတ္တိတော။
‘‘တသ္မာ တဒညံ ဝတ္ထု တံ၊ ဘူတိကန္တိ ဝိဇာနိယံ။
ဝတ္ထာလမ္ဗဒုကာနန္တု၊ ဒေသနာဘေဒတော ဣဒံ။
ဓမ္မသင်္ဂဏိပါဌသ္မိံ၊ န အက္ခာတံ မဟေသိနာ’’တိ။
֍ * ၉။ ဇီဝန္တိ တေနာတိ ဇီဝိတံ, တဒေဝ ကမ္မဇရူပပရိပါလနေ အာဓိပစ္စယောဂတော ဣန္ဒြိယန္တိ ဇီဝိတိန္ဒြိယံ။ တထာ ဟေတံ ကမ္မဇရူပပရိပါလနလက္ခဏံ။ ယထာသကံ ခဏမတ္တဋ္ဌာယီနမ္ပိ ဟိ သဟဇာတာနံ ပဝတ္တိဟေတုဘာဝေနေဝ အနုပါလကံ။ န ဟိ တေသံ ကမ္မံယေဝ ဌိတိကာရဏံ ဟောတိ အာဟာရဇာဒီနံ အာဟာရာဒိ ဝိယ ကမ္မဿ တင်္ခဏာဘာဝတော။ ဣဒံ ပန သဟ ပါစနဂ္ဂိနာ အနဝသေသဥပါဒိန္နကာယံ ဗျာပေတွာ ပဝတ္တတိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၁၉၉။)֍ * ၁၀။ ကဗဠံ ကတွာ အဇ္ဈောဟရီယတီတိ ကဗဠီကာရော အာဟာရော, ဣဒဉ္စ သဝတ္ထုကံ ကတွာ အာဟာရံ ဒဿေတုံ ဝုတ္တံ။ သေန္ဒြိယကာယောပတ္ထမ္ဘနဟေတုဘူတာ ပန အင်္ဂမင်္ဂါနုသာရီ ရသဟရသင်္ခါတာ အဇ္ဈောဟရိတဗ္ဗာဟာရသိနေဟဘူတာ ဩဇာ ဣဓ အာဟာရရူပံ နာမ။ တထာ ဟေတံ သေန္ဒြိယကာယောပတ္ထမ္ဘနဟေတုဘာဝလက္ခဏံ, ဩဇဋ္ဌမကရူပါဟရဏလက္ခဏံ ဝါ။
֍ * ၁၁။ ကက္ခဠတ္တာဒိနာ အတ္တနော အတ္တနော သဘာဝေန ဥပလဗ္ဘနတော သဘာဝရူပံ နာမ။ ဥပ္ပာဒါဒီဟိ, အနိစ္စတာဒီဟိ ဝါ လက္ခဏေဟိ သဟိတန္တိ သလက္ခဏံ။ ပရိစ္ဆေဒါဒိဘာဝံ ဝိနာ အတ္တနော သဘာဝေနေဝ ကမ္မာဒီဟိ ပစ္စယေဟိ နိပ္ဖန္နတ္တာ နိပ္ဖရူပံ နာမ။ ရုပ္ပနသဘာဝေါ ရူပံ, တေန ယုတ္တမ္ပိ ရူပံ, ယထာ ‘‘အရိသသော, နီလုပ္ပလ’’န္တိ, သွာယံ ရူပ-သဒ္ဒေါ ရုဠှိယာ အတံသဘာဝေပိ ပဝတ္တတီတိ အပရေန ရူပ-သဒ္ဒေန ဝိသေသေတွာ ‘‘ရူပရူပ’’န္တိ ဝုတ္တံ ယထာ ‘‘ဒုက္ခဒုက္ခ’’န္တိ။ ပရိစ္ဆေဒါဒိဘာဝံ အတိက္ကမိတွာ သဘာဝေနေဝ ဥပလဗ္ဘနတော လက္ခဏတ္တယာရောပနေန သမ္မသိတုံ အရဟတ္တာ သမ္မသနရူပံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၀၀။)֍ * ၁၂။ န ကဿတီတိ အကာသော။ အကာသောယေဝ အာကာသော, နိဇ္ဇီဝဋ္ဌေန ဓာတု စာတိ အာကာသဓာတု။ စက္ခုဒသကာဒိဧကေကကလာပဂတရူပါနံ ကလာပန္တရေဟိ အသံကိဏ္ဏဘာဝါပါဒနဝသေန ပရိစ္ဆေဒကံ, တေဟိ ဝါ ပရိစ္ဆိဇ္ဇမာနံ, တေသံ ပရိစ္ဆေဒမတ္တံ ဝါ ရူပံ ပရိစ္ဆေဒရူပံ။ တဉှိ တံ တံ ရူပကလာပံ ပရိစ္ဆိန္ဒန္တံ ဝိယ ဟောတိ။ ဝိဇ္ဇမာနေပိ စ ကလာပန္တရဘူတေဟိ ကလာပန္တရဘူတာနံ သမ္ဖုဋ္ဌဘာဝေ တံတံရူပဝိဝိတ္တတာ ရူပပရိယန္တော အာကာသော။ ယေသဉ္စ သော ပရိစ္ဆေဒေါ, တေဟိ သယံ အသမ္ဖုဋ္ဌောယေဝ။ အညထာ ပရိစ္ဆိန္နတာ န သိယာ တေသံ ရူပါနံ ဗျာပီဘာဝါပတ္တိတော။ အဗျာပိတာ ဟိ အသမ္ဖုဋ္ဌတာ။ တေနာဟ ဘဂဝါ ‘‘အသမ္ဖုဋ္ဌံ စတူဟိ မဟာဘူတေဟီ’’တိ (ဓ. သ. ၆၃၇)။
֍ * ၁၃။ စလမာနကာယေန အဓိပ္ပာယံ ဝိညာပေတိ, သယဉ္စ တေန ဝိညာယတီတိ ကာယဝိညတ္တိ။ သဝိညာဏကသဒ္ဒသင်္ခါတဝါစာယ အဓိပ္ပာယံ ဝိညာပေတိ, သယဉ္စ တာယ ဝိညာယတီတိ ဝစီဝိညတ္တိ။ တတ္ထ အဘိက္ကမာဒိဇနကစိတ္တသမုဋ္ဌာနဝါယောဓာတုယာ သဟဇာတရူပသန္ထမ္ဘနသန္ဓာရဏစလိတေသု သဟကာရီကာရဏဘူတော ဖန္ဒမာနကာယဖန္ဒနတံဟေတုကဝါယောဓာတုဝိနိမုတ္တော မဟန္တံ ပါသာဏံ ဥက္ခိပန္တဿ သဗ္ဗထာမေန ဂဟဏကာလေ ဥဿာဟနဝိကာရော ဝိယ ရူပကာယဿ ပရိဖန္ဒနပစ္စယဘာဝေန ဥပလဗ္ဘမာနော ဝိကာရော ကာယဝိညတ္တိ။ သာ ဟိ ဖန္ဒမာနကာယေန အဓိပ္ပာယံ ဝိညာပေတိ။ န ဟိ ဝိညတ္တိဝိကာရရဟိတေသု ရုက္ခစလနာဒီသု ‘‘ဣဒမေသ ကာရေတီ’’တိ အဓိပ္ပာယဂ္ဂဟဏံ ဒိဋ္ဌန္တိ။ ဟတ္ထစလနာဒီသု စ ဖန္ဒမာနကာယဂ္ဂဟဏာနန္တရံ အဝိညာယမာနန္တရေဟိ မနောဒွါရဇဝနေဟိ ဂယှမာနတ္တာ သယဉ္စ ကာယေန ဝိညာယတိ။
ကထံ ပန ဝိညတ္တိဝသေန ဟတ္ထစလနာဒယော ဟောန္တီတိ? ဝုစ္စတေ – ဧကာဝဇ္ဇနဝီထိယံ သတ္တသု ဇဝနေသု သတ္တမဇဝနသမုဋ္ဌာနဝါယောဓာတု ဝိညတ္တိဝိကာရသဟိတာဝ ပဌမဇဝနာဒိသမုဋ္ဌာနာဟိ ဝါယောဓာတူဟိ လဒ္ဓါပတ္ထမ္ဘာ ဒေသန္တရုပ္ပတ္တိဟေတုဘာဝေန စလယတိ စိတ္တဇံ, ပုရိမဇဝနာဒိသမ္ဘူတာ ပန သန္ထမ္ဘနသန္ဓာရဏမတ္တကရာ တဿ ဥပကာရာယ ဟောန္တီတိ။ ယထာ ဟိ သတ္တဟိ ယုဂေဟိ အာကဍ္ဎိတဗ္ဗသကဋေ သတ္တမယုဂယုတ္တာယေဝ ဂေါဏာ ဟေဋ္ဌာ ဆသု ယုဂေသု ယုတ္တဂေါဏေဟိ လဒ္ဓူပတ္ထမ္ဘာ သကဋံ စာလေန္တိ, ပဌမယုဂါဒိယုတ္တာ ပန ဥပတ္ထမ္ဘနသန္ဓာရဏမတ္တမေဝ သာဓေန္တာ တေသံ ဥပကာရာယ ဟောန္တိ, ဧဝံသမ္ပဒမိဒံ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၀၁။)ဒေသန္တရုပ္ပတ္တိယေဝ စေတ္ထ စလနံ ဥပ္ပန္နဒေသတော ကေသဂ္ဂမတ္တမ္ပိ ဓမ္မာနံ သင်္ကမနာဘာဝတော။ ဣတရထာ နေသံ အဗျာပါရကတာ, ခဏိကတာ စ န သိယာ။ ဒေသန္တရုပ္ပတ္တိဟေတုဘာဝေါတိ စ ယထာ အတ္တနာ သဟဇရူပါနိ ဟေဋ္ဌိမဇဝနသမုဋ္ဌိတရူပေဟိ ပတိဋ္ဌိတဋ္ဌာနတော အညတ္ထ ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ, ဧဝံ တေဟိ သဟ တတ္ထ ဥပ္ပတ္တိယေဝါတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ, ဧတ္ထ ပန စိတ္တဇေ စလိတေ တံသမ္ဗန္ဓေန ဣတရမ္ပိ စလတိ နဒီသောတေ ပက္ခိတ္တသုက္ခဂေါမယပိဏ္ဍံ ဝိယ။ တထာ စလယိတုံ အသက္ကောန္တိ ယောပိ ပဌမဇဝနာဒိသမုဋ္ဌာနဝါယောဓာတုယော ဝိညတ္တိဝိကာရသဟိတာယေဝ ယေန ဒိသာဘာဂေန အယံ အဘိက္ကမာဒီနိ ပဝတ္တေတုကာမော, တဒဘိမုခဘာဝဝိကာရသမ္ဘဝတော။ ဧဝဉ္စ ကတွာ မနောဒွါရာဝဇ္ဇနဿပိ ဝိညတ္တိသမုဋ္ဌာပကတ္တံ ဝက္ခတိ။ ဝစီဘေဒကရစိတ္တသမုဋ္ဌာနပထဝီဓာတုယာ အက္ခရုပ္ပတ္တိဋ္ဌာနဂတဥပါဒိန္နရူပေဟိ သဟ ဃဋ္ဋနပစ္စယဘူတော ဧကော ဝိကာရော ဝစီဝိညတ္တိ။ ယံ ပနေတ္ထ ဝတ္တဗ္ဗံ, တံ ကာယဝိညတ္တိယံ ဝုတ္တနယေန ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
အယံ ပန ဝိသေသော – ယထာ တတ္ထ ‘‘ဖန္ဒမာနကာယဂ္ဂဟဏာနန္တရ’’န္တိ ဝုတ္တံ, ဧဝမိဓ ‘‘သုယျမာနသဒ္ဒသဝနာနန္တရ’’န္တိ ယောဇေတဗ္ဗံ။ ဣဓ စ သန္ထမ္ဘနာဒီနံ အဘာဝတော သတ္တမဇဝနသမုဋ္ဌိတာတျာဒိနယော န လဗ္ဘတိ။ ဃဋ္ဋနေန ဟိ သဒ္ဓိံယေဝ သဒ္ဒေါ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ဃဋ္ဋနဉ္စ ပဌမဇဝနာဒီသုပိ လဗ္ဘတေဝ။ ဧတ္ထ စ ယထာ ဥဿာပေတွာ ဗဒ္ဓဂေါသီသတာလပဏ္ဏာဒိရူပါနိ ဒိသွာ တဒနန္တရပ္ပဝတ္တာယ အဝိညာယမာနန္တရာယ မနောဒွါရဝီထိယာ ဂေါသီသာဒီနံ ဥဒကသဟစာရိတပ္ပကာရံ သညာဏံ ဂဟေတွာ ဥဒကဂ္ဂဟဏံ ဟောတိ, ဧဝံ ဝိပ္ဖန္ဒမာနသမုစ္စာရိယမာနကာယသဒ္ဒေ ဂဟေတွာ တဒနန္တရပ္ပဝတ္တာယ အဝိညာယမာနန္တရာယ မနောဒွါရဝီထိယာ ပုရိမသိဒ္ဓသမ္ဗန္ဓူပနိဿယာယ သာဓိပ္ပာယဝိကာရဂ္ဂဟဏံ ဟောတီတိ အယံ ဒွိန္နံ သာဓာရဏာ ဥပမာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၀၂။)֍ * ၁၄။ လဟုဘာဝေါ လဟုတာ။ မုဒုဘာဝေါ မုဒုတာ။ ကမ္မညဘာဝေါ ကမ္မညတာ။ ယထာက္ကမဉ္စေတာ အရောဂိနော ဝိယ ရူပါနံ အဂရုတာ သုပရိမဒ္ဒိတစမ္မဿ ဝိယ အကထိနတာ သုဓန္တသုဝဏ္ဏဿ ဝိယ သရီရကိရိယာနံ အနုကူလဘာဝေါတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ အညမညံ အဝိဇဟန္တဿပိ ဟိ လဟုတာဒိတ္တယဿ တံတံဝိကာရာဓိကရူပေဟိ နာနတ္တံ ဝုစ္စတိ, ဒန္ဓတ္တကရဓာတုက္ခောဘပ္ပဋိပက္ခပစ္စယသမုဋ္ဌာနော ဟိ ရူပဝိကာရော လဟုတာ။ ထဒ္ဓတ္တကရဓာတုက္ခောဘပ္ပဋိပက္ခပစ္စယသမုဋ္ဌာနော မုဒုတာ။ သရီရကိရိယာနံ အနနုကူလဘာဝကရဓာတုက္ခောဘပ္ပဋိပက္ခပစ္စယသမုဋ္ဌာနော ကမ္မညတာတိ။
֍ * ၁၅။ ဥပစယနံ ဥပစယော, ပဌမစယောတျတ္ထော ‘‘ဥပညတ္တ’’န္တျာဒီသု ဝိယ ဥပ-သဒ္ဒဿ ပဌမတ္ထဇောတနတော။ သန္တာနော သန္တတိ, ပဗန္ဓောတျတ္ထော။ တတ္ထ ပဋိသန္ဓိတော ပဋ္ဌာယ ယာဝ စက္ခာဒိဒသကာနံ ဥပ္ပတ္တိ, ဧတ္ထန္တရေ ရူပုပ္ပာဒေါ ဥပစယော နာမ။ တတော ပရံ သန္တတိ နာမ။ ယထာသကံ ခဏမတ္တဋ္ဌာယီနံ ရူပါနံ နိရောဓာဘိမုခဘာဝဝသေန ဇီရဏံ ဇရာ, သာယေဝ ဇရတာ, နိစ္စဓုဝဘာဝေန န ဣစ္စံ အနုပဂန္တဗ္ဗန္တိ အနိစ္စံ, တဿ ဘာဝေါ အနိစ္စတာ, ရူပပရိဘေဒေါ။ လက္ခဏရူပံ နာမ ဓမ္မာနံ တံတံအဝတ္ထာဝသေန လက္ခဏဟေတုတ္တာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၀၃။)֍ * ၁၆။ ဇာတိရူပမေဝါတိ ပဋိသန္ဓိတော ပဋ္ဌာယ ရူပါနံ ခဏေ ခဏေ ဥပ္ပတ္တိဘာဝတော ဇာတိသင်္ခါတံ ရူပုပ္ပတ္တိဘာဝေန စတုသန္တတိရူပပ္ပဋိဗဒ္ဓဝုတ္တိတ္တာ ရူပသမ္မတဉ္စ ဇာတိရူပမေဝ ဥပစယသန္တတိဘာဝေန ပဝုစ္စတိ ပဌမုပရိနိစ္စတ္တသင်္ခါတပ္ပဝတ္တိအာကာရဘေဒတော ဝေနေယျဝသေန ‘‘ဥပစယော သန္တတီ’’တိ (ဓ. သ. ၆၄၂) ဝိဘဇိတွာ ဝုတ္တတ္တာ။ ဧဝဉ္စ ကတွာ တာသံ နိဒ္ဒေသေ အတ္ထတော အဘေဒံ ဒဿေတုံ ‘‘ယော အာယတနာနံ အာစယော, သော ရူပဿ ဥပစယော။ ယော ရူပဿ ဥပစယော, သာ ရူပဿ သန္တတီ’’တိ (ဓ. သ. ၆၄၁-၆၄၂) ဝုတ္တံ။ ဧကာဒသဝိဓမ္ပီတိ သဘာဂသင်္ဂဟဝသေန ဧကာဒသပ္ပကာရမ္ပိ။
֍ * ၁၇။ စတ္တာရော ဘူတာ, ပဉ္စ ပသာဒါ, စတ္တာရော ဝိသယာ, ဒုဝိဓော ဘာဝေါ, ဟဒယရူပမိစ္စပိ ဣဒံ ဇီဝိတာဟာရရူပေဟိ ဒွီဟိ သဟ အဋ္ဌာရသဝိဓံ, တထာ ပရိစ္ဆေဒေါ စ ဒုဝိဓာ ဝိညတ္တိ, တိဝိဓော ဝိကာရော, စတုဗ္ဗိဓံ လက္ခဏန္တိ ရူပါနံ ပရိစ္ဆေဒဝိကာရာဒိဘာဝံ ဝိနာ ဝိသုံ ပစ္စယေဟိ အနိဗ္ဗတ္တတ္တာ ဣမေ အနိပ္ဖန္နာ ဒသ စေတိ အဋ္ဌဝီသတိဝိဓံ ဘဝေ။
ရူပသမုဒ္ဒေသဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ရူပဝိဘာဂဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁၈။ ဣဒါနိ ယထာဥဒ္ဒိဋ္ဌရူပါနံ ဧကဝိဓာဒိနယဒဿနတ္ထံ ‘‘သဗ္ဗဉ္စ ပနေတ’’န္တျာဒိ ဝုတ္တံ။ သမ္ပယုတ္တဿ အလောဘာဒိဟေတုနော အဘာဝါ အဟေတုကံ။ ယထာသကံ ပစ္စယဝန္တတာယ သပ္ပစ္စယံ။ အတ္တာနံ အာရဗ္ဘ ပဝတ္တေဟိ ကာမာသဝါဒီဟိ သဟိတတ္တာ သာသဝံ။ ပစ္စယေဟိ အဘိသင်္ခတတ္တာ သင်္ခတံ။ ဥပါဒါနက္ခန္ဓသင်္ခါတေ လောကေ နိယုတ္တတာယ လောကိယံ။ ကာမတဏှာယ အဝစရိတတ္တာ ကာမာဝစရံ။ အရူပဓမ္မာနံ ဝိယ ကဿစိ အာရမ္မဏဿ အဂ္ဂဟဏတော နာဿ အာရမ္မဏန္တိ အနာရမ္မဏံ။ တဒင်္ဂါဒိဝသေန ပဟာတဗ္ဗတာဘာဝတော အပ္ပဟာတဗ္ဗံ။ ဣတိ-သဒ္ဒေါ ပကာရတ္ထော, တေန ‘‘အဗျာကတ’’န္တျာဒိကံ သဗ္ဗံ ဧကဝိဓနယံ သင်္ဂဏှာတိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၀၄။)֍ * ၁၉။ အဇ္ဈတ္တိကရူပံ အတ္တဘာဝသင်္ခါတံ အတ္တာနံ အဓိကိစ္စ ဥဒ္ဒိဿ ပဝတ္တတ္တာ။ ကာမံ အညေပိ ဟိ အဇ္ဈတ္တသမ္ဘူတာ အတ္ထိ, ရုဠှီဝသေန ပန စက္ခာဒိကံယေဝ အဇ္ဈတ္တိကံ။ အထ ဝါ ‘‘ယဒိ မယံ န ဟောမ, တွံ ကဋ္ဌကလိင်္ဂရူပမော ဘဝိဿသီ’’တိ ဝဒန္တာ ဝိယ အတ္တဘာဝဿ သာတိသယံ ဥပကာရတ္တာ စက္ခာဒီနေဝ ဝိသေသတော အဇ္ဈတ္တိကာနိ နာမ။ အတ္တသင်္ခါတံ ဝါ စိတ္တံ အဓိကိစ္စ တဿ ဒွါရဘာဝေန ပဝတ္တတီတိ အဇ္ဈတ္တံ, တဒေဝ အဇ္ဈတ္တိကံ။ တတော ဗဟိဘူတတ္တာ ဣတရံ တေဝီသတိဝိဓံ ဗာဟိရရူပံ။
֍ * ၂၀။ ဣတရံ ဗာဝီသတိဝိဓံ အဝတ္ထုရူပံ။
֍ * ၂၂။ အဋ္ဌဝိဓမ္ပိ ဣန္ဒြိယရူပံ ပဉ္စဝိညာဏေသု လိင်္ဂါဒီသု သဟဇရူပပရိပါလနေ စ အာဓိပစ္စယောဂတော။ ပသာဒရူပဿ ဟိ ပဉ္စဝိဓဿ စက္ခုဝိညာဏာဒီသု အာဓိပစ္စံ အတ္တနော ပဋုမန္ဒာဒိဘာဝေန တေသမ္ပိ ပဋုမန္ဒာဒိဘာဝါပါဒနတော။ ဘာဝဒွယဿာပိ ဣတ္ထိလိင်္ဂါဒီသု အာဓိပစ္စံ ယထာသကံ ပစ္စယေဟိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနာနမ္ပိ တေသံ ယေဘုယျေန သဘာဝကသန္တာနေယေဝ တံတဒါကာရေန ဥပ္ပဇ္ဇနတော, န ပန ဣန္ဒြိယပစ္စယဘာဝတော။ ဇီဝိတဿ စ ကမ္မဇပရိပါလနေ အာဓိပစ္စံ တေသံ ယထာသကံ ခဏဋ္ဌာနဿ ဇီဝိတိန္ဒြိယပ္ပဋိဗဒ္ဓတ္တာ။ သယဉ္စ အတ္တနာ ဌပိတဓမ္မသမ္ဗန္ဓေနေဝ ပဝတ္တတိ နာဝိကော ဝိယ။
֍ * ၂၃။ ဝိသယဝိသယိဘာဝပ္ပတ္တိဝသေန ထူလတ္တာ ဩဠာရိကရူပံ။ တတောယေဝ ဂဟဏဿ သုကရတ္တာ သန္တိကေရူပံ အာသန္နရူပံ နာမ။ ယော သယံ, နိဿယဝသေန စ သမ္ပတ္တာနံ, အသမ္ပတ္တာနဉ္စ ပဋိမုခဘာဝေါ အညမညပတနံ, သော ပဋိဃော ဝိယာတိ ပဋိဃော။ ယထာ ဟိ ပဋိဃာတေ သတိ ဒုဗ္ဗလဿ စလနံ ဟောတိ, ဧဝံ အညမညံ ပဋိမုခဘာဝေ သတိ အရူပသဘာဝတ္တာ ဒုဗ္ဗလဿ ဘဝင်္ဂဿ စလနံ ဟောတိ။ ပဋိဃော ယဿ အတ္ထိ တံ သပ္ပဋိဃံ။ တတ္ထ သယံ သမ္ပတ္တိ ဖောဋ္ဌဗ္ဗဿ, နိဿယဝသေန သမ္ပတ္တိ ဃာနဇိဝှာကာယဂန္ဓရသာနံ, ဥဘယထာပိ အသမ္ပတ္တိ စက္ခုသောတရူပသဒ္ဒါနန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဣတရံ သောဠသဝိဓံ ဩဠာရိကတာဒိသဘာဝါဘာဝတော သုခုမရူပါဒိကံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၀၅။)֍ * ၂၄။ ကမ္မတော ဇာတံ အဋ္ဌာရသဝိဓံ ဥပါဒိန္နရူပံ တဏှာဒိဋ္ဌီဟိ ဥပေတေန ကမ္မုနာ အတ္တနော ဖလဘာဝေန အာဒိန္နတ္တာ ဂဟိတတ္တာ။ ဣတရံ အဂ္ဂဟိတဂ္ဂဟဏေနဒသဝိဓံ အနုပါဒိန္နရူပံ။
֍ * ၂၅။ ဒဋ္ဌဗ္ဗဘာဝသင်္ခါတေန နိဒဿနေန သဟ ဝတ္တတီတိ သနိဒဿနံ။ စက္ခုဝိညာဏဂေါစရဘာဝေါ ဟိ နိဒဿနန္တိ ဝုစ္စတိ တဿ စ ရူပါယတနတော အနညတ္တေပိ အညေဟိ ဓမ္မေဟိ တံ ဝိသေသေတုံ အညံ ဝိယ ကတွာ ဝတ္တုံ ဝဋ္ဋတီတိ သဟ နိဒဿနေန သနိဒဿနန္တိ။ ဓမ္မဘာဝသာမညေန ဟိ ဧကီဘူတေသု ဓမ္မေသု ယော နာနတ္တကရော ဝိသေသော, သော အညော ဝိယ ကတွာ ဥပစရိတုံ ယုတ္တော။ ဧဝဉှိ အတ္ထဝိသေသာဝဗောဓော ဟောတိ။
֍ * ၂၆။ အသမ္ပတ္တဝသေနာတိ အတ္တာနံ အသမ္ပတ္တဿ ဂေါစရဿ ဝသေန, အတ္တနာ ဝိသယပ္ပဒေသံ ဝါ အသမ္ပတ္တဝသေန။ စက္ခုသောတာနိ ဟိ ရူပသဒ္ဒေဟိ အသမ္ပတ္တာနိ, သယံ ဝါ တာနိ အသမ္ပတ္တာနေဝ အာရမ္မဏံ ဂဏှန္တိ။ တေနေတံ ဝုစ္စတိ –
‘‘စက္ခုသောတံ ပနေတေသု၊ ဟောတာသမ္ပတ္တဂါဟကံ။
ဝိညာဏုပ္ပတ္တိဟေတုတ္တာ၊ သန္တရာဓိကဂေါစရေ။
‘‘တထာ ဟိ ဒူရဒေသဋ္ဌံ၊ ဖလိကာဒိတိရောဟိတံ။
မဟန္တဉ္စ နဂါဒီနံ၊ ဝဏ္ဏံ စက္ခု ဥဒိက္ခတိ။
‘‘အာကာသာဒိဂတော ကုစ္ဆိ-စမ္မာနန္တရိကောပိ စ။
မဟန္တော စ ဃဏ္ဋာဒီနံ၊ သဒ္ဒေါ သောတဿ ဂေါစရော။
‘‘ဂန္တွာ ဝိသယဒေသံ တံ၊ ဖရိတွာ ဂဏှတီတိ စေ။
အဓိဋ္ဌာနဝိဓာနေပိ၊ တဿ သော ဂေါစရော သိယာ။
‘‘ဘူတပ္ပဗန္ဓတော သော စေ၊ ယာတိ ဣန္ဒြိယသန္နိဓိံ။
ကမ္မစိတ္တောဇသမ္ဘူတော၊ ဝဏ္ဏော သဒ္ဒေါ စ စိတ္တဇော။
‘‘န တေသံ ဂေါစရာ ဟောန္တိ၊ န ဟိ သမ္ဘောန္တိ တေ ဗဟိ။
ဝုတ္တာ စ အဝိသေသေန၊ ပါဌေ တံဝိသယာဝ တေ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၀၆။)‘‘ယဒိ စေတံ ဒွယံ အတ္တသမီပံယေဝ ဂဏှတိ။
အက္ခိဝဏ္ဏံ တထာ မူလံ၊ ပဿေယျ ဘမုကဿ စ။
‘‘ဒိသာဒေသဝဝတ္ထာနံ၊ သဒ္ဒဿ န ဘဝေယျ စ။
သိယာ စ သရဝေဓိဿ၊ သကဏ္ဏေ သရပါတန’’န္တိ။
ဂေါစရဂ္ဂါဟိကရူပံ ဝိညာဏာဓိဋ္ဌိတံ ဟုတွာ တံတံဂေါစရဂ္ဂဟဏသဘာဝတ္တာ။ ဣတရံ တေဝီသတိဝိဓံ အဂေါစရဂ္ဂါဟိကရူပံ ဂေါစရဂ္ဂဟဏာဘာဝတော။
֍ * ၂၇။ ဝဏ္ဏိတဗ္ဗော ဒဋ္ဌဗ္ဗောတိ ဝဏ္ဏော။ အတ္တနော ဥဒယာနန္တရံ ရူပံ ဇနေတီတိ ဩဇာ။ အဝိနိဗ္ဘောဂရူပံ ကတ္ထစိပိ အညမညံ ဝိနိဘုဉ္ဇနဿ ဝိသုံ ဝိသုံ ပဝတ္တိယာ အဘာဝတော။ ရူပလောကေ ဂန္ဓာဒီနံ အဘာဝဝါဒိမတမ္ပိ ဟိ တတ္ထ တတ္ထ (ဝိဘ. မူလဋီ. ၂၂၇; ဝိဘ. အနုဋီ. ၂၂၇) အာစရိယေဟိ ပဋိက္ခိတ္တမေဝ။
֍ * ၂၈။ ဣစ္စေဝန္တိ ဧတ္ထပိ ဣတိ-သဒ္ဒေါ ပကာရတ္ထော, တေန ဣဓ အနာဂတမ္ပိ သဗ္ဗံ ဒုကတိကာဒိဘေဒံ သင်္ဂဏှာတိ။
ရူပဝိဘာဂဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၀၇။)ရူပသမုဋ္ဌာနနယဝဏ္ဏနာ
֍ * ၂၉။ ကာနိ ပန တာနိ ကမ္မာဒီနိ, ကထံ, ကတ္ထ, ကဒါ စ ရူပသမုဋ္ဌာနာနီတိ အာဟ ‘‘တတ္ထာ’’တျာဒိ။ ပဋိသန္ဓိမုပါဒါယာတိ ပဋိသန္ဓိစိတ္တဿ ဥပ္ပာဒက္ခဏံ ဥပါဒါယ။ ခဏေ ခဏေတိ ဧကေကဿ စိတ္တဿ တီသု တီသု ခဏေသု, နိရန္တရမေဝါတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ အပရေ ပန စိတ္တဿ ဌိတိက္ခဏံ (ဝိဘ. မူလဋီ. ၂၀ ပကိဏ္ဏကကထာဝဏ္ဏနာ), ဘင်္ဂက္ခဏေ စ ရူပုပ္ပာဒံ (ဝိဘ. မူလဋီ. ၂၀ ပကိဏ္ဏကကထာဝဏ္ဏနာ) ပဋိသေဓေန္တိ။ တတ္ထ ကိဉ္စာပိ ဌိတိက္ခဏာဘာဝေ တေသံ ဥပပတ္တိ စေဝ တတ္ထ ဝတ္တဗ္ဗဉ္စ ဟေဋ္ဌာ ကထိတမေဝ, ဣဓာပိ ပန ဘင်္ဂက္ခဏေ ရူပုပ္ပာဒါဘာဝေ ဥပပတ္တိယာ တတ္ထ ဝတ္တဗ္ဗေန စ သဟ သုခဂ္ဂဟဏတ္ထံ သင်္ဂဟေတွာ ဝုစ္စတိ –
‘‘ဥပ္ပန္နုပ္ပဇ္ဇမာနန္တိ၊ ဝိဘင်္ဂေ ဧဝမာဒိနံ။
ဘင်္ဂက္ခဏသ္မိံ ဥပ္ပန္နံ၊ နော စ ဥပ္ပဇ္ဇမာနကံ။
‘‘ဥပ္ပဇ္ဇမာနမုပ္ပာဒေ၊ ဥပ္ပန္နဉ္စာတိအာဒိနာ။
ဘင်္ဂုပ္ပာဒါဝ အက္ခာတာ၊ န စိတ္တဿ ဌိတိက္ခဏော။
‘‘‘ဥပ္ပာဒေါ စ ဝယော စေဝ၊ အညထတ္တံ ဌိတဿ စ။
ပညာယတီ’တိ (အ. နိ. ၃.၄၇) ဝုတ္တတ္တာ၊ ဌိတိ အတ္ထီတိ စေ မတံ။
‘‘အညထတ္တဿ ဧကသ္မိံ၊ ဓမ္မေ အနုပလဒ္ဓိတော။
ပညာဏဝစနာ စေဝ၊ ပဗန္ဓဋ္ဌိတိ တတ္ထပိ။
‘‘ဝုတ္တာ တသ္မာ န စိတ္တဿ၊ ဌိတိ ဒိဿတိ ပါဠိယံ။
အဘိဓမ္မေ အဘာဝေါပိ၊ နိသေဓောယေဝ သဗ္ဗထာ။
‘‘ယဒါ သမုဒယော ယဿ၊ နိရုဇ္ဈတိ တဒါဿ ကိံ။
ဒုက္ခမုပ္ပဇ္ဇတီတျေတ္ထ၊ ပဉှေ နောတိ နိသေဓတော။
‘‘ရူပုပ္ပာဒေါ န ဘင်္ဂသ္မိံ၊ တသ္မာ သဗ္ဗေပိ ပစ္စယာ။
ဥပ္ပာဒေယေဝ စိတ္တဿ၊ ရူပဟေတူတိ ကေစန။
‘‘ဝုစ္စတေ တတ္ထ ဧကသ္မိံ၊ ဓမ္မေယေဝ ယထာ မတာ။
ဥပ္ပာဒါဝတ္ထတော ဘိန္နာ၊ ဘင်္ဂါဝတ္ထာ တထေဝ တု။
‘‘ဘင်္ဂဿာဘိမုခါဝတ္ထာ၊ ဣစ္ဆိတဗ္ဗာ အယံ ဌိတိ။
နယဒဿနတော ဧသာ၊ ဝိဘင်္ဂေ န တု ဒေသိတာ။
‘‘လက္ခဏံ သင်္ခတဿေဝ၊ ဝတ္တုမုပ္ပာဒအာဒိနံ။
ဒေသိတတ္တာ န တတ္ထာပိ၊ ပဗန္ဓဿ ဌိတီရိတာ။
‘‘ဥပသဂ္ဂဿ ဓာတူနမတ္ထေယေဝ ပဝတ္တိတော။
ပညာယတီတိ စေတဿ၊ အတ္ထော ဝိညာယတေ ဣတိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၀၈။)‘‘ဘင်္ဂေ ရူပဿ နုပ္ပာဒေါ၊ စိတ္တဇာနံ ဝသေန ဝါ။
အာရုပ္ပံဝါဘိသန္ဓာယ၊ ဘာသိတော ယမကဿ ဟိ။
‘‘သဘာဝေါယံ ယထာလာဘ-ယောဇနာတိ တတော နဟိ။
န စိတ္တဋ္ဌိတိ ဘင်္ဂေ စ၊ န ရူပဿ အသမ္ဘဝေါ’’တိ။
֍ * ၃၁။ ရူပဝိရာဂဘာဝနာနိဗ္ဗတ္တတ္တာ ဟေတုနော တဗ္ဗိဓုရတာယ, အနောကာသတာယ စ အရူပဝိပါကာ, ရူပဇနနေ ဝိသေသပစ္စယေဟိ ဈာနင်္ဂေဟိ သမ္ပယောဂါဘာဝတော ဒွိပဉ္စဝိညာဏာနိ စာတိ စုဒ္ဒသ စိတ္တာနိ ရူပံ န သမုဋ္ဌာပေန္တီတိ ဝုတ္တံ ‘‘အာရုပ္ပဝိပါကဒွိပဉ္စဝိညာဏဝဇ္ဇိတ’’န္တိ။ ပဋိသန္ဓိစိတ္တံ, ပန စုတိစိတ္တဉ္စ ဧကူနဝီသတိ ဘဝင်္ဂဿေဝ အန္တောဂဓတ္တာ စိတ္တန္တရံ န ဟောတီတိ န တဿ ဝဇ္ဇနံ ကတံ။ ကိဉ္စာပိ န ကတံ, ပစ္ဆာဇာတပစ္စယရဟိတံ, ပန အာဟာရာဒီဟိ စ အနုပတ္ထဒ္ဓံ ဒုဗ္ဗလဝတ္ထုံ နိဿာယ ပဝတ္တတ္တာ, အတ္တနော စ အာဂန္တုကတာယ ကမ္မဇရူပေဟိ စိတ္တသမုဋ္ဌာနရူပါနံ ဌာနံ ဂဟေတွာ ဌိတတ္တာ စ ပဋိသန္ဓိစိတ္တံ ရူပသမုဋ္ဌာပကံ န ဟောတိ။ စုတိစိတ္တေ ပန အဋ္ဌကထာယံ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၆၃၆; ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၂၆ ပကိဏ္ဏကကထာ) တာဝ ‘‘ဝူပသန္တဝဋ္ဋမူလသ္မိံ သန္တာနေ သာတိသယံ သန္တဝုတ္တိတာယ ခီဏာသဝဿေဝ စုတိစိတ္တံ ရူပံ န သမုဋ္ဌာပေတီ’’တိ (ဓ. သ. မူလဋီ. ၆၃၆) ဝုတ္တံ။ အာနန္ဒာစရိယာဒယော ပန ‘‘သဗ္ဗေသမ္ပိ စုတိစိတ္တံ ရူပံ န သမုဋ္ဌာပေတီ’’တိ ဝဒန္တိ။ ဝိနိစ္ဆယော ပန နေသံ သင်္ခေပတော မူလဋီကာဒီသု, ဝိတ္ထာရတော စ အဘိဓမ္မတ္ထဝိကာသိနိယံ ဝုတ္တနယေန ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ ပဌမဘဝင်္ဂမုပါဒါယာတိ ပဋိသန္ဓိယာ အနန္တရနိဗ္ဗတ္တပဌမဘဝင်္ဂတော ပဋ္ဌာယ။ ဇာယန္တမေဝ သမုဋ္ဌာပေတိ, န ပန ဌိတံ, ဘိဇ္ဇမာနံ ဝါ အနန္တရာဒိပစ္စယလာဘေန ဥပ္ပာဒက္ခဏေယေဝ ဇနကသာမတ္ထိယယောဂတော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၀၉။)֍ * ၃၂။ ဣရိယာယ ကာယိကကိရိယာယ ပဝတ္တိပထဘာဝတော ဣရိယာပထော, ဂမနာဒိ, အတ္ထတော တဒဝတ္ထာ ရူပပ္ပဝတ္တိ။ တမ္ပိ သန္ဓာရေတိ ယထာပဝတ္တံ ဥပတ္ထမ္ဘေတိ။ ယထာ ဟိ ဝီထိစိတ္တေဟိ အဗ္ဗောကိဏ္ဏေ ဘဝင်္ဂေ ပဝတ္တမာနေ အင်္ဂါနိ ဩသီဒန္တိ, န ဧဝမေတေသု ဒွတ္တိံသဝိဓေသု, ဝက္ခမာနေသု စ ဆဗ္ဗီသတိယာ ဇာဂရဏစိတ္တေသု ပဝတ္တမာနေသု။ တဒါ ပန အင်္ဂါနိ ဥပတ္ထဒ္ဓါနိ ယထာပဝတ္တဣရိယာပထဘာဝေနေဝ ပဝတ္တန္တိ။
֍ * ၃၃။ ဝိညတ္တိမ္ပိ သမုဋ္ဌာပေန္တိ, န ကေဝလံ ရူပိရိယာပထာနေဝ။ အဝိသေသဝစနေပိ ပနေတ္ထ မနောဒွါရပ္ပဝတ္တာနေဝ ဝေါဋ္ဌဗ္ဗနဇဝနာနိ ဝိညတ္တိသမုဋ္ဌာပကာနိ, တထာ ဟာသဇနကာနိ စ ပဉ္စဒွါရပ္ပဝတ္တာနံ ပရိဒုဗ္ဗလဘာဝတောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ကာမဉ္စေတ္ထ ရူပဝိနိမုတ္တော ဣရိယာပထော, ဝိညတ္တိ ဝါ နတ္ထိ, တထာပိ န သဗ္ဗံ ရူပသမုဋ္ဌာပကံ စိတ္တံ ဣရိယာပထူပတ္ထမ္ဘကံ, ဝိညတ္တိဝိကာရဇနကဉ္စ ဟောတိ။ ယံ ပန စိတ္တံ ဝိညတ္တိဇနကံ, တံ ဧကံသတော ဣရိယာပထူပတ္ထမ္ဘကံ ဣရိယာပထဿ ဝိညတ္တိယာ သဟ အဝိနာဘာဝတော။ ဣရိယာပထူပတ္ထမ္ဘကဉ္စ ရူပဇနကန္တိ ဣမဿ ဝိသေသဒဿနတ္ထံ ရူပတော ဣရိယာပထဝိညတ္တီနံ ဝိသုံ ဂဟဏံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၁၀။)֍ * ၃၄။ တေရသာတိ ကုသလတော စတ္တာရိ, အကုသလတော စတ္တာရိ, ကိရိယတော ပဉ္စာတိ တေရသ။ တေသု ဟိ ပုထုဇ္ဇနာ အဋ္ဌဟိ ကုသလာကုသလေဟိ ဟသန္တိ, သေက္ခာ ဒိဋ္ဌိသဟဂတဝဇ္ဇိတေဟိ, အသေက္ခာ ပန ပဉ္စဟိ ကိရိယစိတ္တေဟိ, တတ္ထာပိ ဗုဒ္ဓါ စတူဟိ သဟေတုကကိရိယစိတ္တေဟေဝ ဟသန္တိ, န အဟေတုကေန ‘‘အတီတံသာဒီသု အပ္ပဋိဟတဉာဏံ ပတွာ ဣမေဟိ တီဟိ ဓမ္မေဟိ သမန္နာဂတဿ ဗုဒ္ဓဿ ဘဂဝတော သဗ္ဗံ ကာယကမ္မံ ဉာဏပုဗ္ဗင်္ဂမံ ဉာဏာနုပရိဝတ္တီ’’တိ ဝစနတော (မဟာနိ. ၆၉; စူဠနိ. မောဃရာဇမာဏဝပုစ္ဆာနိဒ္ဒေသ ၈၅; ပဋိ. မ. ၃.၅)။ န ဟိ ဝိစာရဏပညာရဟိတဿ ဟသိတုပ္ပာဒဿ ဗုဒ္ဓါနံ ပဝတ္တိ ယုတ္တာတိ ဝဒန္တိ။ ဟသိတုပ္ပာဒစိတ္တေန ပန ပဝတ္တိယမာနမ္ပိ တေသံ သိတကရဏံ ပုဗ္ဗေနိဝါသအနာဂတံသသဗ္ဗညုတညာဏာနံ အနုဝတ္တကတ္တာ ဉာဏာနုပရိဝတ္တိယေဝါတိ။ ဧဝဉ္စ ကတွာ အဋ္ဌကထာယံ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၅၆၈) ‘‘တေသံ ဉာဏာနံ စိဏ္ဏပရိယန္တေ ဣဒံ စိတ္တံ ဟာသယမာနံ ဥပ္ပဇ္ဇတီ’’တိ ဝုတ္တံ, တသ္မာ န တဿ ဗုဒ္ဓါနံ ပဝတ္တိ သက္ကာ နိဝါရေတုံ။
֍ * ၃၅။ ပစ္ဆာဇာတာဒိပစ္စယူပတ္ထမ္ဘလာဘေန ဌိတိက္ခဏေယေဝ ဥတုဩဇာနံ ဗလဝဘာဝေါတိ ဝုတ္တံ ‘‘တေဇောဓာတု ဌိတိပ္ပတ္တာ’’တျာဒိ။
֍ * ၃၇။ တတ္ထ ဟဒယဣန္ဒြိယရူပါနိ နဝ ကမ္မတောယေဝ ဇာတတ္တာ ကမ္မဇာနေဝ။ ယဉှိ ဇာတံ, ဇာယတိ, ဇာယိဿတိ စ, တံ ‘‘ကမ္မဇ’’န္တိ ဝုစ္စတိ ယထာ ဒုဒ္ဓန္တိ။
֍ * ၄၀။ ပစ္စုပ္ပန္နပစ္စယာပေက္ခတ္တာ လဟုတာဒိတ္တယံ ကမ္မဇံ န ဟောတိ, ဣတရထာ သဗ္ဗဒါဘာဝီဟိ ဘဝိတဗ္ဗန္တိ ဝုတ္တံ ‘‘လဟုတာဒိတ္တယံ ဥတုစိတ္တာဟာရေဟိ သမ္ဘောတီ’’တိ။
֍ * ၄၃။ ဧကန္တကမ္မဇာနိ နဝ, စတုဇေသု ကမ္မဇာနိ နဝါတိ အဋ္ဌာရသ ကမ္မဇာနိ, ပဉ္စဝိကာရရူပသဒ္ဒအဝိနိဗ္ဘောဂရူပအာကာသဝသေန ပန္နရသ စိတ္တဇာနိ, သဒ္ဒေါ, လဟုတာဒိတ္တယံ, အဝိနိဗ္ဘောဂါကာသရူပါနိ နဝါတိ တေရသ ဥတုဇာနိ, လဟုတာဒိတ္တယအဝိနိဗ္ဘောဂါကာသဝသေန ဒွါဒသ အာဟာရဇာနိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၁၁။)֍ * ၄၄။ ကေဝလံ ဇာယမာနာဒိရူပါနံ ဇာယမာနပရိပစ္စမာနဘိဇ္ဇမာနရူပါနံ သဘာဝတ္တာ သဘာဝမတ္တံ ဝိနာ အတ္တနော ဇာတိအာဒိလက္ခဏာဘာဝတော လက္ခဏာနိ ကေဟိစိ ပစ္စယေဟိ န ဇာယန္တီတိ ပကာသိတံ။ ဥပ္ပာဒါဒိယုတ္တာနဉှိ စက္ခာဒီနံ ဇာတိအာဒီနိ လက္ခဏာနိ ဝိဇ္ဇန္တိ, န ဧဝံ ဇာတိအာဒီနံ။ ယဒိ တေသမ္ပိ ဇာတိအာဒီနိ သိယုံ, ဧဝံ အနဝတ္ထာနမေဝ အာပဇ္ဇေယျ။ ယံ ပန ‘‘ရူပါယတနံ။ပေ.။ ကဗဠီကာရော အာဟာရော။ ဣမေ ဓမ္မာ စိတ္တသမုဋ္ဌာနာ’’တျာဒီသု (ဓ. သ. ၁၂၀၁) ဇာတိယာ ကုတောစိဇာတတ္တံ အနုညာတံ, တမ္ပိ ရူပဇနကပစ္စယာနံ ရူပုပ္ပာဒနံ ပတိ အနုပရတဗျာပါရာနံ ပစ္စယဘာဝူပဂမနက္ခဏေ ဇာယမာနဓမ္မဝိကာရဘာဝေန ဥပလဗ္ဘမာနတံ သန္ဓာယာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ယမ္ပိ ‘‘ဇာတိ, ဘိက္ခဝေ, အနိစ္စာ သင်္ခတာ ပဋိစ္စသမုပ္ပန္နာ။ ဇရာမရဏံ, ဘိက္ခဝေ, အနိစ္စံ သင်္ခတံ ပဋိစ္စသမုပ္ပန္န’’န္တိ ဝစနံ (သံ. နိ. ၂.၂၀), တတ္ထာပိ ပဋိစ္စသမုပ္ပန္နာနံ လက္ခဏဘာဝတောတိ အယမေတ္ထာဘိသန္ဓိ။ တေနာဟု ပေါရာဏာ –
‘‘ပါဌေ ကုတောစိ ဇာတတ္တံ၊ ဇာတိယာ ပရိယာယတော။
သင်္ခတာနံ သဘာဝတ္တာ၊ တီသု သင်္ခတတောဒိတာ’’တိ။
ရူပသမုဋ္ဌာနနယဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ကလာပယောဇနာဝဏ္ဏနာ
֍ * ၄၅။ ယသ္မာ ပနေတာနိ ရူပါနိ ကမ္မာဒိတော ဥပ္ပဇ္ဇမာနာနိပိ န ဧကေကံ သမုဋ္ဌဟန္တိ, အထ ခေါ ပိဏ္ဍတောဝ။ တသ္မာ ပိဏ္ဍာနံ ဂဏနပရိစ္ဆေဒံ, သရူပဉ္စ ဒဿေတုံ ‘‘ဧကုပ္ပာဒါ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။ သဟဝုတ္တိနောတိ ဝိသုံ ဝိသုံ ကလာပဂတရူပဝသေန သဟဝုတ္တိနော, န သဗ္ဗကလာပါနံ အညမညံ သဟုပ္ပတ္တိဝသေန။
֍ * ၄၆။ ဒသ ပရိမာဏာ အဿာတိ ဒသကံ, သမုဒါယဿေတံ နာမံ, စက္ခုနာ ဥပလက္ခိတံ, တပ္ပဓာနံ ဝါ ဒသကံ စက္ခုဒသကံ။ ဧဝံ သေသေသုပိ။
֍ * ၄၇။ ဝစီဝိညတ္တိဂ္ဂဟဏေန သဒ္ဒေါပိ သင်္ဂဟိတော ဟောတိ တဿာ တဒဝိနာဘာဝတောတိ ဝုတ္တံ ‘‘ဝစီဝိညတ္တိဒသက’’န္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၁၂။)֍ * ၅၀။ ကိံ ပနေတေ ဧကဝီသတိ ကလာပါ သဗ္ဗေပိ သဗ္ဗတ္ထ ဟောန္တိ, ဥဒါဟု ကေစိ ကတ္ထစီတိ အာဟ ‘‘တတ္ထာ’’တျာဒိ။
ကလာပယောဇနာဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ရူပပဝတ္တိက္ကမဝဏ္ဏနာ
֍ * ၅၂။ ဣဒါနိ နေသံ သမ္ဘဝဝသေန, ပဝတ္တိပဋိသန္ဓိဝသေန, ယောနိဝသေန စ ပဝတ္တိံ ဒဿေတုံ ‘‘သဗ္ဗာနိပိ ပနေတာနီ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။ ယထာရဟန္တိ သဘာဝကပရိပုဏ္ဏာယတနာနံ အနုရူပတော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၁၃။)֍ * ၅၃။ ကမလကုဟရဂဗ္ဘမလာဒိသံသေဒဋ္ဌာနေသု ဇာတာ သံသေဒဇာ။ ဥပပါတော နေသံ အတ္ထီတိ ဩပပါတိကာ, ဥက္ကံသဂတိပရိစ္ဆေဒဝသေန စေတ္ထ ဝိသိဋ္ဌဥပပါတော ဂဟိတော ယထာ ‘‘အဘိရူပဿ ကညာ ဒါတဗ္ဗာ’’တိ။ သတ္တ ဒသကာနိ ပါတုဘဝန္တိ ပရိပုဏ္ဏာယတနဘာဝေန ဥပလဗ္ဘနတော။ ကဒါစိ န လဗ္ဘန္တိ ဇစ္စန္ဓဇစ္စဗဓိရဇစ္စာဃာနနပုံသကအာဒိကပ္ပိကာနံ ဝသေန။ တတ္ထ သုဂတိယံ မဟာနုဘာဝေန ကမ္မုနာ နိဗ္ဗတ္တမာနာနံ ဩပပါတိကာနံ ဣန္ဒြိယဝေကလ္လာယောဂတော စက္ခုသောတဃာနာလာဘော သံသေဒဇာနံ, ဘာဝါလာဘော ပဌမကပ္ပိကဩပပါတိကာနံ ဝသေနပိ။ ဒုဂ္ဂတိယံ ပန စက္ခုသောတဘာဝါလာဘော ဒွိန္နမ္ပိ ဝသေန, ဃာနာလာဘော သံသေဒဇာနမေဝ ဝသေန, န ဩပပါတိကာနံ ဝသေနာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ တထာ ဟိ ဓမ္မဟဒယဝိဘင်္ဂေ ‘‘ကာမဓာတုယာ ဥပပတ္တိက္ခဏေ ကဿစိ ဧကာဒသာယတနာနိ ပါတုဘဝန္တိ, ကဿစိ ဒသ, ကဿစိ အပရာနိပိ ဒသ, ကဿစိ နဝ, ကဿစိ သတ္တာ’’တိ (ဝိဘ. ၁၀၀၇) ဝစနတော ပရိပုဏ္ဏိန္ဒြိယဿ ဩပပါတိကဿ သဒ္ဒါယတနဝဇ္ဇိတာနိ ဧကာဒသာယတနာနိ ဝုတ္တာနိ။ အန္ဓဿ စက္ခာယတနဝဇ္ဇိတာနိ ဒသ, တထာ ဗဓိရဿ သောတာယတနဝဇ္ဇိတာနိ, အန္ဓဗဓိရဿ တဒုဘယဝဇ္ဇိတာနိ နဝ, ဂဗ္ဘသေယျကဿ စက္ခုသောတဃာနဇိဝှာသဒ္ဒါယတနဝဇ္ဇိတာနိသတ္တာယတနာနိ ဝုတ္တာနိ။ ယဒိ ပန အဃာနကောပိ ဩပပါတိကော သိယာ, အန္ဓဗဓိရာဃာနကာနံ ဝသေန တိက္ခတ္တုံ ဒသ, အန္ဓဗဓိရအန္ဓာဃာနကဗဓိရာဃာနကာနံ ဝသေန တိက္ခတ္တုံ နဝ, အန္ဓဗဓိရာဃာနကဿ ဝသေန စ အဋ္ဌ အာယတနာနိ ဝတ္တဗ္ဗာနိ သိယုံ, န ပနေဝံ ဝုတ္တာနိ။ တသ္မာ နတ္ထိ ဩပပါတိကဿ ဃာနဝေကလ္လန္တိ။ တထာ စ ဝုတ္တံ ယမကဋ္ဌကထာယံ ‘‘အဃာနကော ဩပပါတိကော နတ္ထိ။ ယဒိ ဘဝေယျ, ကဿစိ အဋ္ဌာယတနာနီတိ ဝဒေယျာ’’တိ (ယမ. အဋ္ဌ. အာယတနယမက. ၁၈-၂၁)။
သံသေဒဇာနံ ပန ဃာနာဘာဝေါ န သက္ကာ နိဝါရေတုံ ‘‘ကာမဓာတုယာ ဥပပတ္တိက္ခဏေ’’တျာဒိပါဠိယာ (ဝိဘ. ၁၀၀၇) ဩပပါတိကယောနိမေဝ သန္ဓာယ, သတ္တာယတနဂ္ဂဟဏဿ စ အညေသံ အသမ္ဘဝတော ဂဗ္ဘသေယျကမေဝ သန္ဓာယ ဝုတ္တတ္တာ။ ယံ ပန ‘‘သံသေဒဇယောနိကာ ပရိပုဏ္ဏာယတနဘာဝေန ဩပပါတိကသင်္ဂဟံ ကတွာ ဝုတ္တာ’’တိ အဋ္ဌကထာဝစနံ, တမ္ပိ ပရိပုဏ္ဏာယတနံယေဝ သံသေဒဇာနံ ဩပပါတိကေသု သင်္ဂဟဝသေန ဝုတ္တံ။ အပရေ ပန ယမကေ ဃာနဇိဝှာနံ သဟစာရိတာ ဝုတ္တာတိ အဇိဝှဿ အသမ္ဘဝတော အဃာနကဿပိ အဘာဝမေဝ ဝဏ္ဏေန္တိ, တတ္ထာပိ ယထာ စက္ခုသောတာနိ ရူပဘဝေ ဃာနဇိဝှာဟိ ဝိနာ ပဝတ္တန္တိ, န ဧဝံ ဃာနဇိဝှာ အညမညံ ဝိနာ ပဝတ္တန္တိ ဒွိန္နမ္ပိ ရူပဘဝေ အနုပ္ပဇ္ဇနတောတိ ဧဝံ ဝိသုံ ဝိသုံ ကာမဘဝေ အပ္ပဝတ္တိဝသေန တေသံ သဟစာရိတာ ဝုတ္တာတိ န န သက္ကာ ဝတ္တုန္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၁၄။)֍ * ၅၄။ ဂဗ္ဘေ မာတုကုစ္ဆိယံ သေန္တီတိ ဂဗ္ဘသေယျကာ, တေယေဝ ရူပါဒီသု သတ္တတာယ သတ္တာတိ ဂဗ္ဘသေယျကသတ္တာ။ ဧတေ အဏ္ဍဇဇလာဗုဇာ။ တီဏိ ဒသကာနိ ပါတုဘဝန္တိ, ယာနိ ‘‘ကလလရူပ’’န္တိ ဝုစ္စန္တိ, ပရိပိဏ္ဍိတာနိ စ တာနိ ဇာတိဥဏ္ဏာယ ဧကဿ အံသုနော ပသန္နတိလတေလေ ပက္ခိပိတွာ ဥဒ္ဓဋဿ ပဂ္ဃရိတွာ အဂ္ဂေ ဌိတဗိန္ဒုမတ္တာနိ အစ္ဆာနိ ဝိပ္ပသန္နာနိ။ ကဒါစိ န လဗ္ဘတိ အဘာဝကသတ္တာနံ ဝသေန။ တတော ပရန္တိ ပဋိသန္ဓိတော ပရံ။ ပဝတ္တိကာလေတိ သတ္တမေ သတ္တာဟေ, ဋီကာကာရမတေန ဧကာဒသမေ သတ္တာဟေ ဝါ။ ကမေနာတိ စက္ခုဒသကပါတုဘာဝတော သတ္တာဟာတိက္ကမေန သောတဒသကံ, တတော သတ္တာဟာတိက္ကမေန ဃာနဒသကံ, တတော သတ္တာဟာတိက္ကမေန ဇိဝှာဒသကန္တိ ဧဝံ အနုက္ကမေန။ အဋ္ဌကထာယမ္ပိ ဟိ အယမတ္ထော ဒဿိတောဝ။
֍ * ၅၅။ ဌိတိကာလန္တိ ပဋိသန္ဓိစိတ္တဿ ဌိတိကာလံ။ ပဋိသန္ဓိစိတ္တသဟဇာတာ ဟိ ဥတု ဌာနပ္ပတ္တာ တဿ ဌိတိက္ခဏေ သုဒ္ဓဋ္ဌကံ သမုဋ္ဌာပေတိ, တဒါ ဥပ္ပန္နာ ဘင်္ဂက္ခဏေတျာဒိနာ အနုက္ကမေန ဥတု ရူပံ ဇနေတိ။ ဩဇာဖရဏမုပါဒါယာတိ ဂဗ္ဘသေယျကဿ မာတု အဇ္ဈောဟဋာဟာရတော သံသေဒဇောပပါတိကာနဉ္စ မုခဂတသေမှာဒိတော ဩဇာယ ရသဟရဏီအနုသာရေန သရီရေ ဖရဏကာလတော ပဋ္ဌာယ။
֍ * ၅၆။ စုတိစိတ္တံ ဥပရိမံ ဧတဿာတိ စုတိစိတ္တောပရိ။ ကမ္မဇရူပါနိ န ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ တဒုပ္ပတ္တိယံ မရဏာဘာဝတော။ ကမ္မဇရူပဝိစ္ဆေဒေ ဟိ ‘‘မတော’’တိ ဝုစ္စတိ။ ယထာဟ –
‘‘အာယု ဥသ္မာ စ ဝိညာဏံ၊ ယဒါ ကာယံ ဇဟန္တိမံ။
အပဝိဒ္ဓါ တဒါ သေတိ၊ နိရတ္ထံဝ ကလိင်္ဂရ’’န္တိ။ (သံ. နိ. ၃.၉၅ ထောကံ ဝိသဒိသံ)။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၁၅။)ပုရေတရန္တိ သတ္တရသမဿ ဥပ္ပာဒက္ခဏေ။ တတောပရံ စိတ္တဇာဟာရဇရူပဉ္စ ဝေါစ္ဆိဇ္ဇတီတိ အဇီဝကသန္တာနေ တေသံ ဥပ္ပတ္တိယာ အဘာဝတော ယထာနိဗ္ဗတ္တံ စိတ္တဇံ, အာဟာရဇဉ္စ တတော ပရံ ကိဉ္စိ ကာလံ ပဝတ္တိတွာ နိရုဇ္ဈတိ။ အပရေ ပန အာစရိယာ ‘‘စိတ္တဇရူပံ စုတိစိတ္တတော ပုရေတရမေဝ ဝေါစ္ဆိဇ္ဇတီ’’တိ ဝဏ္ဏေန္တိ။
֍ * ၅၈။ ရူပလောကေ ဃာနဇိဝှာကာယာနံ အဘာဝေ ကာရဏံ ဝုတ္တမေဝ။ ဘာဝဒွယံ ပန ဗဟလကာမရာဂူပနိဿယတ္တာ ဗြဟ္မာနဉ္စ တဒဘာဝတော တတ္ထ န ပဝတ္တတိ။ အာဟာရဇကလာပါနိ စ န လဗ္ဘန္တိ အဇ္ဈောဟဋာဟာရာဘာဝေန သရီရဂတဿပိ အာဟာရဿ ရူပသမုဋ္ဌာပနာဘာဝတော။ ဗာဟိရဉှိ ဥတုံ, အာဟာရဉ္စ ဥပနိဿယံ လဘိတွာ ဥတုအာဟာရာ ရူပံ သမုဋ္ဌာပေန္တိ။ ဇီဝိတနဝကန္တိ ကာယာဘာဝတော ကာယဒသကဋ္ဌာနိယံ ဇီဝိတနဝကံ။
֍ * ၅၉။ အတိရိစ္ဆတိ သေသဗြဟ္မာနံ ပဋိသန္ဓိယံ, ပဝတ္တေ စ ဥပလဘိတဗ္ဗရူပတော အဝသိဋ္ဌံ ဟောတိ, မရဏကာလေ ပန ဗြဟ္မာနံ သရီရနိက္ခေပါဘာဝတော သဗ္ဗေသမ္ပိ တိသမုဋ္ဌာနာနိ, ဒွိသမုဋ္ဌာနာနိ စ သဟေဝ နိရုဇ္ဈန္တိ။
֍ * ၆၁။ ရူပေသု တေဝီသတိ ဃာနဇိဝှာကာယဘာဝဒွယဝသေန ပဉ္စန္နံ အဘာဝတော။ ကေစိ ပန ‘‘လဟုတာဒိတ္တယမ္ပိ တေသု နတ္ထိ ဒန္ဓတ္တကရာဒိဓာတုက္ခောဘာဘာဝတော’’တိ ဝဒန္တိ, တံ အကာရဏံ။ န ဟိ ဝူပသမေတဗ္ဗာပေက္ခာ တဗ္ဗိရောဓိဓမ္မပ္ပဝတ္တိ တထာ သတိ သဟေတုကကိရိယစိတ္တေသု လဟုတာဒီနံ အဘာဝပ္ပသင်္ဂတော။ ‘‘သဒ္ဒေါ ဝိကာရော’’တျာဒိ သဗ္ဗေသမ္ပိ သာဓာရဏဝသေန ဝုတ္တံ။
ရူပပဝတ္တိက္ကမဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၁၆။)နိဗ္ဗာနဘေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၆၂။ ဧတ္တာဝတာ စိတ္တစေတသိကရူပါနိ ဝိဘာဂတော နိဒ္ဒိသိတွာ ဣဒါနိ နိဗ္ဗာနံ နိဒ္ဒိသန္တော အာဟ ‘‘နိဗ္ဗာနံ ပနာ’’တျာဒိ။ ‘‘စတုမဂ္ဂဉာဏေန သစ္ဆိကာတဗ္ဗ’’န္တိ ဣမိနာ နိဗ္ဗာနဿ တံတံအရိယပုဂ္ဂလာနံ ပစ္စက္ခသိဒ္ဓတံ ဒဿေတိ။ ‘‘မဂ္ဂဖလာနမာရမ္မဏဘူတ’’န္တိ ဣမိနာ ကလျာဏပုထုဇ္ဇနာနံ အနုမာနသိဒ္ဓတံ။ သင်္ခတဓမ္မာရမ္မဏဉှိ, ပညတ္တာရမ္မဏံ ဝါ ဉာဏံ ကိလေသာနံ သမုစ္ဆေဒပဋိပ္ပဿမ္ဘနေ အသမတ္ထံ, အတ္ထိ စ လောကေ ကိလေသသမုစ္ဆေဒါဒိ။ တသ္မာ အတ္ထိ သင်္ခတသမ္မုတိဓမ္မဝိပရီတော ကိလေသာနံ သမုစ္ဆေဒပဋိပ္ပဿဒ္ဓိကရာနံ မဂ္ဂဖလာနံ အာရမ္မဏဘူတော နိဗ္ဗာနံ နာမ ဧကော ဓမ္မောတိ သိဒ္ဓံ။ ပစ္စက္ခာနုမာနသိဒ္ဓတာသန္ဒဿနေန စ အဘာဝမတ္တံ နိဗ္ဗာနန္တိ ဝိပ္ပဋိပန္နာနံ ဝါဒံ နိသေဓေတီတိ အလမတိပ္ပပဉ္စေန။ ခန္ဓာဒိဘေဒေ တေဘူမကဓမ္မေ ဟေဋ္ဌုပရိယဝသေန ဝိနနတော သံသိဗ္ဗနတော ဝါနသင်္ခါတာယ တဏှာယ နိက္ခန္တတ္တာ ဝိသယာတိက္ကမဝသေန အတီတတ္တာ။
֍ * ၆၃။ သဘာဝတောတိ အတ္တနော သန္တိလက္ခဏေန။ ဥပါဒီယတိ ကာမုပါဒါဒီဟီတိ ဥပါဒိ, ပဉ္စက္ခန္ဓဿေတံ အဓိဝစနံ, ဥပါဒိယေဝ သေသော ကိလေသေဟီတိ ဥပါဒိသေသော, တေန သဟ ဝတ္တတီတိ သဥပါဒိသေသာ, သာ ဧဝ နိဗ္ဗာနဓာတူတိ သဥပါဒိသေသနိဗ္ဗာနဓာတု။ ကာရဏပရိယာယေနာတိ သဥပါဒိသေသာဒိဝသေန ပညာပနေ ကာရဏဘူတဿ ဥပါဒိသေသ ဘာဝါဘာဝဿ လေသေန။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၁၇။)֍ * ၆၄။ အာရမ္မဏတော, သမ္ပယောဂတော စ ရာဂဒေါသမောဟေဟိ သုညတ္တာ သုညံ, သုညမေဝ သုညတံ, တထာ ရာဂါဒိနိမိတ္တရဟိတတ္တာ အနိမိတ္တံ။ ရာဂါဒိပဏိဓိရဟိတတ္တာ အပ္ပဏိဟိတံ။ သဗ္ဗသင်္ခါရေဟိ ဝါ သုညတ္တာ သုညတံ။ သဗ္ဗသင်္ခါရနိမိတ္တာဘာဝတော အနိမိတ္တံ။ တဏှာပဏိဓိယာ အဘာဝတော အပ္ပဏိဟိတံ။
֍ * ၆၅။ စဝနာဘာဝတော အစ္စုတံ။ အန္တဿ ပရိယောသာနဿ အတိက္ကန္တတ္တာ အစ္စန္တံ။ ပစ္စယေဟိ အသင်္ခတတ္တာ အသင်္ခတံ။ အတ္တနော ဥတ္တရိတရဿ အဘာဝတော, သဟဓမ္မေန ဝတ္တဗ္ဗဿ ဥတ္တရဿ ဝါ အဘာဝတော အနုတ္တရံ။ ဝါနတော တဏှာတော မုတ္တတ္တာ သဗ္ဗသော အပဂတတ္တာ ဝါနမုတ္တာ။ မဟန္တေ သီလက္ခန္ဓာဒိကေ ဧသန္တိ ဂဝေသန္တီတိ မဟေသယော။ ‘‘ဣတိ စိတ္တ’’န္တျာဒိ ဆဟိ ပရိစ္ဆေဒေဟိ ဝိဘတ္တာနံ စိတ္တာဒီနံ နိဂမနံ။
နိဗ္ဗာနဘေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ဣတိ အဘိဓမ္မတ္ထဝိဘာဝိနိယာ နာမ အဘိဓမ္မတ္ထသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာယ
ရူပပရိစ္ဆေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
၇. သမုစ္စယပရိစ္ဆေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁။ သလက္ခဏာ စိန္တနာဒိသလက္ခဏာ စိတ္တစေတသိကနိပ္ဖန္နရူပနိဗ္ဗာနဝသေန ဒွါသတ္တတိပဘေဒါ ဝတ္ထုဓမ္မာ သဘာဝဓမ္မာ ဝုတ္တာ, ဣဒါနိ တေသံ ယထာယောဂံ သဘာဝဓမ္မာနံ ဧကေကသမုစ္စယဝသေန ယောဂါနုရူပတော အကုသလသင်္ဂဟာဒိဘေဒံ သမုစ္စယံ ရာသိံ ပဝက္ခာမီတိ ယောဇနာ။
֍ * ၂။ အကုသလာနမေဝ သဘာဂဓမ္မဝသေန သင်္ဂဟော အကုသလသင်္ဂဟော။ ကုသလာဒိဝသေန မိဿကာနံ သင်္ဂဟော မိဿကသင်္ဂဟော, သစ္စာဘိသမ္ဗောဓိသင်္ခါတဿ အရိယမဂ္ဂဿ ပက္ခေ ဘဝါနံ ဗောဓိပက္ခိယာနံ ဓမ္မာနံ သတိပဋ္ဌာနာဒိဘေဒါနံ သဘာဂဝတ္ထုဝသေန သင်္ဂဟော ဗောဓိပက္ခိယသင်္ဂဟော။ ခန္ဓာဒိဝသေန သဗ္ဗေသံ သင်္ဂဟော သဗ္ဗသင်္ဂဟော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၁၈။)အကုသလသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ
֍ * ၃။ ပုဗ္ဗကောဋိယာ အပညာယနတော စိရပါရိဝါသိယဋ္ဌေန, ဝဏတော ဝါ ဝိဿန္ဒမာနယူသာ ဝိယ စက္ခာဒိတော ဝိသယေသု ဝိဿန္ဒနတော အာသဝါ။ အထ ဝါ ဘဝတော အာဘဝဂ္ဂံ ဓမ္မတော အာဂေါတြဘုံ သဝန္တိ ပဝတ္တန္တီတိ အာသဝါ။ အဝဓိအတ္ထော စေတ္ထ အာ-ကာရော, အဝဓိ စ မရိယာဒါဘိဝိဓိဝသေန ဒုဝိဓော။ တတ္ထ ‘‘အာပါဋလိပုတ္တံ ဝုဋ္ဌော ဒေဝေါ’’တျာဒီသု ဝိယ ကိရိယံ ဗဟိ ကတွာ ပဝတ္တော မရိယာဒေါ။ ‘‘အာဘဝဂ္ဂံ သဒ္ဒေါ အဗ္ဘုဂ္ဂတော’’တျာဒီသု ဝိယ ကိရိယံ ဗျာပေတွာ ပဝတ္တော အဘိဝိဓိ။ ဣဓ ပန အဘိဝိဓိမှိ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ တထာ ဟေတေ နိဗ္ဗတ္တိဋ္ဌာနဘူတေ စ ဘဝဂ္ဂေ, ဂေါတြဘုမှိ စ အာရမ္မဏဘူတေ ပဝတ္တန္တိ။ ဝိဇ္ဇမာနေသု စ အညေသု အာဘဝဂ္ဂံ, အာဂေါတြဘုဉ္စ သဝန္တေသု မာနာဒီသု အတ္တတ္တနိယဂ္ဂဟဏဝသေန အဘိဗျာပနတော မဒကရဏဋ္ဌေန အာသဝသဒိသတာယ စ ဧတေယေဝ အာသဝဘာဝေန နိရုဠှာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ကာမောယေဝ အာသဝေါ ကာမာသဝေါ, ကာမရာဂေါ။ ရူပါရူပဘဝေသု ဆန္ဒရာဂေါ ဘဝါသဝေါ။ ဈာနနိကန္တိသဿတဒိဋ္ဌိသဟဂတော စ ရာဂေါ ဧတ္ထေဝ သင်္ဂယှတိ။ တတ္ထ ပဌမော ဥပပတ္တိဘဝေသု ရာဂေါ, ဒုတိယော ကမ္မဘဝေ, တတိယော ဘဝဒိဋ္ဌိသဟဂတော။ ဒွါသဋ္ဌိဝိဓာ ဒိဋ္ဌိ ဒိဋ္ဌာသဝေါ။ ဒုက္ခာဒီသု စတူသု သစ္စေသု, ပုဗ္ဗန္တေ, အပရန္တေ, ပုဗ္ဗာပရန္တေ, ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒေသု စာတိ အဋ္ဌသု ဌာနေသု အညာဏံ အဝိဇ္ဇာသဝေါ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၁၉။)֍ * ၄။ ဩတ္ထရိတွာ ဟရဏတော, ဩဟနနတော ဝါ ဟေဋ္ဌာ ကတွာ ဟနနတော ဩသီဒါပနတော ‘‘ဩဃော’’တိ ဝုစ္စတိ ဇလပ္ပဝါဟော, ဧတေ စ သတ္တေ ဩတ္ထရိတွာ ဟနန္တာ ဝဋ္ဋသ္မိံ သတ္တေ ဩသီဒါပေန္တာ ဝိယ ဟောန္တီတိ ဩဃသဒိသတာယ ဩဃာ, အာသဝါယေဝ ပနေတ္ထ ယထာဝုတ္တဋ္ဌေန ‘‘ဩဃာ’’တိ စ ဝုစ္စန္တိ။
֍ * ၅။ ဝဋ္ဋသ္မိံ, ဘဝယန္တကေ ဝါ သတ္တေ ကမ္မဝိပါကေန ဘဝန္တရာဒီဟိ, ဒုက္ခေန ဝါ သတ္တေ ယောဇေန္တီတိ ယောဂါ, ဟေဋ္ဌာ ဝုတ္တဓမ္မာဝ။
֍ * ၆။ နာမကာယေန ရူပကာယံ, ပစ္စုပ္ပန္နကာယေန ဝါ အနာဂတကာယံ ဂန္ထေန္တိ ဒုပ္ပမုဉ္စံ ဝေဌေန္တီတိ ကာယဂန္ထာ။ ဂေါသီလာဒိနာ သီလေန, ဝတေန, တဒုဘယေန စ သုဒ္ဓီတိ ဧဝံ ပရတော အသဘာဝတော အာမသနံ ပရာမာသော။ ‘‘ဣဒမေဝ သစ္စံ, မောဃမည’’န္တိ အဘိနိဝိသနံ ဒဠှဂ္ဂါဟော ဣဒံ သစ္စာဘိနိဝေသော။
֍ * ၇။ မဏ္ဍူကံ ပန္နဂေါ ဝိယ ဘုသံ ဒဠှံ အာရမ္မဏံ အာဒိယန္တီတိ ဥပါဒါနာနိ။ ကာမောယေဝ ဥပါဒါနံ, ကာမေ ဥပါဒိယတီတိ ဝါ ကာမုပါဒါနံ။ ‘‘ဣမိနာ မေ သီလဝတာဒိနာ သံသာရသုဒ္ဓီ’’တိ ဧဝံ သီလဝတာဒီနံ ဂဟဏံ သီလဗ္ဗတုပါဒါနံ။ ဝဒန္တိ ဧတေနာတိ ဝါဒေါ, ခန္ဓေဟိ ဗျတိရိတ္တာဗျတိရိတ္တဝသေန ဝီသတိ ပရိကပ္ပိတဿ အတ္တနော ဝါဒေါ အတ္တဝါဒေါ။ သောယေဝ ဥပါဒါနန္တိ အတ္တဝါဒုပါဒါနံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၂၀။)֍ * ၈။ ဈာနာဒိဝသေန ဥပ္ပဇ္ဇနကကုသလစိတ္တံ နိသေဓေန္တိ တထာ တဿ ဥပ္ပဇ္ဇိတုံ န ဒေန္တီတိ နီဝရဏာနိ, ပညာစက္ခုနော ဝါ အာဝရဏဋ္ဌေန နီဝရဏာ။ ပဉ္စသု ကာမဂုဏေသု အဓိမတ္တရာဂသင်္ခါတော ကာမောယေဝ ဆန္ဒနဋ္ဌေန ဆန္ဒော စာတိ ကာမစ္ဆန္ဒော။ သောယေဝ နီဝရဏန္တိ ကာမစ္ဆန္ဒနီဝရဏံ။ ဗျာပဇ္ဇတိ ဝိနဿတိ ဧတေန စိတ္တန္တိ ဗျာပါဒေါ, ‘‘အနတ္ထံ မေ အစရီ’’တျာဒိနယပ္ပဝတ္တနဝဝိဓအာဃာတဝတ္ထုပဒဋ္ဌာနတာယ နဝဝိဓော, အဋ္ဌာနကောပေန သဟ ဒသဝိဓော ဝါ ဒေါသော, သောယေဝ နီဝရဏန္တိ ဗျာပါဒနီဝရဏံ။ ထိနမိဒ္ဓမေဝ နီဝရဏံ ထိနမိဒ္ဓနီဝရဏံ။ တထာ ဥဒ္ဓစ္စကုက္ကုစ္စနီဝရဏံ။ ကသ္မာ ပနေတေ ဘိန္နဓမ္မာ ဒွေ ဒွေ ဧကနီဝရဏဘာဝေန ဝုတ္တာတိ? ကိစ္စာဟာရပဋိပက္ခာနံ သမာနဘာဝတော။ ထိနမိဒ္ဓါနဉှိ စိတ္တုပ္ပာဒဿ လယာပါဒနကိစ္စံ သမာနံ, ဥဒ္ဓစ္စကုက္ကုစ္စာနံ အဝူပသန္တဘာဝကာရဏံ။ တထာ ပုရိမာနံ ဒွိန္နံ တန္ဒီဝိဇမ္ဘိတာ အာဟာရော, ဟေတူတျတ္ထော, ပစ္ဆိမာနံ ဉာတိဗျသနာဒိဝိတက္ကနံ။ ပုရိမာနဉ္စ ဒွိန္နံ ဝီရိယံ ပဋိပက္ခဘူတံ, ပစ္ဆိမာနံ သမထောတိ, တေနာဟု ပေါရာဏာ –
‘‘ကိစ္စာဟာရဝိပက္ခာနံ၊ ဧကတ္တာ ဧကမေတ္ထ ဟိ။
ကတမုဒ္ဓစ္စကုက္ကုစ္စံ၊ ထိနမိဒ္ဓဉ္စ တာဒိနာ။
‘‘လီနတာသန္တတာ ကိစ္စံ၊ တန္ဒီ ဉာတိဝိတက္ကနံ။
ဟေတု ဝီရိယသမထာ၊ ဣမေ တေသံ ဝိရောဓိနော’’တိ။
֍ * ၉။ အပ္ပဟီနဋ္ဌေန အနု အနု သန္တာနေ သေန္တီတိ အနုသယာ, အနုရူပံ ကာရဏံ လဘိတွာ ဥပ္ပဇ္ဇန္တီတျတ္ထော။ အပ္ပဟီနာ ဟိ ကိလေသာ ကာရဏလာဘေ သတိ ဥပဇ္ဇနာရဟာ သန္တာနေ အနု အနု သယိတာ ဝိယ ဟောန္တီတိ တဒဝတ္ထာ ‘‘အနုသယာ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ တေ ပန နိပ္ပရိယာယတော အနာဂတာ ကိလေသာ, အတီတပစ္စုပ္ပန္နာပိ တံသဘာဝတ္တာ တထာ ဝုစ္စန္တိ။ န ဟိ ကာလဘေဒေန ဓမ္မာနံ သဘာဝဘေဒေါ အတ္ထိ, ယဒိ အပ္ပဟီနဋ္ဌေန အနုသယာ, နနု သဗ္ဗေပိ ကိလေသာ အပ္ပဟီနာ အနုသယာ ဘဝေယျုန္တိ? န မယံ အပ္ပဟီနတာမတ္တေန ‘‘အနုသယာ’’တိ ဝဒါမ, အထ ခေါ အပ္ပဟီနဋ္ဌေန ထာမဂတာ ကိလေသာ အနုသယာတိ။ ထာမဂမနဉ္စ အနညသာဓာရဏော ကာမရာဂါဒီနမေဝ အာဝေဏိကော သဘာဝေါတိ အလံ ဝိဝါဒေန။ ကာမရာဂေါယေဝ အနုသယော ကာမရာဂါနုသယော။
֍ * ၁၀။ သံယောဇေန္တိ ဗန္ဓန္တီတိ သံယောဇနာနိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၂၁။)֍ * ၁၂။ စိတ္တံ ကိလိဿတိ ဥပတပ္ပတိ, ဗာဓီယတိ ဝါ ဧတေဟီတိ ကိလေသာ။
֍ * ၁၃။ ကာမဘဝနာမေနာတိ ကာမဘဝသင်္ခါတာနံ အာရမ္မဏာနံ နာမေန။ တထာပဝတ္တန္တိ သီလဗ္ဗတာဒီနံ ပရတော အာမသနာဒိဝသေန ပဝတ္တံ။
֍ * ၁၄။ အာသဝါ စ ဩဃာ စ ယောဂါ စ ဂန္ထာ စ ဝတ္ထုတော ဓမ္မတော ဝုတ္တနယေန တယော။ တထာ ဥပါဒါနာ ဒုဝေ ဝုတ္တာ တဏှာဒိဋ္ဌိဝသေန။ နီဝရဏာ အဋ္ဌ သိယုံ ထိနမိဒ္ဓဥဒ္ဓစ္စကုက္ကုစ္စာနံ ဝိသုံ ဂဟဏတော။ အနုသယာ ဆဠေဝ ဟောန္တိ ကာမရာဂဘဝရာဂါနုသယာနံ တဏှာသဘာဝေန ဧကတော ဂဟိတတ္တာ။ နဝ သံယောဇနာ မတာ ဥဘယတ္ထ ဝုတ္တာနံ တဏှာသဘာဝါနံ, ဒိဋ္ဌိသဘာဝါနဉ္စ ဧကေကံ သင်္ဂဟိတတ္တာ။ ကိလေသာ ပန သုတ္တန္တဝသေန, အဘိဓမ္မဝသေနပိ ဒသ။ ဣတိ ဧဝံ ပါပါနံ အကုသလာနံ သင်္ဂဟော နဝဓာ ဝုတ္တော။ ဧတ္ထ စ –
နဝါဋ္ဌသင်္ဂဟာ လောဘ-ဒိဋ္ဌိယော သတ္တသင်္ဂဟာ။
အဝိဇ္ဇာ ပဋိဃော ပဉ္စ-သင်္ဂဟော စတုသင်္ဂဟာ။
ကင်္ခါ တိသင်္ဂဟာ မာနုဒ္ဓစ္စာ ထိနံ ဒွိသင်္ဂဟံ။
ကုက္ကုစ္စမိဒ္ဓါဟိရိကာ-နောတ္တပ္ပိဿာ နိဂူဟနာ။
ဧကသင်္ဂဟိတာ ပါပါ၊ ဣစ္စေဝံ နဝသင်္ဂဟာ။
အကုသလသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
မိဿကသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁၅။ ဟေတူသု ဝတ္တဗ္ဗံ ဟေဋ္ဌာ ဝုတ္တမေဝ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၂၂။)֍ * ၁၆။ အာရမ္မဏံ ဥပဂန္တွာ စိန္တနသင်္ခါတေန ဥပနိဇ္ဈာယနဋ္ဌေန ယထာရဟံ ပစ္စနီကဓမ္မဈာပနဋ္ဌေန စ ဈာနာနိ စ တာနိ အင်္ဂါနိ စ သမုဒိတာနံ အဝယဝဘာဝေန အင်္ဂီယန္တိ ဉာယန္တီတိ ဈာနင်္ဂါနိ။ အဝယဝဝိနိမုတ္တဿ စ သမုဒါယဿ အဘာဝေပိ သေနင်္ဂရထင်္ဂါဒယော ဝိယ ဝိသုံ ဝိသုံ အင်္ဂဘာဝေန ဝုစ္စန္တိ ဧကတော ဟုတွာ ဈာနဘာဝေန။ ဒေါမနဿဉ္စေတ္ထ အကုသလဈာနင်္ဂံ, သေသာနိ ကုသလာကုသလာဗျာကတဈာနင်္ဂါနိ။
֍ * ၁၇။ သုဂတိဒုဂ္ဂတီနံ, နိဗ္ဗာနဿ စ အဘိမုခံ ပါပနတော မဂ္ဂါ, တေသံ ပထဘူတာနိ အင်္ဂါနိ, မဂ္ဂဿ ဝါ အဋ္ဌင်္ဂိကဿ အင်္ဂါနိ မဂ္ဂင်္ဂါနိ။ သမ္မာ အဝိပရီတတော ပဿတီတိ သမ္မာဒိဋ္ဌိ။ သာ ပန ‘‘အတ္ထိ ဒိန္န’’န္တျာဒိဝသေန ဒသဝိဓာ, ပရိညာဒိကိစ္စဝသေန စတုဗ္ဗိဓာ ဝါ။ သမ္မာ သင်္ကပ္ပေန္တိ ဧတေနာတိ သမ္မာသင်္ကပ္ပော။ သော နေက္ခမ္မသင်္ကပ္ပအဗျာပါဒသင်္ကပ္ပအဝိဟိံသာသင်္ကပ္ပဝသေန တိဝိဓော။ သမ္မာဝါစာဒယော ဟေဋ္ဌာ ဝိဘာဝိတာဝ။ သမ္မာ ဝါယမန္တိ ဧတေနာတိ သမ္မာဝါယာမော။ သမ္မာ သရန္တိ ဧတာယာတိ သမ္မာသတိ။ ဣမေသံ ပန ဘေဒံ ဥပရိ ဝက္ခတိ။ သမ္မာ သာမဉ္စ အာဓီယတိ ဧတေန စိတ္တန္တိ သမ္မာသမာဓိ, ပဌမဇ္ဈာနာဒိဝသေန ပဉ္စဝိဓာ ဧကဂ္ဂတာ။ မိစ္ဆာဒိဋ္ဌိအာဒယော ဒုဂ္ဂတိမဂ္ဂတ္တာ မဂ္ဂင်္ဂါနိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၂၃။)֍ * ၁၈။ ဒဿနာဒီသု စက္ခုဝိညာဏာဒီဟိ, ယေဘုယျေန တံသဟိတသန္တာနပ္ပဝတ္တိယံ လိင်္ဂါဒီဟိ, ဇီဝနေ ဇီဝန္တေဟိ ကမ္မဇရူပသမ္ပယုတ္တဓမ္မေဟိ, မနနေ ဇာနနေ သမ္ပယုတ္တဓမ္မေဟိ, သုခိတာဒိဘာဝေ သုခိတာဒီဟိ သဟဇာတေဟိ, သဒ္ဒဟနာဒီသု သဒ္ဒဟနာဒိဝသပ္ပဝတ္တေဟိ တေဟေဝ, ‘‘အနညာတံ ဉဿာမီ’’တိ ပဝတ္တိယံ တထာပဝတ္တေဟိ သဟဇာတေဟိ, အာဇာနနေ အညဘာဝိဘာဝေ စ အာဇာနနာဒိဝသပ္ပဝတ္တေဟိ သဟဇာတေဟိ အတ္တာနံ အနုဝတ္တာပေန္တာ ဓမ္မာ ဣဿရဋ္ဌေန ဣန္ဒြိယာနိ နာမာတိ အာဟ ‘‘စက္ခုန္ဒြိယ’’န္တျာဒိ။ အဋ္ဌကထာယံ (ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၂၁၉; ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၅၂၅) ပန အပရေပိ ဣန္ဒလိင်္ဂဋ္ဌာဒယော ဣန္ဒြိယဋ္ဌာ ဝုတ္တာ။ ဇီဝိတိန္ဒြိယန္တိ ရူပါရူပဝသေန ဒုဝိဓံ ဇီဝိတိန္ဒြိယံ။ ‘‘အနမတဂ္ဂေ သံသာရေ အနညာတံ အမတံ ပဒံ, စတုသစ္စဓမ္မမေဝ ဝါ ဉဿာမီ’’တိ ဧဝမဇ္ဈာသယေန ပဋိပန္နဿ ဣန္ဒြိယံ အနညာတညဿာမီတိန္ဒြိယံ။ အာဇာနာတိ ပဌမမဂ္ဂေန ဒိဋ္ဌမရိယာဒံ အနတိက္ကမိတွာ ဇာနာတိ ဣန္ဒြိယဉ္စာတိ အညိန္ဒြိယံ။ အညာတာဝိနော စတ္တာရိ သစ္စာနိ ပဋိဝိဇ္ဈိတွာ ဌိတဿ အရဟတော ဣန္ဒြိယံ အညာတာဝိန္ဒြိယံ။ ဓမ္မသရူပဝိဘာဝနတ္ထဉ္စေတ္ထ ပညိန္ဒြိယဂ္ဂဟဏံ, ပုဂ္ဂလဇ္ဈာသယကိစ္စဝိသေသဝိဘာဝနတ္ထံ အနညာတညဿာမီတိန္ဒြိယာဒီနံ ဂဟဏံ။
ဧတ္ထ စ သတ္တပညတ္တိယာ ဝိသေသနိဿယတ္တာ အဇ္ဈတ္တိကာယတနာနိ အာဒိတော ဝုတ္တာနိ, မနိန္ဒြိယံ ပန အဇ္ဈတ္တိကာယတနဘာဝသာမညေန ဧတ္ထေဝ ဝတ္တဗ္ဗမ္ပိ အရူပိန္ဒြိယေဟိ သဟ ဧကတော ဒဿနတ္ထံ ဇီဝိတိန္ဒြိယာနန္တရံ ဝုတ္တံ, သာယံ ပညတ္တိ ဣမေသံ ဝသေန ‘‘ဣတ္ထီ ပုရိသော’’တိ ဝိဘာဂံ ဂစ္ဆတီတိ ဒဿနတ္ထံ တဒနန္တရံ ဘာဝဒွယံ, တယိမေ ဥပါဒိန္နဓမ္မာ ဣမဿ ဝသေန တိဋ္ဌန္တီတိ ဒဿနတ္ထံ တတော ပရံ ဇီဝိတိန္ဒြိယံ, သတ္တသညိတော ဓမ္မပုဉ္ဇော ပဗန္ဓဝသေန ပဝတ္တမာနော ဣမာဟိ ဝေဒနာဟိ သံကိလိဿတီတိ ဒဿနတ္ထံ တတော ဝေဒနာပဉ္စကံ, တာဟိ ပန ဝိသုဒ္ဓိကာမာနံ ဝေါဒါနသမ္ဘာရဒဿနတ္ထံ တတော သဒ္ဓါဒိပဉ္စကံ, သမ္ဘူတဝေါဒါနသမ္ဘာရာ စ ဣမေဟိ ဝိသုဇ္ဈန္တီတိ ဝိသုဒ္ဓိပ္ပတ္တာ, နိဋ္ဌိတကိစ္စာ စ ဟောန္တီတိ ဒဿနတ္ထံ အန္တေ တီဏိ ဝုတ္တာနိ။ ဧတ္တာဝတာ အဓိပ္ပေတတ္ထသိဒ္ဓီတိ အညေသံ အဂ္ဂဟဏန္တိ ဣဒမေတေသံ အနုက္ကမေန ဒေသနာယ ကာရဏန္တိ အလမတိပ္ပပဉ္စေန။
֍ * ၁၉။ အသဒ္ဓိယကောသဇ္ဇပမာဒဥဒ္ဓစ္စအဝိဇ္ဇာအဟိရိကအနောတ္တပ္ပသင်္ခါတေဟိ ပဋိပက္ခဓမ္မေဟိ အကမ္ပိယဋ္ဌေန, သမ္ပယုတ္တဓမ္မေသု ထိရဘာဝေန စ သဒ္ဓါဒီနိ သတ္တ ဗလာနိ, အဟိရိကာနောတ္တပ္ပဒွယံ ပန သမ္ပယုတ္တဓမ္မေသု ထိရဘာဝေနေဝ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၂၄။)֍ * ၂၀။ အတ္တာဓီနပ္ပဝတ္တီနံ ပတိဘူတာ ဓမ္မာ အဓိပတီ။ ‘‘ဆန္ဒဝတော ကိံနာမ န သိဇ္ဈတီ’’တျာဒိကံ ဟိ ပုဗ္ဗာဘိသင်္ခါရူပနိဿယံ လဘိတွာ ဥပ္ပဇ္ဇမာနေ စိတ္တေ ဆန္ဒာဒယော ဓုရဘူတာ သယံ သမ္ပယုတ္တဓမ္မေ သာဓယမာနာ ဟုတွာ ပဝတ္တန္တိ, တေ စ တေသံ ဝသေန ပဝတ္တန္တိ, တေန တေ အတ္တာဓီနာနံ ပတိဘာဝေန ပဝတ္တန္တိ။ အညေသံ အဓိပတိဓမ္မာနံ အဓိပတိဘာဝနိဝါရဏဝသေန ဣဿရိယံ အဓိပတိတာ။ သန္တေသုပိ ဣန္ဒြိယန္တရေသု ကေဝလံ ဒဿနာဒီသု စက္ခုဝိညာဏာဒီဟိ အနုဝတ္တာပနမတ္တံ ဣန္ဒြိယတာတိ အယံ အဓိပတိဣန္ဒြိယာနံ ဝိသေသော။
֍ * ၂၁။ ဩဇဋ္ဌမကရူပါဒယော အာဟရန္တီတိ အာဟာရာ။ ကဗဠီကာရာဟာရော ဟိ ဩဇဋ္ဌမကရူပံ အာဟရတိ, ဖဿာဟာရော တိဿော ဝေဒနာ, မနောသဉ္စေတနာဟာရသင်္ခါတံ ကုသလာကုသလကမ္မံ တီသု ဘဝေသု ပဋိသန္ဓိံ။ ဝိညာဏာဟာရသင်္ခါတံ ပဋိသန္ဓိဝိညာဏံ သဟဇာတနာမရူပေအာဟရတိ, ကိဉ္စာပိ သကသကပစ္စယုပ္ပန္နေ အာဟရန္တာ အညေပိ အတ္ထိ။ အဇ္ဈတ္တိကသန္တတိယာ ပန ဝိသေသပစ္စယတ္တာ ဣမေယေဝ စတ္တာရော ‘‘အာဟာရာ’’တိ ဝုတ္တာ။
ကဗဠီကာရာဟာရဘက္ခာနဉှိ သတ္တာနံ ရူပကာယဿ ကဗဠီကာရာဟာရော ဝိသေသပစ္စယော ကမ္မာဒိဇနိတဿပိ တဿ ကဗဠီကာရာဟာရူပတ္ထမ္ဘဗလေနေဝ ဒသဝဿာဒိပ္ပဝတ္တိသမ္ဘဝတော။ တထာ ဟေသ ‘‘ဓာတိ ဝိယ ကုမာရဿ, ဥပတ္ထမ္ဘနကယန္တံ ဝိယ ဂေဟဿာ’’တိ ဝုတ္တော။ ဖဿောပိ သုခါဒိဝတ္ထုဘူတံ အာရမ္မဏံ ဖုသန္တောယေဝ သုခါဒိဝေဒနာပဝတ္တနေန သတ္တာနံ ဌိတိယာ ပစ္စယော ဟောတိ။ မနောသဉ္စေတနာ ကုသလာကုသလကမ္မဝသေန အာယူဟမာနာယေဝ ဘဝမူလနိပ္ဖာဒနတော သတ္တာနံ ဌိတိယာ ပစ္စယော ဟောတိ။ ဝိညာဏံ ဝိဇာနန္တမေဝ နာမရူပပ္ပဝတ္တနေန သတ္တာနံ ဌိတိယာ ပစ္စယော ဟောတီတိ ဧဝမေတေယေဝ အဇ္ဈတ္တသန္တာနဿ ဝိသေသပစ္စယတ္တာ ‘‘အာဟာရာ’’တိ ဝုတ္တာ, ဖဿာဒီနံ ဒုတိယာဒိဘာဝေါ ဒေသနာက္ကမတော, န ဥပ္ပတ္တိက္ကမတော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၂၅။)֍ * ၂၆။ ပဉ္စဝိညာဏာနံ ဝိတက္ကဝိရဟေန အာရမ္မဏေသု အဘိနိပါတမတ္တတ္တာ တေသု ဝိဇ္ဇမာနာနိပိ ဥပေက္ခာသုခဒုက္ခာနိ ဥပနိဇ္ဈာနာကာရဿ အဘာဝတော ဈာနင်္ဂဘာဝေန န ဥဒ္ဓဋာနိ။ ‘‘ဝိတက္ကပစ္ဆိမကံ ဟိ ဈာနင်္ဂ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ ဒွိပဉ္စဝိညာဏမနောဓာတုတ္တိကသန္တီရဏတ္တိကဝသေန သောဠသစိတ္တေသု ဝီရိယာဘာဝတော တတ္ထ ဝိဇ္ဇမာနောပိ သမာဓိ ဗလဘာဝံ န ဂစ္ဆတိ။ ‘‘ဝီရိယပစ္ဆိမကံ ဗလ’’န္တိ ဟိ ဝုတ္တံ။ တထာ အဋ္ဌာရသာဟေတုကေသု ဟေတုဝိရဟတော မဂ္ဂင်္ဂါနိ န လဗ္ဘန္တိ။ ‘‘ဟေတုပစ္ဆိမကံ မဂ္ဂင်္ဂ’’န္တိ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၄၃၈) ဟိ ဝုတ္တန္တိ ဣမမတ္ထံ မနသိ နိဓာယာဟ ‘‘ဒွိပဉ္စဝိညာဏေသူ’’တျာဒိ။ ဈာနင်္ဂါနိ န လဗ္ဘန္တီတိ သမ္ဗန္ဓော။
֍ * ၂၇။ အဓိမောက္ခဝိရဟတော ဝိစိကိစ္ဆာစိတ္တေ ဧကဂ္ဂတာ စိတ္တဋ္ဌိတိမတ္တံ, န ပန မိစ္ဆာသမာဓိသမာဓိန္ဒြိယသမာဓိဗလဝေါဟာရံ ဂစ္ဆတီတိ အာဟ ‘‘တထာ ဝိစိကိစ္ဆာစိတ္တေ’’တျာဒိ။
֍ * ၂၈။ ဒွိဟေတုကတိဟေတုကဂ္ဂဟဏေန ဧကဟေတုကေသု အဓိပတီနံ အဘာဝံ ဒဿေတိ။ ဇဝနေသွေဝါတိ အဝဓာရဏံ လောကိယဝိပါကေသု အဓိပတီနံ အသမ္ဘဝဒဿနတ္ထံ။ န ဟိ တေ ဆန္ဒာဒီနိ ပုရက္ခတွာ ပဝတ္တန္တိ။ ဝီမံသာဓိပတိနော ဒွိဟေတုကဇဝနေသု အသမ္ဘဝတော စိတ္တာဘိသင်္ခါရူပနိဿယဿ စ သမ္ဘဝါနုရူပတော လဗ္ဘမာနတံ သန္ဓာယာဟ ‘‘ယထာသမ္ဘဝ’’န္တိ။ ဧကောဝ လဗ္ဘတိ, ဣတရထာ အဓိပတိဘာဝါယောဂတော, တေနေဝ ဟိ ဘဂဝတာ ‘‘ဟေတူ ဟေတုသမ္ပယုတ္တကာနံ ဓမ္မာနံ ဟေတုပစ္စယေန ပစ္စယော’’တျာဒိနာ (ပဋ္ဌာ. ၁.၁.၁) ဟေတုပစ္စယနိဒ္ဒေသေ ဝိယ ‘‘အဓိပတီ အဓိပတိသမ္ပယုတ္တကာန’’န္တျာဒိနာ အဝတွာ ‘‘ဆန္ဒာဓိပတိ ဆန္ဒသမ္ပယုတ္တကာန’’န္တျာဒိနာ (ပဋ္ဌာ. ၁.၁.၃) ဧကေကာဓိပတိဝသေနေဝ အဓိပတိပစ္စယော ဥဒ္ဓဋော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၂၆။)֍ * ၂၉။ ဝတ္ထုတော ဓမ္မဝသေန ဟေတုဓမ္မာ ဆ, ဈာနင်္ဂါနိ ပဉ္စ သောမနဿဒေါမနဿုပေက္ခာနံ ဝေဒနာဝသေန ဧကတော ဂဟိတတ္တာ, မဂ္ဂင်္ဂါ နဝ မိစ္ဆာသင်္ကပ္ပဝါယာမသမာဓီနံ ဝိတက္ကဝီရိယစိတ္တေကဂ္ဂတာသဘာဝေန သမ္မာသင်္ကပ္ပာဒီဟိ ဧကတော ဂဟိတတ္တာ။ ဣန္ဒြိယဓမ္မာ သောဠသ ပဉ္စန္နံ ဝေဒနိန္ဒြိယာနံ ဝေဒနာသာမညေန, တိဏ္ဏံ လောကုတ္တရိန္ဒြိယာနံ ပညိန္ဒြိယဿ စ ဉာဏသာမညေန ဧကတော ဂဟိတတ္တာ, ရူပါရူပဇီဝိတိန္ဒြိယာနဉ္စ ဝိသုံ ဂဟိတတ္တာ, ဗလဓမ္မာ ပန ယထာဝုတ္တနယေနေဝ နဝ ဤရိတာ, အဓိပတိဓမ္မာ စတ္တာရော ဝုတ္တာ, အာဟာရာ တထာ စတ္တာရော ဝုတ္တာတိ ကုသလာဒီဟိ တီဟိ သမာကိဏ္ဏော တတောယေဝ မိဿကသင်္ဂဟော ဧဝံနာမကော သင်္ဂဟော သတ္တဓာ ဝုတ္တော။ ဧတ္ထ စ –
ပဉ္စသင်္ဂဟိတာ ပညာ၊ ဝါယာမေကဂ္ဂတာ ပန။
စတုသင်္ဂဟိတာ စိတ္တံ၊ သတိ စေဝ တိသင်္ဂဟာ။
သင်္ကပ္ပော ဝေဒနာ သဒ္ဓါ၊ ဒုကသင်္ဂဟိတာ မတာ။
ဧကေကသင်္ဂဟာ သေသာ၊ အဋ္ဌဝီသတိ ဘာသိတာ။
မိဿကသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၂၇။)ဗောဓိပက္ခိယသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ
֍ * ၃၀။ ပဋ္ဌာတီတိ ပဋ္ဌာနံ, အသုဘဂ္ဂဟဏာဒိဝသေန အနုပဝိသိတွာ ကာယာဒိအာရမ္မဏေ ပဝတ္တတီတျတ္ထော, သတိယေဝ ပဋ္ဌာနံ သတိပဋ္ဌာနံ။ တံ ပန ကာယဝေဒနာစိတ္တဓမ္မေသု အသုဘဒုက္ခာနိစ္စာနတ္တာကာရဂ္ဂဟဏဝသေန, သုဘသုခနိစ္စအတ္တသညာဝိပလ္လာသပ္ပဟာနဝသေန စ စတုဗ္ဗိဓန္တိ ဝုတ္တံ ‘‘စတ္တာရော သတိပဋ္ဌာနာ’’တိ။ ကုစ္ဆိတာနံ ကေသာဒီနံ အာယောတိ ကာယော, သရီရံ, အဿာသပဿာသာနံ ဝါ သမူဟော ကာယော, တဿ အနုပဿနာ ပရိကမ္မဝသေန, ဝိပဿနာဝသေန စ သရဏံ ကာယာနုပဿနာ။ ဒုက္ခဒုက္ခဝိပရိဏာမဒုက္ခသင်္ခါရဒုက္ခဘူတာနံ ဝေဒနာနံ ဝသေန အနုပဿနာ ဝေဒနာနုပဿနာ။ တထာ သရာဂမဟဂ္ဂတာဒိဝသေန သမ္ပယောဂဘူမိဘေဒေန ဘိန္နဿေဝ စိတ္တဿ အနုပဿနာ စိတ္တာနုပဿနာ။ သညာသင်္ခါရာနံ ဓမ္မာနံ ဘိန္နလက္ခဏာနမေဝ အနုပဿနာ ဓမ္မာနုပဿနာ။
֍ * ၃၁။ သမ္မာ ပဒဟန္တိ ဧတေနာတိ သမ္မပ္ပဓာနံ, ဝါယာမော။ သော စ ကိစ္စဘေဒေန စတုဗ္ဗိဓောတိ အာဟ ‘‘စတ္တာရော သမ္မပ္ပဓာနာ’’တျာဒိ။ အသုဘမနသိကာရကမ္မဋ္ဌာနာနုယုဉ္ဇနာဒိဝသေန ဝါယမနံ ဝါယာမော။ ဘိယျောဘာဝါယာတိ အဘိဝုဒ္ဓိယာ။
֍ * ၃၂။ ဣဇ္ဈတိ အဓိဋ္ဌာနာဒိကံ ဧတာယာဟိ ဣဒ္ဓိ, ဣဒ္ဓိဝိဓဉာဏံ ဣဒ္ဓိယာ ပါဒေါ ဣဒ္ဓိပါဒေါ, ဆန္ဒောယေဝ ဣဒ္ဓိပါဒေါ ဆန္ဒိဒ္ဓိပါဒေါ။
֍ * ၃၅။ ဗုဇ္ဈတီတိ ဗောဓိ, အာရဒ္ဓဝိပဿကတော ပဋ္ဌာယ ယောဂါဝစရော။ ယာယ ဝါ သော သတိအာဒိကာယ ဓမ္မသာမဂ္ဂိယာ ဗုဇ္ဈတိ သစ္စာနိ ပဋိဝိဇ္ဈတိ, ကိလေသနိဒ္ဒါတော ဝါ ဝုဋ္ဌာတိ, ကိလေသသင်္ကောစာဘာဝတော ဝါ မဂ္ဂဖလပ္ပတ္တိယာ ဝိကသတိ, သာ ဓမ္မသာမဂ္ဂီ ဗောဓိ, တဿ ဗောဓိဿ, တဿာ ဝါ ဗောဓိယာ အင်္ဂဘူတာ ကာရဏဘူတာတိ ဗောဇ္ဈင်္ဂါ, တေ ပန ဓမ္မဝသေန သတ္တဝိဓာတိ အာဟ ‘‘သတိသမ္ဗောဇ္ဈင်္ဂေါ’’တျာဒိ။ သတိယေဝ သုန္ဒရော ဗောဇ္ဈင်္ဂေါ, သုန္ဒရဿ ဝါ ဗောဓိဿ, သုန္ဒရာယ ဝါ ဗောဓိယာ အင်္ဂေါတိ သတိသမ္ဗောဇ္ဈင်္ဂေါ။ ဓမ္မေ ဝိစိနာတိ ဥပပရိက္ခတီတိ ဓမ္မဝိစယော, ဝိပဿနာပညာ။ ဥပေက္ခာတိ ဣဓ တတြမဇ္ဈတ္တုပေက္ခာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၂၈။)֍ * ၄၀။ ‘‘သတ္တဓာ တတ္ထ သင်္ဂဟော’’တိ ဝတွာန ပုန တံ ဒဿေတုံ ‘‘သင်္ကပ္ပပဿဒ္ဓိ စာ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ ဝီရိယံ နဝဋ္ဌာနံ သမ္မပ္ပဓာနစတုက္ကဝီရိယိဒ္ဓိပါဒဝီရိယိန္ဒြိယဝီရိယဗလသမ္ဗောဇ္ဈင်္ဂသမ္မာဝါယာမဝသေန နဝကိစ္စတ္တာ, သတိ အဋ္ဌဋ္ဌာနာ သတိပဋ္ဌာနစတုက္ကသတိန္ဒြိယသတိဗလသတိသမ္ဗောဇ္ဈင်္ဂသမ္မာသတိဝသေန အဋ္ဌကိစ္စတ္တာ။ သမာဓိ စတုဋ္ဌာနော သမာဓိန္ဒြိယသမာဓိဗလသမာဓိသမ္ဗောဇ္ဈင်္ဂသမ္မာသမာဓိဝသေန စတုကိစ္စတ္တာ, ပညာ ပဉ္စဋ္ဌာနာ ဝီမံသိဒ္ဓိပါဒပညိန္ဒြိယပညာဗလဓမ္မဝိစယသမ္ဗောဇ္ဈင်္ဂသမ္မာဒိဋ္ဌိဝသေန ပဉ္စကိစ္စတ္တာ, သဒ္ဓါ ဒွိဋ္ဌာနာ သဒ္ဓိန္ဒြိယသဒ္ဓါဗလဝသေန ဒွိကိစ္စတ္တာ။ ဧသော ဥတ္တမာနံ ဗောဓိပက္ခိယဘာဝေန ဝိသိဋ္ဌာနံ သတ္တတိံသ ဓမ္မာနံ ပဝရော ဥတ္တမော ဝိဘာဂေါ။
֍ * ၄၁။ လောကုတ္တရေ အဋ္ဌဝိဓေပိ သဗ္ဗေ သတ္တတိံသ ဓမ္မာ ဟောန္တိ, သင်္ကပ္ပပီတိယော န ဝါ ဟောန္တိ, ဒုတိယဇ္ဈာနိကေ သင်္ကပ္ပဿ, စတုတ္ထပဉ္စမဇ္ဈာနိကေ ပီတိယာ စ အသမ္ဘဝတော န ဟောန္တိ ဝါ, လောကိယေပိ စိတ္တေ သီလဝိသုဒ္ဓါဒိ ဆဗ္ဗိသုဒ္ဓိပဝတ္တိယံ ယထာယောဂံ တံတံကိစ္စဿ အနုရူပဝသေန ကေစိ ကတ္ထစိ ဝိသုံ ဝိသုံ ဟောန္တိ, ကတ္ထစိ န ဝါ ဟောန္တိ။
ဗောဓိပက္ခိယသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၂၉။)သဗ္ဗသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ
֍ * ၄၂။ အတီတာနာဂတပစ္စုပ္ပန္နာဒိဘေဒဘိန္နာ တေ တေ သဘာဂဓမ္မာ ဧကဇ္ဈံ ရာသဋ္ဌေန ခန္ဓာ။ တေနာဟ ဘဂဝါ – ‘‘တဒေကဇ္ဈံ အဘိသံယူဟိတွာ အဘိသင်္ခိပိတွာ အယံ ဝုစ္စတိ ရူပက္ခန္ဓော’’တျာဒိ (ဝိဘ. ၂), တေ ပနေတေ ခန္ဓာ ဘာဇနဘောဇနဗျဉ္ဇနဘတ္တကာရကဘုဉ္ဇကဝိကပ္ပဝသေန ပဉ္စေဝ ဝုတ္တာတိ အာဟ ‘‘ရူပက္ခန္ဓော’’တျာဒိ။ ရူပဉှိ ဝေဒနာနိဿယတ္တာ ဘာဇနဋ္ဌာနိယံ, ဝေဒနာ ဘုဉ္ဇိတဗ္ဗတ္တာ ဘောဇနဋ္ဌာနိယာ, သညာ ဝေဒနာဿာဒလာဘဟေတုတ္တာ ဗျဉ္ဇနဋ္ဌာနိယာ, သင်္ခါရာ အဘိသင်္ခရဏတော ဘတ္တကာရကဋ္ဌာနိယာ, ဝိညာဏံ ဥပဘုဉ္ဇကတ္တာ ဘုဉ္ဇကဋ္ဌာနိယံ။ ဧတ္တာဝတာ စ အဓိပ္ပေတတ္ထသိဒ္ဓီတိ ပဉ္စေဝ ဝုတ္တာ။ ဒေသနာက္ကမေပိ ဣဒမေဝ ကာရဏံ ယတ္ထ ဘုဉ္ဇတိ, ယဉ္စ ဘုဉ္ဇတိ, ယေန စ ဘုဉ္ဇတိ, ယော စ ဘောဇကော, ယော စ ဘုဉ္ဇိတာ, တေသံ အနုက္ကမေန ဒဿေတုကာမတ္တာ။
֍ * ၄၃။ ဥပါဒါနာနံ ဂေါစရာ ခန္ဓာ ဥပါဒါနက္ခန္ဓာ, တေ ပန ဥပါဒါနဝိသယဘာဝေန ဂဟိတာ ရူပါဒယော ပဉ္စေဝါတိ ဝုတ္တံ ‘‘ရူပုပါဒါနက္ခန္ဓော’’တျာဒိ။ သဗ္ဗသဘာဂဓမ္မသင်္ဂဟတ္ထံ ဟိ သာသဝါ, အနာသဝါပိ ဓမ္မာ အဝိသေသတော ‘‘ပဉ္စက္ခန္ဓာ’’တိ ဒေသိတာ။ ဝိပဿနာဘူမိသန္ဒဿနတ္ထံ ပန သာသဝါဝ ‘‘ဥပါဒါနက္ခန္ဓာ’’တိ။ ယထာ ပနေတ္ထ ဝေဒနာဒယော သာသဝါ, အနာသဝါ စ, န ဧဝံ ရူပံ, ဧကန္တကာမာဝစရတ္တာ။ သဘာဂရာသိဝသေန ပန တံ ခန္ဓေသု ဒေသိတံ, ဥပါဒါနိယဘာဝေန, ပန ရာသိဝသေန စ ဥပါဒါနက္ခန္ဓေသူတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၃၀။)֍ * ၄၄။ အာယတန္တိ ဧတ္ထ တံတံဒွါရာရမ္မဏာ စိတ္တစေတသိကာ တေန တေန ကိစ္စေန ဃဋ္ဋေန္တိ ဝါယမန္တိ, အာယဘူတေ ဝါ တေ ဓမ္မေ ဧတာနိ တနောန္တိ ဝိတ္ထာရေန္တိ, အာယတံ ဝါ သံသာရဒုက္ခံ နယန္တိ ပဝတ္တေန္တိ, စက္ခုဝိညာဏာဒီနံ ကာရဏဘူတာနီတိ ဝါ အာယတနာနိ။ အပိစ လောကေ နိဝါသအာကရသမောသရဏသဉ္ဇာတိဋ္ဌာနံ ‘‘အာယတန’’န္တိ ဝုစ္စတိ, တသ္မာ ဧတေပိ တံတံဒွါရိကာနံ, တံတဒါရမ္မဏာနဉ္စ စက္ခုဝိညာဏာဒီနံ နိဝါသဋ္ဌာနတာယ, တေသမေဝ အာကိဏ္ဏဘာဝေန ပဝတ္တာနံ အာကရဋ္ဌာနတာယ, ဒွါရာရမ္မဏတော သမောသရန္တာနံ သမောသရဏဋ္ဌာနတာယ, တတ္ထေဝ ဥပ္ပဇ္ဇန္တာနံ သဉ္ဇာတိဋ္ဌာနတာယ စ အာယတနာနိ။ တာနိ ပန ဒွါရဘူတာနိ အဇ္ဈတ္တိကာယတနာနိ ဆ, အာရမ္မဏဘူတာနိ စ ဗာဟိရာယတနာနိ ဆာတိ ဒွါဒသဝိဓာနီတိ အာဟ ‘‘စက္ခာယတန’’န္တျာဒိ။ စက္ခု စ တံ အာယတနဉ္စာတိ စက္ခာယတနံ။ ဧဝံ သေသေသုပိ။
ဧတ္ထ အဇ္ဈတ္တိကာယတနေသု သနိဒဿနသပ္ပဋိဃာရမ္မဏတ္တာ စက္ခာယတနံ ဝိဘူတန္တိ တံ ပဌမံ ဝုတ္တံ, တဒနန္တရံ အနိဒဿနသပ္ပဋိဃာရမ္မဏာနိ ဣတရာနိ, တတ္ထာပိ အသမ္ပတ္တဂ္ဂါဟကသာမညေန စက္ခာယတနာနန္တရံ သောတာယတနံ ဝုတ္တံ, ဣတရေသု သီဃတရံ အာရမ္မဏဂ္ဂဟဏသမတ္ထတ္တာ ဃာနာယတနံ ပဌမံ ဝုတ္တံ။ ပုရတော ဌပိတမတ္တဿ ဟိ ဘောဇနာဒိကဿ ဂန္ဓော ဝါတာနုသာရေန ဃာနေ ပဋိဟညတိ, တဒနန္တရံ ပန ပဒေသဝုတ္တိသာမညေန ဇိဝှာယတနံ ဝုတ္တံ, တတော သဗ္ဗဋ္ဌာနိကံ ကာယာယတနံ, တတော ပဉ္စန္နမ္ပိ ဂေါစရဂ္ဂဟဏသမတ္ထံ မနာယတနံ, ယထာဝုတ္တာနံ ပန အနုက္ကမေန တေသံ တေသံ အာရမ္မဏာနိ ရူပါယတနာဒီနိ ဝုတ္တာနိ။
֍ * ၄၅။ အတ္တနော သဘာဝံ ဓာရေန္တီတိ ဓာတုယော။ အထ ဝါ ယထာသမ္ဘဝံ အနေကပ္ပကာရံ သံသာရဒုက္ခံ ဝိဒဟန္တိ, ဘာရဟာရေဟိ ဝိယ စ ဘာရော သတ္တေဟိ ဓီယန္တိ ဓာရိယန္တိ, အဝသဝတ္တနတော ဒုက္ခဝိဓာနမတ္တမေဝ စေတာ, သတ္တေဟိ စ သံသာရဒုက္ခံ အနုဝိဓီယတိ ဧတာဟိ, တထာဝိဟိတဉ္စ ဧတာသွေဝ မီယတိ ဌပိယတိ, ရသသောဏိတာဒိသရီရာဝယဝဓာတုယော ဝိယ, ဟရိတာလမနောသိလာဒိသေလာဝယဝဓာတုယော ဝိယ စ ဉေယျာဝယဝဘူတာ စာတိ ဓာတုယော။ ယထာဟု –
‘‘ဝိဒဟတိ ဝိဓာနဉ္စ၊ ဓီယတေ စ ဝိဓီယတေ။
ဧတာယ ဓီယတေ ဧတ္ထ၊ ဣတိ ဝါ ဓာတုသမ္မတာ။
သရီရသေလာဝယဝ-ဓာတုယော ဝိယ ဓာတုယော’’တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၃၁။)တာ ပန မနာယတနံ သတ္တဝိညာဏဓာတုဝသေန သတ္တဓာ ဘိန္ဒိတွာ အဝသေသေဟိ ဧကာဒသာယတနေဟိ သဟ အဋ္ဌာရသဓာတူ ဝုတ္တာတိ အာဟ ‘‘စက္ခုဓာတူ’’တျာဒိ။ ကမကာရဏံ ဝုတ္တနယေန ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
֍ * ၄၆။ အရိယကရတ္တာ အရိယာနိ, တစ္ဆဘာဝတော သစ္စာနီတိ အရိယသစ္စာနိ။ ဣမာနိ ဟိ စတ္တာရော ပဋိပန္နကေ, စတ္တာရော ဖလဋ္ဌေတိ အဋ္ဌအရိယပုဂ္ဂလေ သာဓေန္တိ အသတိ သစ္စပ္ပဋိဝေဓေ တေသံ အရိယဘာဝါနုပဂမနတော, သတိ စ တသ္မိံ ဧကန္တေန တဗ္ဘာဝူပဂမနတော စ။ ဒုက္ခသမုဒယနိရောဓမဂ္ဂါနမေဝ ပန ယထာက္ကမံ ဗာဓကတ္တံ ပဘဝတ္တံ နိဿရဏတ္တံ နိယျာနိကတ္တံ, နာညေသံ, ဗာဓကာဒိဘာဝေါယေဝ စ ဒုက္ခာဒီနံ, န အဗာဓကာဒိဘာဝေါ, တသ္မာ အညတ္ထာဘာဝတတ္ထဗျာပိတာသင်္ခါတေန လက္ခဏေန ဧတာနိ တစ္ဆာနိ။ တေနာဟု ပေါရာဏာ –
‘‘ဗောဓာနုရူပံ စတ္တာရော၊ ဆိန္ဒန္တေ စတုရော မလေ။
ခီဏဒေါသေ စ စတ္တာရော၊ သာဓေန္တာရိယပုဂ္ဂလေ။
‘‘အညတ္ထ ဗာဓကတ္တာဒိ၊ န ဟိ ဧတေဟိ လဗ္ဘတိ။
နာဗာဓကတ္တမေတေသံ၊ တစ္ဆာနေတာနိဝေတတော’’တိ။
အရိယာနံ ဝါ သစ္စာနိ တေဟိ ပဋိဝိဇ္ဈိတဗ္ဗတ္တာ, အရိယဿ ဝါ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓဿ သစ္စာနိ တေန ဒေသိတတ္တာတိ အရိယသစ္စာနိ။ တာနိ ပန သံကိလိဋ္ဌာသံကိလိဋ္ဌဖလဟေတုဝသေန စတုဗ္ဗိဓာနီတိ အာဟ ‘‘စတ္တာရိ အရိယသစ္စာနီ’’တျာဒိ။ တတ္ထ ကုစ္ဆိတတ္တာ, တုစ္ဆတ္တာ စ ဒုက္ခံ။ ကမ္မာဒိပစ္စယသန္နိဋ္ဌာနေ ဒုက္ခုပ္ပတ္တိနိမိတ္တတာယ သမုဒယော သမုဒေတိ ဧတသ္မာ ဒုက္ခန္တိ ကတွာ, ဒုက္ခဿ သမုဒယော ဒုက္ခသမုဒယော။ ဒုက္ခဿ အနုပ္ပာဒနိရောဓော ဧတ္ထ, ဧတေနာတိ ဝါ ဒုက္ခနိရောဓော။ ဒုက္ခနိရောဓံ ဂစ္ဆတိ, ပဋိပဇ္ဇန္တိ စ တံ ဧတာယာတိ ဒုက္ခနိရောဓဂါမိနိပဋိပဒါ။
֍ * ၄၇။ စေတသိကာနံ, သောဠသသုခုမရူပါနံ, နိဗ္ဗာနဿ စ ဝသေန ဧကူနသတ္တတိ ဓမ္မာ အာယတနေသု ဓမ္မာယတနံ, ဓာတူသု ဓမ္မဓာတူတိ စ သင်္ခံ ဂစ္ဆန္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၃၂။)֍ * ၄၉။ သေသာ စေတသိကာတိ ဝေဒနာသညာဟိ သေသာ ပညာသ စေတသိကာ။ ကသ္မာ ပန ဝေဒနာသညာ ဝိသုံ ကတာတိ? ဝဋ္ဋဓမ္မေသု အဿာဒတဒုပကရဏဘာဝတော။ တေဘူမကဓမ္မေသု ဟိ အဿာဒဝသပ္ပဝတ္တာ ဝေဒနာ, အသုဘေ သုဘာဒိသညာဝိပလ္လာသဝသေန စ တဿာ တဒါကာရပ္ပဝတ္တီတိ တဒုပကရဏဘူတာ သညာ, တသ္မာ သံသာရဿ ပဓာနဟေတုတာယ ဧတာ ဝိနိဘုဇ္ဇိတွာ ဒေသိတာတိ။ ဝုတ္တဉှေတံ အာစရိယေန –
‘‘ဝဋ္ဋဓမ္မေသု အဿာဒံ၊ တဒဿာဒုပသေဝနံ။
ဝိနိဘုဇ္ဇ နိဒဿေတုံ၊ ခန္ဓဒွယမုဒါဟဋ’’န္တိ။ (နာမ. ပရိ. ၆၄၉)။
֍ * ၅၀။ နနု စ အာယတနဓာတူသု နိဗ္ဗာနံ သင်္ဂဟိတံ, ခန္ဓေသု ကသ္မာ န သင်္ဂဟိတန္တိ အာဟ ‘‘ဘေဒါဘာဝေနာ’’တျာဒိ။ အတီတာဒိဘေဒဘိန္နာနဉှိ ရာသဋ္ဌေန ခန္ဓဝေါဟာရောတိ နိဗ္ဗာနံ ဘေဒါဘာဝတော ခန္ဓသင်္ဂဟတော နိဿဋံ, ဝိနိမုတ္တန္တျတ္ထော။
֍ * ၅၁။ ဆန္နံ ဒွါရာနံ, ဆန္နံ အာရမ္မဏာနဉ္စ ဘေဒေန အာယတနာနိ ဒွါဒသ ဘဝန္တိ, ဆန္နံ ဒွါရာနံ ဆန္နံ အာရမ္မဏာနံ တဒုဘယံ နိဿာယ ဥပ္ပန္နာနံ တတ္တကာနမေဝ ဝိညာဏာနံ ပရိယာယေန ကမေန ဓာတုယော အဋ္ဌာရသ ဘဝန္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၃၃။)֍ * ၅၂။ တိဿော ဘူမိယော ဣမဿာတိ တိဘူမံ, တိဘူမံယေဝ တေဘူမကံ။ ဝတ္တတိ ဧတ္ထ ကမ္မံ, တဗ္ဗိပါကော စာတိ ဝဋ္ဋံ။ တဏှာတိ ကာမတဏှာဒိဝသေန တိဝိဓာ, ပုန ဆဠာရမ္မဏဝသေန အဋ္ဌာရသဝိဓာ, အတီတာနာဂတပစ္စုပ္ပန္နဝသေန စတုပညာသဝိဓာ, အဇ္ဈတ္တိကဗာဟိရဝသေန အဋ္ဌသတပ္ပဘေဒါ တဏှာ။ ကသ္မာ ပန အညေသုပိ ဒုက္ခဟေတူသု သန္တေသု တဏှာယေဝ သမုဒယောတိ ဝုတ္တာတိ? ပဓာနကာရဏတ္တာ။ ကမ္မဝိစိတ္တတာဟေတုဘာဝေန, ဟိ ကမ္မသဟာယဘာဝူပဂမနေန စ ဒုက္ခဝိစိတ္တတာကာရဏတ္တာ တဏှာ ဒုက္ခဿ ဝိသေသကာရဏန္တိ။ မဂ္ဂေါ ဒုက္ခနိရောဓဂါမိနိပဋိပဒါနာမေန ဝုတ္တော မဂ္ဂေါ လောကုတ္တရော မတောတိ မဂ္ဂေါတိ ပုန မဂ္ဂဂ္ဂဟဏံ ယောဇေတဗ္ဗံ။
֍ * ၅၃။ မဂ္ဂယုတ္တာ အဋ္ဌင်္ဂိကဝိနိမုတ္တာ သေသာ မဂ္ဂသမ္ပယုတ္တာ ဖဿာဒယော ဖလဉ္စေဝ သသမ္ပယုတ္တန္တိ ဧတေ စတူဟိ သစ္စေဟိ ဝိနိဿဋာ ဝိနိဂ္ဂတာ နိပ္ပရိယာယတော, ပရိယာယတော ပန အညာတာဝိန္ဒြိယနိဒ္ဒေသေပိ ‘‘မဂ္ဂင်္ဂံ မဂ္ဂပရိယာပန္န’’န္တိ (ဓ. သ. ၅၅၅) ဝုတ္တတ္တာ ဖလဓမ္မေသု သမ္မာဒိဋ္ဌာဒီနံ မဂ္ဂသစ္စေ, ဣတရေသဉ္စ မဂ္ဂဖလသမ္ပယုတ္တာနံ သင်္ခါရဒုက္ခသာမညေန ဒုက္ခသစ္စေ သင်္ဂဟော သက္ကာ ကာတုံ။ ဧဝဉှိ သတိ သစ္စဒေသနာယပိ သဗ္ဗသင်္ဂါဟိကတာ ဥပပန္နာ ဟောတိ။ ကသ္မာ ပနေတေ ခန္ဓာဒယော ဗဟူ ဓမ္မာ ဝုတ္တာတိ? ဘဂဝတာပိ တထေဝ ဒေသိတတ္တာ။ ဘဂဝတာပိ ကသ္မာ တထာ ဒေသိတာတိ? တိဝိဓသတ္တာနုဂ္ဂဟဿ အဓိပ္ပေတတ္တာ။ နာမရူပတဒုဘယသမ္မုဠှဝသေန ဟိ တိက္ခနာဘိတိက္ခမုဒိန္ဒြိယဝသေန, သင်္ခိတ္တမဇ္ဈိမဝိတ္ထာရရုစိဝသေန စ တိဝိဓာ သတ္တာ။ တေသု နာမသမ္မုဠှာနံ ခန္ဓဂ္ဂဟဏံ နာမဿ တတ္ထ စတုဓာ ဝိဘတ္တတ္တာ, ရူပသမ္မုဠှာနံ အာယတနဂ္ဂဟဏံ ရူပဿ တတ္ထ အဍ္ဎေကာဒသဓာ ဝိဘတ္တတ္တာ, ဥဘယမုဠှာနံ ဓာတုဂ္ဂဟဏံ ဥဘယေသမ္ပိ တတ္ထ ဝိတ္ထာရတော ဝိဘတ္တတ္တာ, တထာ တိက္ခိန္ဒြိယာနံ, သင်္ခိတ္တရုစိကာနဉ္စ ခန္ဓာဂ္ဂဟဏန္တျာဒိ ယောဇေတဗ္ဗံ။ တံ ပနေတံ တိဝိဓမ္ပိ ပဝတ္တိနိဝတ္တိတဒုဘယဟေတုဝသေန ဒိဋ္ဌမေဝ ဥပကာရာဝဟံ။ နော အညထာတိ သစ္စဂ္ဂဟဏန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
သဗ္ဗသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ဣတိ အဘိဓမ္မတ္ထဝိဘာဝိနိယာ နာမ အဘိဓမ္မတ္ထသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာယ
သမုစ္စယပရိစ္ဆေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
၈. ပစ္စယပရိစ္ဆေဒဝဏ္ဏနာ
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၃၄။)֍ * ၁။ ဣဒါနိ ယထာဝုတ္တနာမရူပဓမ္မာနံ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒပဋ္ဌာနနယဝသေန ပစ္စယေ ဒဿေတုံ ‘‘ယေသ’’န္တျာဒိ အာရဒ္ဓံ။ ယေသံ ပစ္စယေဟိ သင်္ခတတ္တာ သင်္ခတာနံ ပစ္စယုပ္ပန္နဓမ္မာနံ ယေ ပစ္စယဓမ္မာ ယထာ ယေနာကာရေန ပစ္စယာ ဌိတိယာ, ဥပ္ပတ္တိယာ စ ဥပကာရကာ, တံ ဝိဘာဂံ တေသံ ပစ္စယုပ္ပန္နာနံ, တေသံ ပစ္စယာနံ, တဿ စ ပစ္စယာကာရဿ ပဘေဒံ ဣဟ ဣမသ္မိံ သမုစ္စယသင်္ဂဟာနန္တရေ ဌာနေ ယထာရဟံ တံတံပစ္စယုပ္ပန္နဓမ္မေ သတိ တံတံပစ္စယာနံ တံတံပစ္စယဘာဝါကာရာနုရူပံ ဣဒါနိ ပဝက္ခာမီတိ ယောဇနာ။
֍ * ၂။ တတ္ထ ပစ္စယသာမဂ္ဂိံ ပဋိစ္စ သမံ ဂန္တွာ ဖလာနံ ဥပ္ပာဒေါ ဧတသ္မာတိ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒေါ, ပစ္စယာကာရော။ နာနပ္ပကာရာနိ ဌာနာနိ ပစ္စယာ ဧတ္ထာတျာဒိနာ ပဋ္ဌာနံ, အနန္တနယသမန္တပဋ္ဌာနမဟာပကရဏံ, တတ္ထ ဒေသိတနယော ပဋ္ဌာနနယော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၃၅။)֍ * ၃။ တတ္ထာတိ တေသု ဒွီသု နယေသု။ တဿ ပစ္စယဓမ္မဿ ဘာဝေန ဘဝနသီလဿ ဘာဝေါ တဗ္ဘာဝဘာဝီဘာဝေါ, သောယေဝ အာကာရမတ္တံ, တေန ဥပလက္ခိတော တဗ္ဘာဝဘာဝီဘာဝါကာရမတ္တောပလက္ခိတော။ ဧတေနေဝ တဒဘာဝါဘာဝါကာရမတ္တောပလက္ခိတတာပိ အတ္ထတော ဒဿိတာ ဟောတိ။ အနွယဗျတိရေကဝသေန ဟိ ပစ္စယလက္ခဏံ ဒဿေတဗ္ဗံ။ တေနာဟ ဘဂဝါ – ‘‘ဣမသ္မိံ သတိ ဣဒံ ဟောတိ, ဣမဿုပ္ပာဒါ ဣဒမုပ္ပဇ္ဇတိ။ ဣမသ္မိံ အသတိ ဣဒံ န ဟောတိ, ဣမဿ နိရောဓာ ဣဒံ နိရုဇ္ဈတီ’’တိ (မ. နိ. ၁.၄၀၄, ၄၀၆; သံ. နိ. ၂.၂၁; ဥဒါ. ၁, ၂)။ ပဋိစ္စ ဖလံ ဧတိ ဧတသ္မာတိ ပစ္စယော။ တိဋ္ဌတိ ဖလံ ဧတ္ထ တဒါယတ္တဝုတ္တိတာယာတိ ဌိတိ, အာဟစ္စ ဝိသေသေတွာ ပဝတ္တာ ပစ္စယသင်္ခါတာ ဌိတိ အာဟစ္စပစ္စယဋ္ဌိတိ။ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒနယော ဟိ တဗ္ဘာဝဘာဝီဘာဝါကာရမတ္တံ ဥပါဒါယ ပဝတ္တတ္တာ ဟေတာဒိပစ္စယနိယမဝိသေသံ အနပေက္ခိတွာ အဝိသေသတောဝ ပဝတ္တတိ, အယံ ပန ဟေတာဒိတံတံပစ္စယာနံ တဿ တဿ ဓမ္မန္တရဿ တံတံပစ္စယဘာဝသာမတ္ထိယာကာရဝိသေသံ ဥပါဒါယ ဝိသေသေတွာ ပဝတ္တောတိ အာဟစ္စပစ္စယဋ္ဌိတိမာရဗ္ဘ ပဝုစ္စတီတိ။ ကေစိ ပန ‘‘အာဟစ္စ ကဏ္ဌတာလုအာဒီသု ပဟရိတွာ ဝုတ္တာ ဌိတိ အာဟစ္စပစ္စယဋ္ဌိတီ’’တိ ဝဏ္ဏေန္တိ။ တံ ပန သဝနမတ္တေနေဝ တေသံ အဝဟသိတဗ္ဗဝစနတံ ပကာသေတိ။ န ဟိ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒနယော, အညော ဝါ ကောစိ နယော ကဏ္ဌတာလုအာဒီသု အနာဟစ္စ ဒေသေတုံ သက္ကာတိ။ ဝေါမိဿေတွာတိ ပဋ္ဌာနနယမ္ပိ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒေယေဝ ပက္ခိပိတွာ တဗ္ဘာဝဘာဝီဘာဝေန ဟေတာဒိပစ္စယဝသေန စ မိဿေတွာ အာစရိယာ သင်္ဂဟကာရာဒယော ပပဉ္စေန္တိ ဝိတ္ထာရေန္တိ, မယံ ပန ဝိသုံ ဝိသုံယေဝ ဒဿယိဿာမာတျဓိပ္ပာယော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၃၆။)ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒနယဝဏ္ဏနာ
֍ * ၄။ န ဝိဇာနာတီတိ အဝိဇ္ဇာ, အဝိန္ဒိယံ ဝါ ကာယဒုစ္စရိတာဒိံ ဝိန္ဒတိ ပဋိလဘတိ, ဝိန္ဒိယံ ဝါ ကာယသုစရိတာဒိံ န ဝိန္ဒတိ, ဝေဒိတဗ္ဗံ ဝါ စတုသစ္စာဒိကံ န ဝိဒိတံ ကရောတိ, အဝိဇ္ဇမာနေ ဝါ ဇဝါပေတိ, ဝိဇ္ဇမာနေ ဝါ န ဇဝါပေတီတိ အဝိဇ္ဇာ, စတူသု အရိယသစ္စေသု ပုဗ္ဗန္တာဒီသု စတူသု အညာဏဿေတံ နာမံ။ အဝိဇ္ဇာ ဧဝ ပစ္စယော အဝိဇ္ဇာပစ္စယော။ တတော အဝိဇ္ဇာပစ္စယာ သင်္ခတမဘိသင်္ခရောန္တီတိ သင်္ခါရာ, ကုသလာကုသလကမ္မာနိ။ တေ တိဝိဓာ ပုညာဘိသင်္ခါရော အပုညာဘိသင်္ခါရော အာနေဉ္ဇာဘိသင်္ခါရောတိ။ တတ္ထကာမရူပါဝစရာ တေရသ ကုသလစေတနာ ပုညာဘိသင်္ခါရော, ဒွါဒသ အကုသလစေတနာ အပုညာဘိသင်္ခါရော, စတဿော အာရုပ္ပစေတနာ အာနေဉ္ဇာဘိသင်္ခါရောတိ ဧဝမေတာ ဧကူနတိံသ စေတနာ သင်္ခါရာ နာမ။ ပဋိသန္ဓိဝသေန ဧကူနဝီသတိဝိဓံ, ပဝတ္တိဝသေန ဒွတ္တိံသဝိဓံ ဝိပါကစိတ္တံ ဝိညာဏံ နာမ။ နာမဉ္စ ရူပဉ္စ နာမရူပံ။ တတ္ထ နာမံ ဣဓ ဝေဒနာဒိက္ခန္ဓတ္တယံ, ရူပံ ပန ဘူတုပါဒါယဘေဒတော ဒုဝိဓံ ကမ္မသမုဋ္ဌာနရူပံ, တဒုဘယမ္ပိ ဣဓ ပဋိသန္ဓိဝိညာဏသဟဂတန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ နာမရူပပစ္စယာတိ ဧတ္ထ နာမဉ္စ ရူပဉ္စ နာမရူပဉ္စ နာမရူပန္တိ သရူပေကသေသော ဝေဒိတဗ္ဗော။ စက္ခာဒီနိ ဆ အဇ္ဈတ္တိကာယတနာနိ, ကေသဉ္စိ မတေန ရူပါဒီနိ ဆ ဗာဟိရာယတနာနိပိ ဝါ အာယတနံ နာမ။ ဆ အာယတနာနိ စ ဆဋ္ဌာယတနဉ္စ သဠာယတနံ။ စက္ခုသမ္ဖဿာဒိဝသေန ဆဒွါရိကော ဖဿော ဖဿော နာမ။ သုခဒုက္ခုပေက္ခာဝသေန တိဝိဓာ ဝေဒနာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၃၇။)ကာမတဏှာ ဘဝတဏှာ ဝိဘဝတဏှာတိ တိဝိဓာ တဏှာ။ ဆဠာရမ္မဏာဒိဝသေန ပန အဋ္ဌသတပ္ပဘေဒါ ဟောန္တိ ကာမုပါဒါနာဒိဝသေန စတ္တာရိ ဥပါဒါနာနိ။ ဧတ္ထ စ ဒုဗ္ဗလာ တဏှာ တဏှာ နာမ, ဗလဝတီ ဥပါဒါနံ။ အသမ္ပတ္တဝိသယပတ္ထနာ ဝါ တဏှာ တမသိ စောရာနံ ဟတ္ထပ္ပသာရဏံ ဝိယ, သမ္ပတ္တဝိသယဂ္ဂဟဏံ ဥပါဒါနံ စောရာနံ ဟတ္ထပ္ပတ္တဿ ဂဟဏံ ဝိယ။ အပ္ပိစ္ဆတာပဋိပက္ခာ တဏှာ, သန္တောသပ္ပဋိပက္ခံ ဥပါဒါနံ။ ပရိယေသနဒုက္ခမူလံ တဏှာ, အာရက္ခဒုက္ခမူလံ ဥပါဒါနန္တိ အယမေတေသံ ဝိသေသော။ ကမ္မဘဝေါ ဥပပတ္တိဘဝေါတိ ဒုဝိဓော ဘဝေါ။ တတ္ထ ပဌမော ဘဝတိ ဧတသ္မာ ဖလန္တိ ဘဝေါ, သော ကာမာဝစရကုသလာကုသလာဒိဝသေန ဧကူနတိံသဝိဓော။ ဒုတိယော ပန ဘဝတီတိ ဘဝေါ, သော ကာမဘဝါဒိဝသေန နဝဝိဓော။ ဥပါဒါနပစ္စယာ ဘဝေါတိ စေတ္ထ ဥပပတ္တိဘဝေါပိ အဓိပ္ပေတော။ ဘဝပစ္စယာ ဇာတီတိ ကမ္မဘဝေါဝ။ သော ဟိ ဇာတိယာ ပစ္စယော ဟောတိ, န ဣတရော။ သော ဟိ ပဌမာဘိနိဗ္ဗတ္တက္ခန္ဓသဘာဝေါ ဇာတိယေဝ, န စ တဒေဝ တဿ ကာရဏံ ယုတ္တံ။ တေသံ တေသံ သတ္တာနံ တံတံဂတိအာဒီသု အတ္တဘာဝပဋိလာဘော ဇာတိ။ တထာနိဗ္ဗတ္တဿ စ အတ္တဘာဝဿ ပုရာဏဘာဝေါ ဇရာ။ ဧတဿေဝ ဧကဘဝပရိစ္ဆိန္နဿ ပရိယောသာနံ မရဏံ။ ဉာတိဗျသနာဒီဟိ ဖုဋ္ဌဿ စိတ္တသန္တာပေါ သောကော။ တဿေဝ ဝစီပလာပေါ ပရိဒေဝေါ။ ကာယိကဒုက္ခဝေဒနာ ဒုက္ခံ။ မာနသိကဒုက္ခဝေဒနာ ဒေါမနဿံ။ ဉာတိဗျသနာဒီဟိ ဖုဋ္ဌဿ အဓိမတ္တစေတောဒုက္ခပ္ပဘာဝိတော ဘုသော အာယာသော ဥပါယာသော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၃၈။)ဧတ္ထ စ သတိပိ ဝတ္ထာရမ္မဏာဒိကေ ပစ္စယန္တရေ အဝိဇ္ဇာဒိဧကေကပစ္စယဂ္ဂဟဏံ ပဓာနဘာဝတော, ပါကဋဘာဝတော စာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဧတ္ထ စ အဝိဇ္ဇာနုသယိတေယေဝ သန္တာနေ သင်္ခါရာနံ ဝိပါကဓမ္မဘာဝေန ပဝတ္တနတော အဝိဇ္ဇာပစ္စယာသင်္ခါရာသမ္ဘဝန္တိ, ဝိညာဏဉ္စ သင်္ခါရဇနိတံ ဟုတွာ ဘဝန္တရေ ပတိဋ္ဌာတိ။ န ဟိ ဇနကာဘာဝေ တဿုပ္ပတ္တိ သိယာ, တသ္မာ သင်္ခါရပစ္စယာ ဝိညာဏံ။ နာမရူပဉ္စ ပုဗ္ဗင်္ဂမာဓိဋ္ဌာနဘူတဝိညာဏုပတ္ထဒ္ဓံ ပဋိသန္ဓိပဝတ္တီသု ပတိဋ္ဌဟတီတိ ဝိညာဏပစ္စယာနာမရူပံ, သဠာယတနဉ္စ နာမရူပနိဿယမေဝ ဆဗ္ဗိဓဖဿဿ ဒွါရဘာဝေန ယထာရဟံ ပဝတ္တတိ, နော အညထာတိ နာမရူပပစ္စယာ သဠာယတနံ။ ဖဿော စ သဠာယတနသမ္ဘဝေယေဝ အာရမ္မဏံ ဖုသတိ။ န ဟိ ဒွါရာဘာဝေ တဿုပ္ပတ္တိ သိယာတိ သဠာယတနပစ္စယာ ဖဿော။ ဣဋ္ဌာနိဋ္ဌမဇ္ဈတ္တဉ္စ အာရမ္မဏံ ဖုသန္တောယေဝ ဝေဒနံ ဝေဒယတိ, နော အညထာတိ ဖဿပစ္စယာ ဝေဒနာ။ ဝေဒနီယေသု စ ဓမ္မေသု အဿာဒါနုပဿိနော ဝေဒနာဟေတုကာ တဏှာ သမုဋ္ဌာတီတိ ဝေဒနာပစ္စယာ တဏှာ။ တဏှာသိနေဟပိပါသိတာယေဝ စ ဥပါဒါနိယေသု ဓမ္မေသု ဥပါဒါယ ဒဠှဘာဝါယ သံဝတ္တန္တိ။ တဏှာယ ဟိ ရူပါဒီနိ အဿာဒေတွာ အဿာဒေတွာ ကာမေသု ပါတဗျတံ အာပဇ္ဇန္တီတိ တဏှာ ကာမုပါဒါနဿ ပစ္စယော။ တထာ ရူပါဒိဘေဒေဂဓိတော ‘‘နတ္ထိ ဒိန္န’’န္တျာဒိနာ မိစ္ဆာဒဿနံ သံသာရတော မုစ္စိတုကာမော အသုဒ္ဓိမဂ္ဂေ သုဒ္ဓိမဂ္ဂပရာမာသံ ခန္ဓေသု အတ္တတ္တနိယဂါဟဘူတံ အတ္တဝါဒဒဿနဒွယဉ္စ ဂဏှာတိ, တသ္မာ ဒိဋ္ဌုပါဒါဒီနမ္ပိ ပစ္စယောတိ တဏှာပစ္စယာ ဥပါဒါနံ။ ယထာရဟံ သမ္ပယောဂါနုသယဝသေန ဥပါဒါနပတိဋ္ဌိတာယေဝ သတ္တာ ကမ္မာယူဟနာယ သံဝတ္တန္တီတိ ဥပါဒါနံ ဘဝဿ ပစ္စယော။ ဥပပတ္တိဘဝသင်္ခါတာ စ ဇာတိ ကမ္မဘဝဟေတုကာယေဝ။ ဗီဇတော အင်္ကုရော ဝိယ တတ္ထ တတ္ထ သမုပလဗ္ဘတီတိ ဘဝေါ ဇာတိယာ ပစ္စယော နာမ။ သတိ စ ဇာတိယာ ဧဝ ဇရာမရဏသမ္ဘဝေါ။ န ဟိ အဇာတာနံ ဇရာမရဏသမ္ဘဝေါ ဟောတီတိ ဇာတိ ဇရာမရဏာနံ ပစ္စယောတိ ဧဝမေတေသံ တဗ္ဘာဝဘာဝီဘာဝေါ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။
ဧဝမေတဿ ကေဝလဿ ဒုက္ခက္ခန္ဓဿ သမုဒယော ဟောတီတိ ယထာဝုတ္တေန ပစ္စယပရမ္ပရဝိဓိနာ, န ပန ဣဿရနိမ္မာနာဒီဟိ ဧတဿ ဝဋ္ဋသင်္ခါတဿ ကေဝလဿ သုခါဒီဟိ အသမ္မိဿဿ, သကလဿ ဝါ ဒုက္ခက္ခန္ဓဿ ဒုက္ခရာသိဿ န သုခသုဘာဒီနံ သမုဒယော နိဗ္ဗတ္တိ ဟောတိ။ ဧတ္ထ ဣမသ္မိံ ပစ္စယသင်္ဂဟာဓိကာရေ။
֍ * ၅။ အတတိ သတတံ ဂစ္ဆတိ ပဝတ္တတီတိ အဒ္ဓါ, ကာလော။
֍ * ၆။ အဝိဇ္ဇာသင်္ခါရာ အတီတော အဒ္ဓါ အတီတဘဝပရိယာပန္နဟေတူနမေဝေတ္ထ အဓိပ္ပေတတ္တာ, အဒ္ဓါဂ္ဂဟဏေန စ အဝိဇ္ဇာဒီနံ ဓမ္မာနမေဝ ဂဟဏံ တဗ္ဗိနိမုတ္တဿ ကဿစိ ကာလဿ အနုပလဗ္ဘနတော။ နိရုဒ္ဓါနုပ္ပာဒါ ဧဝ ဟိ ဓမ္မာ အတီတာနာဂတကာလဝသေန ဥပ္ပာဒါဒိက္ခဏတ္တယပရိယာပန္နာ စ ပစ္စုပ္ပန္နကာလဝသေန ဝေါဟရီယန္တိ။ ဇာတိဇရာမရဏံ အနာဂတော အဒ္ဓါ ပစ္စုပ္ပန္နဟေတုတော အနာဂတေ နိဗ္ဗတ္တနတော။ မဇ္ဈေ ပစ္စုပ္ပန္နော အဒ္ဓါ အတီတဟေတုတော ဣဓ နိဗ္ဗတ္တနကဖလသဘာဝတ္တာ, အနာဂတဖလဿ ဣဓ ဟေတုသဘာဝတ္တာ စ မဇ္ဈေ ဝိညာဏာဒီနိ အဋ္ဌင်္ဂါနိ ပစ္စုပ္ပန္နော အဒ္ဓါ။
֍ * ၈။ နနု သောကပရိဒေဝါဒယောပိ အင်္ဂဘာဝေန ဝတ္တဗ္ဗာတိ အာဟ ‘‘သောကာဒိဝစန’’န္တျာဒိ။ သောကာဒိဝစနံ ဇာတိယာ နိဿန္ဒဿ အမုချဖလမတ္တဿ နိဒဿနံ, န ပန ဝိသုံ အင်္ဂဒဿနန္တျတ္ထော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၃၉။)֍ * ၉။ တဏှုပါဒါနဘဝါပိ ဂဟိတာ ဟောန္တီတိ ကိလေသဘာဝသာမညတော အဝိဇ္ဇာဂ္ဂဟဏေန တဏှုပါဒါနာနိ, ကမ္မဘဝသာမညတော သင်္ခါရဂ္ဂဟဏေန ကမ္မဘဝေါ ဂဟိတော။ တထာ တဏှုပါဒါနဘဝဂ္ဂဟဏေန စ အဝိဇ္ဇာသင်္ခါရာ ဂဟိတာတိ သမ္ဗန္ဓော။ ဧတ္ထာပိ ဝုတ္တနယေန တေသံ ဂဟဏေန တေသံ သင်္ဂဟော ဒဋ္ဌဗ္ဗော, ဝိညာဏနာမရူပသဠာယတနဖဿဝေဒနာနံ ဇာတိဇရာဘင်္ဂါဝ ဇာတိဇရာမရဏန္တိ စ ဝုတ္တာတိ အာဟ ‘‘ဇာတိဇရာမရဏဂ္ဂဟဏေနာ’’တျာဒိ။
֍ * ၁၀။ အတီတေ ဟေတဝေါ ပဉ္စာတိ သရူပတော ဝုတ္တာနံ ဒွိန္နံ အဝိဇ္ဇာသင်္ခါရာနံ, သင်္ဂဟဝသေန ဂဟိတာနံ တိဏ္ဏံ တဏှုပါဒါနဘဝါနဉ္စ ဝသေန ပစ္စုပ္ပန္နဖလဿ ပစ္စယာ အတီတဘဝေ နိဗ္ဗတ္တာ ဟေတဝေါ ပဉ္စ, ဣဒါနိ ဖလပဉ္စကန္တိ အတီတဟေတုပစ္စယာ ဣဓ ပစ္စုပ္ပန္နေ နိဗ္ဗတ္တံ ဝိညာဏာဒိဖလပဉ္စကံ။ ဣဒါနိ ဟေတဝေါ ပဉ္စာတိ သရူပတော ဝုတ္တာနံ တဏှာဒီနံ တိဏ္ဏံ, သင်္ဂဟတော လဒ္ဓါနံ အဝိဇ္ဇာသင်္ခါရာနံ ဒွိန္နဉ္စ ဝသေန အာယတိံ ဖလဿ ပစ္စယာ ဣဒါနိ ဟေတဝေါ ပဉ္စ။ အာယတိံ ဖလပဉ္စကန္တိ ဇာတိဇရာမရဏဂ္ဂဟဏေန ဝုတ္တံ ပစ္စုပ္ပန္နဟေတုပစ္စယာ အနာဂတေ နိဗ္ဗတ္တနကဝိညာဏာဒိဖလပဉ္စကန္တိ ဧဝံ ဝီသတိ အတီတာဒီသု တတ္ထ တတ္ထ အာကိရိယန္တီတိ အာကာရာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၄၀။)အတီတဟေတူနံ, ဣဒါနိ ဖလပဉ္စကဿ စ အန္တရာ ဧကော သန္ဓိ, ဣဒါနိ ဖလပဉ္စကဿ, ဣဒါနိ ဟေတူနဉ္စ အန္တရာ ဧကော, ဣဒါနိ ဟေတူနံ, အာယတိံ ဖလဿ စ အန္တရာ ဧကောတိ ဧဝံ တိသန္ဓိ။ ဝုတ္တဉှေတံ – ‘‘သင်္ခါရဝိညာဏာနမန္တရာ ဧကော, ဝေဒနာတဏှာနမန္တရာ ဧကော, ဘဝဇာတီနမန္တရာ ဧကော သန္ဓီ’’တိ။ ဧတ္ထ ဟိ ဟေတုတောဖလဿ အဝိစ္ဆေဒပ္ပဝတ္တိဘာဝတော ဟေတုဖလသမ္ဗန္ဓဘူတော ပဌမော သန္ဓိ, တထာ တတိယော, ဒုတိယော ပန ဖလတော ဟေတုနော အဝိစ္ဆေဒပ္ပဝတ္တိဘာဝတော ဖလဟေတုသမ္ဗန္ဓဘူတော။ ဖလဘူတောပိ ဟိ ဓမ္မော အညဿ ဟေတုသဘာဝဿ ဓမ္မဿ ပစ္စယောတိ။ သင်္ခိပီယန္တိ ဧတ္ထ အဝိဇ္ဇာဒယော, ဝိညာဏာဒယော စာတိ သင်္ခေပေါ, အတီတဟေတု, ဧတရဟိ ဝိပါကော, ဧတရဟိ ဟေတု အာယတိံ ဝိပါကောတိ စတ္တာရော သင်္ခေပါတိ စတုသင်္ခေပါ။
֍ * ၁၁။ ကမ္မဘဝသင်္ခါတော ဘဝေကဒေသောတိ ဧတ္ထ အာယတိံ ပဋိသန္ဓိယာ ပစ္စယစေတနာ ဘဝေါ နာမ, ပုရိမကမ္မဘဝသ္မိံ ဣဓ ပဋိသန္ဓိယာ ပစ္စယစေတနာ သင်္ခါရာတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ အဝသေသာ စာတိ ဝိညာဏာဒိပဉ္စကဇာတိဇရာမရဏဝသေန သတ္တဝိဓာ ပစ္စုပ္ပန္နဖလဝသေန ဝုတ္တဓမ္မာ။ ဥပပတ္တိဘဝသင်္ခါတော ဘဝေကဒေသောတိ ပန အနာဂတပရိယာပန္နာ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ဘဝ-သဒ္ဒေန ကမ္မဘဝဿပိ ဝုစ္စမာနတ္တာ ဘဝေကဒေသ-သဒ္ဒေါ ဝုတ္တော။
֍ * ၁၂။ ပုဗ္ဗန္တဿ အဝိဇ္ဇာ မူလံ။ အပရန္တဿ တဏှာ မူလန္တိ အာဟ အဝိဇ္ဇာတဏှာဝသေန ဒွေ မူလာနီ’’တိ။
֍ * ၁၃။ တေသမေဝ အဝိဇ္ဇာတဏှာသင်္ခါတာနံ ဝဋ္ဋမူလာနံ နိရောဓေန အနုပ္ပာဒဓမ္မတာပတ္တိယာ သစ္စပ္ပဋိဝေဓတော သိဒ္ဓါယ အပ္ပဝတ္တိယာ ဝဋ္ဋံ နိရုဇ္ဈတိ။ အဘိဏှသော အဘိက္ခဏံ ဇရာမရဏသင်္ခါတာယ မုစ္ဆာယ ပီဠိတာနံ သတ္တာနံ သောကာဒိသမပ္ပိတာနံ ကာမာသဝါဒိအာသဝါနံ သမုပ္ပာဒတော ပုန အဝိဇ္ဇာ စ ပဝတ္တတိ။ ‘‘အာသဝသမုဒယာ အဝိဇ္ဇာသမုဒယော’’တိ (မ. နိ. ၁.၁၀၃) ဟိ ဝုတ္တံ။ ဧတေန အဝိဇ္ဇာယပိ ပစ္စယော ဒဿိတော ဟောတိ, ဣတရထာ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒစက္ကံ အဗဒ္ဓံ သိယာတိ။ ဣစ္စေဝံ ဝုတ္တနယေန အာဗဒ္ဓံ အဝိစ္ဆိန္နံ အနာဒိကံ အာဒိရဟိတံ တိဘူမကပရိယာပန္နတ္တာ တေဘူမကံ ကိလေသကမ္မဝိပါကဝသေန တိဝဋ္ဋဘူတံ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒေါတိ ပဋ္ဌပေသိ ပညပေသိ မဟာမုနိ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓါ။
ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒနယဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၄၁။)ပဋ္ဌာနနယဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁၄။ ဧဝံ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒနယံ ဝိဘာဂတော ဒဿေတွာ ဣဒါနိ ပဋ္ဌာနနယံ ဒဿေတုံ ‘‘ဟေတုပစ္စယော’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ ဟိနောတိ ပတိဋ္ဌာတိ ဧတေနာတိ ဟေတု။ အနေကတ္ထတ္တာ ဓာတုသဒ္ဒါနံ ဟိ-သဒ္ဒေါ ဣဓ ပတိဋ္ဌတ္ထောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ ဟိနောတိ ဝါ ဧတေန ကမ္မနိဒါနဘူတေန ဥဒ္ဓံ ဩဇံ အဘိဟရန္တေန မူလေန ဝိယ ပါဒပေါ တပ္ပစ္စယံ ဖလံ ဂစ္ဆတိ ပဝတ္တတိ ဝုဒ္ဓိံ ဝိရူဠှိံ အာပဇ္ဇတီတိ ဟေတု။ ဟေတု စ သော ပစ္စယော စာတိ ဟေတုပစ္စယော။ ဟေတု ဟုတွာ ပစ္စယော, ဟေတုဘာဝေန ပစ္စယောတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ မူလဋ္ဌေန ဟေတု, ဥပကာရဋ္ဌေန ပစ္စယောတိ သင်္ခေပတော မူလဋ္ဌေန ဥပကာရကော ဓမ္မော ဟေတုပစ္စယော။ သော ပန ပဝတ္တေ စိတ္တသမုဋ္ဌာနာနံ, ပဋိသန္ဓိယံ ကမ္မသမုဋ္ဌာနာနဉ္စ ရူပါနံ ဥဘယတ္ထ သမ္ပယုတ္တာနံ နာမဓမ္မာနဉ္စ ရုက္ခဿ မူလာနိ ဝိယ သုပ္ပတိဋ္ဌိတဘာဝသာဓနသင်္ခါတမူလဋ္ဌေန ဥပကာရကာ ဆ ဓမ္မာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
အာလမ္ဗီယတိ ဒုဗ္ဗလေန ဝိယ ဒဏ္ဍာဒိကံ စိတ္တစေတသိကေဟိ ဂယှတီတိ အာရမ္မဏံ။ စိတ္တစေတသိကာ ဟိ ယံ ယံ ဓမ္မံ အာရဗ္ဘ ပဝတ္တန္တိ, တေ တေ ဓမ္မာ တေသံ တေသံ ဓမ္မာနံ အာရမ္မဏပစ္စယော နာမ။ န ဟိ သော ဓမ္မော အတ္ထိ, ယော စိတ္တစေတသိကာနံ အာရမ္မဏပစ္စယဘာဝံ န ဂစ္ဆေယျ။ အတ္တာဓီနပ္ပဝတ္တီနံ ပတိဘူတော ပစ္စယော အဓိပတိပစ္စယော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၄၂။)န ဝိဇ္ဇတိ ပစ္စယုပ္ပန္နေန သဟ အန္တရံ ဧတဿ ပစ္စယဿာတိ အနန္တရပစ္စယော။ သဏ္ဌာနာဘာဝေန သုဋ္ဌု အနန္တရပစ္စယော သမနန္တရပစ္စယော။ အတ္တနော အတ္တနော အနန္တရံ အနုရူပစိတ္တုပ္ပာဒဇနနသမတ္ထော ပုရိမပုရိမနိရုဒ္ဓါ ဓမ္မော ‘‘အနန္တရပစ္စယော’’, ‘‘သမနန္တရပစ္စယော’’တိ စ ဝုစ္စတိ။ ဗျဉ္ဇနမတ္တေနေဝ ဟိ နေသံ ဝိသေသော။ အတ္ထတော ပန ဥဘယမ္ပိ သမနန္တရနိရုဒ္ဓဿေဝါဓိဝစနံ။ န ဟိ တေသံ အတ္ထတော ဘေဒေါ ဥပလဗ္ဘတိ။ ယံ ပန ကေစိ ဝဒန္တိ ‘‘အတ္ထာနန္တရတာယ အနန္တရပစ္စယော, ကာလာနန္တရတာယ သမနန္တရပစ္စယော’’တိ, တံ ‘‘နိရောဓာ ဝုဋ္ဌဟန္တဿ နေဝသညာနာသညာယတနံ ဖလသမာပတ္တိယာ သမနန္တရပစ္စယေန ပစ္စယော’’တျာဒီဟိ (ပဋ္ဌာ. ၁.၁.၄၁၇) ဝိရုဇ္ဈတိ။ နေဝသညာနာသညာယတနံ ဟိ သတ္တာဟာဒိကာလံ နိရုဒ္ဓံ ဖလသမာပတ္တိယာ သမနန္တရပစ္စယော, တသ္မာ အဘိနိဝေသံ အကတွာ ဗျဉ္ဇနမတ္တတောဝေတ္ထ နာနာကရဏံ ပစ္စေတဗ္ဗံ, န အတ္ထတော။ ပုဗ္ဗဓမ္မနိရောဓဿ ဟိ ပစ္ဆာဇာတဓမ္မုပ္ပာဒနဿ စ အန္တရာဘာဝေန ဥပ္ပာဒနသမတ္ထတာယ နိရောဓော အနန္တရပစ္စယတာ, ‘‘ဣဒမိတော ဥဒ္ဓံ, ဣဒံ ဟေဋ္ဌာ, ဣဒံ သမန္တတော’’တိ အတ္တနာ ဧကတ္တံ ဥပနေတွာ ဝိယ သုဋ္ဌု အနန္တရဘာဝေန ဥပ္ပာဒေတုံ သမတ္ထံ ဟုတွာ နိရောဓော သမနန္တရပစ္စယတာတိ ဧဝံ ဗျဉ္ဇနမတ္တတောဝ ဘေဒေါ။ နိရောဓပစ္စယဿပိ ဟိ နေဝသညာနာသညာယတနဿ အသညုပ္ပတ္တိယာ ပုရိမဿ စ စုတိစိတ္တဿ ကာလန္တရေပိ ဥပ္ပဇ္ဇန္တာနံ ဖလပဋိသန္ဓီနံ အန္တရာ သမာနဇာတိယေန အရူပဓမ္မေန ဗျဝဓာနာဘာဝတော ဘိန္နဇာတိကာနဉ္စ ရူပဓမ္မာနံ ဗျဝဓာနကရဏေ အသမတ္ထတာယ နိရန္တရုပ္ပာဒနေ ဧကတ္တံ ဥပနေတွာ ဝိယ ဥပ္ပာဒနေ စ သမတ္ထတာ အတ္ထီတိ တေသမ္ပိ အနန္တရသမနန္တရပစ္စယတာ လဗ္ဘတိ, တသ္မာ ဓမ္မတော အဝိသေသေပိ တထာ တထာ ဗုဇ္ဈနကာနံ ဝေနေယျာနံ ဝသေန ဥပသဂ္ဂတ္ထဝိသေသမတ္တတောဝ ဘေဒေါ ပစ္စေတဗ္ဗောတိ။
အတ္တနော အနုပ္ပတ္တိယာ သဟုပ္ပန္နာနမ္ပိ အနုပ္ပတ္တိတော ပကာသဿ ပဒီပေါ ဝိယ သဟုပ္ပန္နာနံ သဟုပ္ပာဒဘာဝေန ပစ္စယော သဟဇာတပစ္စယော, အရူပိနော စတုက္ခန္ဓာ, စတ္တာရော မဟာဘူတာ, ပဋိသန္ဓိက္ခဏေ ဝတ္ထုဝိပါကာ စ ဓမ္မာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၄၃။)အညမညံ ဥပတ္ထမ္ဘယမာနံ တိဒဏ္ဍံ ဝိယ အတ္တနော ဥပကာရကဓမ္မာနံ ဥပတ္ထမ္ဘကဘာဝေန ပစ္စယော အညမညပစ္စယော။ အညမညတာဝသေနေဝ စ ဥပကာရကတာ အညမညပစ္စယတာ, န သဟဇာတမတ္တေနာတိ အယမေတေသံ ဒွိန္နံ ဝိသေသော။ တထာ ဟိ သဟဇာတပစ္စယဘာဝီယေဝ ကောစိ အညမညပစ္စယော န ဟောတိ စိတ္တဇရူပါနံ သဟဇာတပစ္စယဘာဝိနော နာမဿ ဥပါဒါရူပါနံ သဟဇာတပစ္စယဘာဝီနံ မဟာဘူတာနဉ္စ အညမညပစ္စယဘာဝဿ အနုဒ္ဓဋတ္တာ။ ယဒိ ဟိ သဟဇာတဘာဝေနေဝ အတ္တနော ဥပကာရကာနံ ဥပကာရကတာ အညမညပစ္စယတာ သိယာ, တဒါ သဟဇာတအညမညပစ္စယေဟိ သမာနေဟိ ဘဝိတဗ္ဗန္တိ။
စိတ္တကမ္မဿ ပဋော ဝိယ သဟဇာတနာမရူပါနံ နိဿယဘူတာ စတုက္ခန္ဓာ, တရုပဗ္ဗတာဒီနံ ပထဝီ ဝိယ အာဓာရဏတောယေဝ သဟဇာတရူပသတ္တဝိညာဏဓာတူနံ ယထာက္ကမံ နိဿယာ ဘူတရူပံ, ဝတ္ထု စာတိ ဣမေ နိဿယပစ္စယော နာမ နိဿီယတိ နိဿိတကေဟီတိ ကတွာ, ဗလဝဘာဝေန နိဿယော ပစ္စယော ဥပနိဿယပစ္စယော ဥပ-သဒ္ဒဿ အတိသယဇောတကတ္တာ, တဿ ပန ဘေဒံ ဝက္ခတိ။
ဆ ဝတ္ထူနိ, ဆ အာရမ္မဏာနိ စာတိ ဣမေ ပစ္စယုပ္ပန္နတော ပဌမံ ဥပ္ပဇ္ဇိတွာ ပဝတ္တမာနဘာဝေန ဥပကာရကော ပုရေဇာတပစ္စယော။ ပစ္ဆာဇာတပစ္စယေ အသတိ သန္တာနဋ္ဌိတိဟေတုဘာဝံ အာဂစ္ဆန္တဿ ကာယဿ ဥပတ္ထမ္ဘနဘာဝေန ဥပကာရကာ ပစ္ဆာဇာတာ စိတ္တစေတသိကာ ဓမ္မာ ပစ္ဆာဇာတပစ္စယော။ သော ဂိဇ္ဈပေါတကသရီရာနံ အာဟာရာသာ စေတနာ ဝိယ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၄၄။)ပုရိမပုရိမပရိစိတဂန္ထော ဝိယ ဥတ္တရဥတ္တရဂန္ထဿ ကုသလာဒိဘာဝေန အတ္တသဒိသဿ ပဂုဏဗလဝဘာဝဝိသိဋ္ဌအတ္တသမာနဇာတိယတာဂါဟဏံ အာသေဝနံ, တေန ပစ္စယာ သဇာတိယဓမ္မာနံ သဇာတိယဓမ္မာဝ အာသေဝနပစ္စယော။ ဘိန္နဇာတိကာ ဟိ ဘိန္နဇာတိကေဟိ အာသေဝနပဂုဏေန ပဂုဏဗလဝဘာဝဝိသိဋ္ဌံ ကုသလာဒိဘာဝသင်္ခါတံ အတ္တနော ဂတိံ ဂါဟာပေတုံ န သက္ကောန္တိ, န စ သယံ တတော ဂဏှန္တိ, တေ ပန အနန္တရာတီတာနိ လောကိယကုသလာကုသလာနိ စေဝ အနာဝဇ္ဇနကိရိယဇဝနာနိ စာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ စိတ္တပ္ပယောဂသင်္ခါတကိရိယာဘာဝေန သဟဇာတာနံ နာနာက္ခဏိကာနံ ဝိပါကာနံ, ကဋတ္တာရူပါနဉ္စ ဥပကာရိကာ စေတနာ ကမ္မပစ္စယော။
အတ္တနော နိရုဿာဟသန္တဘာဝေန သဟဇာတနာမရူပါနံ နိရုဿာဟသန္တဘာဝါယ ဥပကာရကာ ဝိပါကစိတ္တစေတသိကာ ဝိပါကပစ္စယော။ တေ ဟိ ပယောဂေန အသာဓေတဗ္ဗတာယ ကမ္မဿ ကဋတ္တာ နိပ္ဖဇ္ဇမာနမတ္တတော နိရုဿာဟသန္တဘာဝါ ဟောန္တိ, န ကိလေသဝူပသမသန္တဘာဝါ။ တထာ သန္တဘာဝတောယေဝ ဟိ ဘဝင်္ဂါဒယော ဒုဗ္ဗိညေယျာ။ အဘိနိပါတသမ္ပဋိစ္ဆနသန္တီရဏမတ္တာ ပန ဝိပါကာ ဒုဗ္ဗိညေယျာဝ။ ဇဝနပ္ပဝတ္တိယာဝ နေသံ ရူပါဒိဂ္ဂဟိတတာ ဝိညာယတိ။
ရူပါရူပါနံ ဥပတ္ထမ္ဘကတ္တေန ဥပကာရကာ စတ္တာရော အာဟာရာ အာဟာရပစ္စယော။ သတိပိ ဟိ ဇနကဘာဝေ ဥပတ္ထမ္ဘကတ္တမေဝ အာဟာရဿ ပဓာနကိစ္စံ။ ဇနယန္တောပိ အာဟာရော အဝိစ္ဆေဒဝသေန ဥပတ္ထမ္ဘေန္တော ဝ ဇနေတီတိ ဥပတ္ထမ္ဘကဘာဝေါ ဝ အာဟာရဘာဝေါ။ တေသု တေသု ကိစ္စေသု ပစ္စယုပ္ပန္နဓမ္မေဟိ အတ္တာနံ အနုဝတ္တာပနသင်္ခါတာဓိပတိယဋ္ဌေန ပစ္စယော ဣန္ဒြိယပစ္စယော။
အာရမ္မဏူပနိဇ္ဈာနလက္ခဏူပနိဇ္ဈာနဝသေန ဥပဂန္တွာ အာရမ္မဏနိဇ္ဈာနကာ ဝိတက္ကာဒယော ဈာနပစ္စယော။ သုဂတိတော ပုညတော, ဒုဂ္ဂဟိတော ပါပတော ဝါ နိယျာနဋ္ဌေန ဥပကာရကာ သမ္မာဒိဋ္ဌာဒယော မဂ္ဂပစ္စယော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၄၅။)ပရမတ္ထတော ဘိန္နာပိ ဧကီဘာဝဂတာ ဝိယ ဧကုပ္ပာဒါဒိဘာဝသင်္ခါတသမ္ပယောဂလက္ခဏေန ဥပကာရကာ နာမဓမ္မာ ဝ သမ္ပယုတ္တပစ္စယော။ အညမညသမ္ဗန္ဓတာယ ယုတ္တာပိ သမာနာ ဝိပ္ပယုတ္တဘာဝေန ဝိသံသဋ္ဌတာယ နာနတ္တုပဂမနေန ဥပကာရကာ ဝတ္ထုစိတ္တစေတသိကာ ဝိပ္ပယုတ္တပစ္စယော။
ပစ္စုပ္ပန္နသဘာဝသင်္ခါတေန အတ္ထိဘာဝေန တာဒိသဿေဝ ဓမ္မဿ ဥပတ္ထမ္ဘကတ္တေန ဥပကာရကာ ‘‘သဟဇာတံ ပုရေဇာတ’’န္တျာဒိနာ ဝက္ခမာနဓမ္မာ အတ္ထိပစ္စယော။ သတိပိ ဟိ ဇနကတ္တေ ဌိတိယံယေဝ သာတိသယော အတ္ထိပစ္စယာနံ ဗျာပါရောတိ ဥပတ္ထမ္ဘကတာဝ တေသံ ဂဟိတာ။ ဧကသ္မိံ ဖဿာဒိသမုဒါယေ ပဝတ္တမာနေ ဒုတိယဿ အဘာဝတော အတ္တနော ဌိတိယာ ဩကာသံ အလဘန္တာနံ အနန္တရမုပ္ပဇ္ဇမာနကစိတ္တစေတသိကာနံ ဩကာသဒါနဝသေန ဥပကာရကာ အနန္တရနိရုဒ္ဓါ စိတ္တစေတသိကာ နတ္ထိပစ္စယော။
အတ္တနော သဘာဝါဝိဂမနေန အပ္ပဝတ္တမာနာနံ ဝိဂတဘာဝေန ဥပကာရကာယေဝ ဓမ္မာ ဝိဂတပစ္စယော။ နိရောဓာနုပဂမနဝသေန ဥပကာရကာ အတ္ထိပစ္စယာ ဝ အဝိဂတပစ္စယော။ သသဘာဝတာမတ္တေန ဥပကာရကတာ အတ္ထိပစ္စယတာ, နိရောဓာနုပဂမနဝသေန ဥပကာရကတာ အဝိဂတပစ္စယတာတိ ပစ္စယတာဝိသေသော နေသံ ဓမ္မာဝိသေသေပိ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ ဓမ္မာနဉှိ သမတ္ထတာဝိသေသံ သဗ္ဗာကာရေန ဉတွာ ဘဂဝတာ စတုဝီသတိပစ္စယာ ဒေသိတာတိ ဘဂဝတိ သဒ္ဓါယ ‘‘ဧဝံ ဝိသေသာ ဧတေ ဓမ္မာ’’တိ သုတမယဉာဏံ ဥပ္ပာဒေတွာ စိန္တာဘာဝနာမယဉာဏေဟိ တဒဘိသမယာယ ယောဂေါ ကရဏီယော။ အဝိသေသေပိ ဟိ ဓမ္မသာမဂ္ဂိယဿ တထာ တထာ ဝိနေတဗ္ဗပုဂ္ဂလာနံ ဝသေန ဟေဋ္ဌာ ဝုတ္တောပိ ပစ္စယော ပုန ပကာရန္တေန ဝုစ္စတိ အဟေတုကဒုကံ ဝတွာပိ ဟေတုဝိပ္ပယုတ္တဒုကံ ဝိယာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၄၆။)֍ * ၁၅။ နာမံ စတုက္ခန္ဓသင်္ခါတံ နာမံ တာဒိသဿေဝ နာမဿ ဆဓာ ဆဟာကာရေဟိ ပစ္စယော ဟောတိ, တဒေဝ နာမရူပီနံ သမုဒိတာနံ ပဉ္စဓာ ပစ္စယော ဟောတိ, ရူပဿ ပုန ဘူတုပါဒါယဘေဒဿ ဧကဓာ ပစ္စယော ဟောတိ, ရူပဉ္စ နာမဿ ဧကဓာ ပစ္စယော, ပညတ္တိနာမရူပါနိ နာမဿ ဒွိဓာ ဒွိပ္ပကာရာ ပစ္စယာ ဟောန္တိ, ဒွယံ ပန နာမရူပဒွယံ သမုဒိတံ ဒွယဿ တာဒိသဿေဝ နာမရူပဒွယဿ နဝဓာ ပစ္စယော စေတိ ဧဝံ ပစ္စယာ ဆဗ္ဗိဓာ ဌိတာ။
֍ * ၁၆။ ဝိပါကဗျာကတံ ကမ္မဝသေန ဝိပါကဘာဝပ္ပတ္တံ ကမ္မဝေဂက္ခိတ္တပတိတံ ဝိယ ဟုတွာ ပဝတ္တမာနံ အတ္တနော သဘာဝံ ဂါဟေတွာ ပရိဘာဝေတွာ နေဝ အညံ ပဝတ္တေတိ, န စ ပုရိမဝိပါကာနုဘာဝံ ဂဟေတွာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ‘‘န မဂ္ဂပစ္စယာ အာသေဝနေ ဧက’’န္တိ (ပဋ္ဌာ. ၁.၁.၂၂၁) ဝစနတော စ အဟေတုကကိရိယေသု ဟသိတုပ္ပာဒဿေဝ အာသေဝနတာဥဒ္ဓရဏေန အာဝဇ္ဇနဒွယံ အာသေဝနပစ္စယော န ဟောတိ, တသ္မာ ဇဝနာနေဝ အာသေဝနပစ္စယဘာဝံ ဂစ္ဆန္တီတိ အာဟ ‘‘ပုရိမာနိ ဇဝနာနီ’’တျာဒိ။ အဝိသေသဝစနေပေတ္ထ လောကိယကုသလာကုသလာဗျာကတဇဝနာနေဝ ဒဋ္ဌဗ္ဗာနိ လောကုတ္တရဇဝနာနံ အာသေဝနဘာဝဿ အနုဒ္ဓဋတ္တာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၄၇။)ဧဝဉ္စ ကတွာ ဝုတ္တံ ပဋ္ဌာနဋ္ဌကထာယံ (ပဋ္ဌာ. အဋ္ဌ. ၁.၁၂) ‘‘လောကုတ္တရော ပန အာသေဝနပစ္စယော နာမ နတ္ထီ’’တိ။ တတ္ထ ဟိ ကုသလံ ဘိန္နဇာတိကဿ ပုရေစရတ္တာ န တေန အာသေဝနဂုဏံ ဂဏှာပေတိ, ဖလစိတ္တာနိ စ ဇဝနဝသေန ဥပ္ပဇ္ဇမာနာနိပိ ဝိပါကာဗျာကတေ ဝုတ္တနယေန အာသေဝနံ န ဂဏှန္တိ, န စ အညံ ဂါဟာပေန္တိ။ ယမ္ပိ ‘‘အာသေဝနဝိနိမုတ္တံ ဇဝနံ နတ္ထီ’’တိ အာစရိယဓမ္မပါလတ္ထေရေန ဝုတ္တံ, တမ္ပိ ယေဘုယျဝသေန ဝုတ္တန္တိ ဝိညာယတိ။ ဣတရထာ အာစရိယဿ အသမပေက္ခိတာဘိဓာယကတ္တပ္ပသင်္ဂေါ သိယာ။ မဂ္ဂေါ ပန ဂေါတြဘုတော အာသေဝနံ န ဂဏှာတီတိ နတ္ထိ ဘူမိအာဒိဝသေန နာနာဇာတိတာယ အနဓိပ္ပေတတ္တာ။ တထာ ဟိ ဝုတ္တံ ပဋ္ဌာနေ ‘‘ဂေါတြဘု မဂ္ဂဿ အာသေဝနပစ္စယေန ပစ္စယော, ဝေါဒါနံ မဂ္ဂဿ အာသေဝနပစ္စယေန ပစ္စယော’’တိ (ပဋ္ဌာ. ၁.၁.၄၂၆)။ ဧကုပ္ပာဒါဒိစတုဗ္ဗိဓသမ္ပယောဂလက္ခဏာဘာဝတော သဟုပ္ပန္နာနမ္ပိ ရူပဓမ္မာနံ သမ္ပယုတ္တပစ္စယတာ နတ္ထီတိ ဝုတ္တံ ‘‘စိတ္တစေတသိကာ ဓမ္မာ အညမည’’န္တိ။
֍ * ၁၇။ ဟေတုဈာနင်္ဂမဂ္ဂင်္ဂါနိ သဟဇာတာနံ နာမ ရူပါနန္တိ တယောပေတေ ပဋိသန္ဓိယံ ကမ္မသမုဋ္ဌာနာနံ, ပဝတ္တိယံ စိတ္တသမုဋ္ဌာနာနဉ္စ ရူပါနံ, ဥဘယတ္ထ သဟဇာတာနံ နာမာနဉ္စ ဟေတာဒိပစ္စယေန ပစ္စယာ ဟောန္တိ။ ‘‘သဟဇာတရူပန္တိ ဟိ သဗ္ဗတ္ထ ပဋိသန္ဓိယံ ကမ္မသမုဋ္ဌာနာနံ, ပဝတ္တိယံ စိတ္တသမုဋ္ဌာနာန’’န္တိ ဝက္ခတိ။ သဟဇာတာ စေတနာတိ အန္တမသော စက္ခုဝိညာဏာဒီဟိပိ သဟဇာတစေတနာ။ သဟဇာတာနံ နာမ ရူပါနန္တိ သဗ္ဗာပိ စေတနာ နာမာနံ, ပဋိသန္ဓိသဟဂတာ စေတနာ ကမ္မသမုဋ္ဌာနရူပါနံ, ပဝတ္တိယံ ရူပသမုဋ္ဌာပကစိတ္တသဟဂတာ စေတနာ စိတ္တသမုဋ္ဌာနရူပါနဉ္စ။ နာနာက္ခဏိကာ စေတနာတိ ဝိပါကက္ခဏတော နာနာက္ခဏေ အတီတဘဝါဒီသု နိဗ္ဗတ္တာ ကုသလာကုသလစေတနာ။ နာမရူပါနန္တိ ဥဘယတ္ထာပိ နာမရူပါနံ။ ဝိပါကက္ခန္ဓာတိ ပဋိသန္ဓိဝိညာဏာဒိကာ ဝိပါကာ အရူပက္ခန္ဓာ။ ကမ္မသမုဋ္ဌာနမ္ပိ ဟိ ရူပံ ဝိပါကဝေါဟာရံ န လဘတိ အရူပဓမ္မဘာဝေန, သာရမ္မဏဘာဝေန စ ကမ္မသဒိသေသု အရူပဓမ္မေသွေဝ ဝိပါက-သဒ္ဒဿ နိရုဠှတ္တာ။
֍ * ၁၈။ ပုရေဇာတဿ ဣမဿ ကာယဿာတိ ပစ္စယဓမ္မတော ပုရေ ဥပ္ပန္နဿ ဣမဿ ရူပကာယဿ။ ကထံ ပန ပစ္စယုပ္ပန္နဿ ပုရေ နိဗ္ဗတ္တိယံ ပစ္ဆာဇာတဿ ပစ္စယတာတိ? နနု ဝုတ္တံ ‘‘ပစ္ဆာဇာတပစ္စယေ အသတိ သန္တာနဋ္ဌိတိဟေတုကဘာဝံ အာဂစ္ဆန္တဿာ’’တိ, တသ္မာ သန္တာနပ္ပဝတ္တဿ ဟေတုဘာဝုပတ္ထမ္ဘနေ ဣမဿ ဗျာပါရောတိ န ကောစိ ဝိရောဓော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၄၈။)֍ * ၁၉။ ပဋိသန္ဓိယံ စက္ခာဒိဝတ္ထူနံ အသမ္ဘဝတော, သတိ စ သမ္ဘဝေ တံတံဝိညာဏာနံ ပစ္စယဘာဝါနုပဂမနတော, ဟဒယဝတ္ထုနော စ ပဋိသန္ဓိဝိညာဏေန သဟုပ္ပန္နဿ ပုရေဇာတကတာဘာဝတော ဝုတ္တံ ‘‘ဆဝတ္ထူနိ ပဝတ္တိယ’’န္တိ။ ‘‘ပဉ္စာရမ္မဏာနိ ပဉ္စဝိညာဏဝီထိယာ’’တိ စ ဣဒံ အာရမ္မဏပုရေဇာတနိဒ္ဒေသေ အာဂတံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ။ ပဉှာဝါရေ ပန ‘‘သေက္ခာ ဝါ ပုထုဇ္ဇနာ ဝါ စက္ခုံ အနိစ္စတော ဒုက္ခတော အနတ္တတော ဝိပဿန္တီ’’တျာဒိနာ (ပဋ္ဌာ. ၁.၁.၄၂၄) အဝိသေသေန ပစ္စုပ္ပန္နစက္ခာဒီနမ္ပိ ဂဟိတတ္တာ ဓမ္မာရမ္မဏမ္ပိ အာရမ္မဏပုရေဇာတံ မနောဝိညာဏဝီထိယာ လဗ္ဘတိ။ အတ္ထတော ဟေတံ သိဒ္ဓံ, ယံ ပစ္စုပ္ပန္နဓမ္မာရမ္မဏံ ဂဟေတွာ မနောဒွါရိကဝီထိ ပဝတ္တတိ, တံ တဿ အာရမ္မဏပုရေဇာတံ ဟောတီတိ။
֍ * ၂၂။ ပကတိယာ ဧဝ ပစ္စယန္တရရဟိတေန အတ္တနော သဘာဝေနေဝ ဥပနိဿယော ပကတူပနိဿယော။ အာရမ္မဏာနန္တရေဟိ အသံမိဿော ပုထဂေဝ ကောစိ ဥပနိဿယောတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ အထ ဝါ ပကတော ဥပနိဿယော ပကတူပနိဿယော။ ပကတောတိ စေတ္ထ ပ-ကာရော ဥပသဂ္ဂေါ, သော အတ္တနော ဖလဿ ဥပ္ပာဒနသမတ္ထဘာဝေန သန္တာနေ နိပ္ဖာဒိတဘာဝံ, အာသေဝိတဘာဝဉ္စ ဒီပေတိ, တသ္မာ အတ္တနော သန္တာနေ နိပ္ဖန္နော ရာဂါဒိ, သဒ္ဓါဒိ, ဥပသေဝိတော ဝါ ဥတုဘောဇနာဒိ ပကတူပနိဿယော။ တထာ စေဝ နိဒ္ဒိသတိ။
֍ * ၂၃။ ဂရုကတန္တိ ဂရုံ ကတွာ ပစ္စဝေက္ခိတံ။ တထာ ဟိ ‘‘ဒါနံ ဒတွာ သီလံ သမာဒိယိတွာ ဥပေါသထကမ္မံ ကတွာ တံ ဂရုံ ကတွာ ပစ္စဝေက္ခတီ’’တျာဒိနာ (ပဋ္ဌာ. ၁.၁.၄၁၃) ဒါနသီလဥပေါသထကမ္မပုဗ္ဗေကတသုစိဏ္ဏဈာနဂေါတြဘုဝေါဒါနမဂ္ဂါဒီနိ ဂရုံ ကတွာ ပစ္စဝေက္ခဏဝသေန အဿ နိဒ္ဒေသော ပဝတ္တော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၄၉။)֍ * ၂၄။ ‘‘ပုရိမာ ပုရိမာ ကုသလာ ခန္ဓာ ပစ္ဆိမာနံ ပစ္ဆိမာနံ ကုသလာနံ ခန္ဓာနံ ဥပနိဿယပစ္စယေန ပစ္စယော’’တျာဒိနာ (ပဋ္ဌာ. ၁.၁.၄၂၃) နယေန အနန္တရပစ္စယေန သဒ္ဓိံ နာနတ္တံ အကတွာ အနန္တရူပနိဿယဿ အာဂတတ္တာ ဝုတ္တံ ‘‘အနန္တရနိရုဒ္ဓါ’’တျာဒိ။ ဧဝံ သန္တေပိ အတ္တနော အနန္တရံ အနုရူပစိတ္တုပ္ပာဒဝသေန အနန္တရပစ္စယော, ဗလဝကာရဏဝသေန အနန္တရူပနိဿယပစ္စယောတိ အယမေတေသံ ဝိသေသော။
֍ * ၂၅။ ယထာရဟံ အဇ္ဈတ္တဉ္စ ဗဟိဒ္ဓါ စ ရာဂါဒယော။ပေ.။ သေနာသနဉ္စာတိ ယောဇနာ။ ရာဂါဒယော ဟိ အဇ္ဈတ္တံ နိပ္ဖာဒိတာ, ပုဂ္ဂလာဒယော ဗဟိဒ္ဓါ သေဝိတာ။ တထာ ဟိ ဝုတ္တံ အာစရိယေန –
‘‘ရာဂသဒ္ဓါဒယော ဓမ္မာ၊ အဇ္ဈတ္တမနုဝါသိတာ။
သတ္တသင်္ခါရဓမ္မာ စ၊ ဗဟိဒ္ဓါပနိသေဝိတာ’’တိ။ (နာမ. ပရိ. ၈၂၇)။
အထ ဝါ အဇ္ဈတ္တဉ္စ ဗဟိဒ္ဓါ စ ကုသလာဒိဓမ္မာနန္တိ ယထာဌိတဝသေနေဝ ယောဇနာ အတ္တနော ဟိ ရာဂါဒယော စ အတ္တနော ကုသလာဒိဓမ္မာနံ ကလျာဏမိတ္တဿ သဒ္ဓါဒိကေ နိဿာယ ကုသလံ ကရောန္တာနံ ပရေသဉ္စ နိဿယာ ဟောန္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၅၀။)တတ္ထ ကာမရာဂါဒယော နိဿာယ ကာမဘဝါဒီသု နိဗ္ဗတ္တနတ္ထံ, ရာဂါဒိဝူပသမတ္ထဉ္စ ဒါနသီလဥပေါသထဇ္ဈာနာဘိညာဝိပဿနာမဂ္ဂဘာဝနာ, ရာဂါဒိဟေတုကာ စ ဥပရူပရိရာဂါဒယော ဟောန္တီတိ ယထာရဟံ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ယံ ယဉှိ နိဿာယ ယဿ ယဿ သမ္ဘဝေါ, တံ တံ တဿ တဿ ပကတူပနိဿယော ဟောတိ။ ပစ္စယမဟာပဒေသော ဟေသ, ယဒိဒံ ‘‘ဥပနိဿယပစ္စယော’’တိ ဝုတ္တံ။ တထာ စာဟ ‘‘ဗဟုဓာ ဟောတိ ပကတူပနိဿယော’’တိ။ သဒ္ဓါဒယောတိ သီလသုတစာဂပညာ။ အတ္တနော သဒ္ဓါဒိကဉှိ ဥပနိဿာယ အတ္တနော ဒါနသီလာဒယော, တထာ ကလျာဏမိတ္တာနံ သဒ္ဓါဒယော ဥပနိဿာယ ပရေသဉ္စ ဒါနသီလာဒယော ဟောန္တီတိ ပါကဋမေတံ။ သုခံ ဒုက္ခန္တိ ကာယိကံ သုခံ ဒုက္ခံ။ ပုဂ္ဂလောတိ ကလျာဏမိတ္တာဒိပုဂ္ဂလော။ ဘောဇနန္တိ သပ္ပာယာဒိဘောဇနံ, ဥတုပိ တာဒိသောဝ။
֍ * ၂၇။ ‘‘အဓိပတိ။ပေ.။ ပစ္စယာ ဟောန္တီ’’တိ သင်္ခေပေန ဝုတ္တမတ္ထံ ဝိတ္ထာရေတုံ ‘‘တတ္ထ ဂရုကတမာရမ္မဏ’’န္တျာဒိ ဝုတ္တံ။ ဂရုကတမာရမ္မဏန္တိ ပစ္စဝေက္ခဏအဿာဒါဒိနာ ဂရုကတံ အာရမ္မဏံ။ တဉှိ ဈာနမဂ္ဂဖလဝိပဿနာနိဗ္ဗာနာဒိဘေဒံ ပစ္စဝေက္ခဏအဿာဒါဒိမဂ္ဂဖလာဒိဓမ္မေ အတ္တာဓီနေ ကရောတီတိ အာရမ္မဏာဓိပတိ နာမ။ ဂရုကာတဗ္ဗတာမတ္တေန အာရမ္မဏာဓိပတိ။ ဂရုကတောပိ ဗလဝကာရဏဋ္ဌေန အာရမ္မဏူပနိဿယောတိ အယမေတေသံ ဝိသေသော။ သဟဇာတာ။ပေ.။ နာမရူပါနန္တိ ဆန္ဒစိတ္တဝီရိယဝီမံသာနံ, ဝသေန စတုဗ္ဗိဓောပိ သဟဇာတာဓိပတိ ယထာရဟံ သဟဇာတနာမရူပါနံ ပဝတ္တိယံယေဝ သဟဇာတာဓိပတိဝသေန ပစ္စယော။
֍ * ၂၈။ ရူပဓမ္မဿ အရူပဓမ္မံ ပတိ သဟဇာတပစ္စယတာ ပဋိသန္ဓိယံ ဝတ္ထုဝသေန ဝုတ္တာတိ အာဟ ‘‘ဝတ္ထုဝိပါကာ အညမည’’န္တိ –
֍ * ၃၀။ ယသ္မာ ပန အညမညုပတ္ထမ္ဘနဝသေနေဝ အညမညပစ္စယတာ, န သဟဇာတမတ္တတောတိ ပဝတ္တိယံ ရူပံ နာမာနံ အညမညပစ္စယော န ဟောတိ, တသ္မာ ဝုတ္တံ ‘‘စိတ္တစေတသိကာ ဓမ္မာ အညမည’’န္တိ။ တထာ ဥပါဒါရူပါနိ စ ဘူတရူပါနံ အညမညပစ္စယာ န ဟောန္တီတိ ဝုတ္တံ ‘‘မဟာဘူတာ အညမည’’န္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၅၁။)֍ * ၃၁။ နနု စ ‘‘အရူပိနော အာဟာရာ သဟဇာတာနံ နာမရူပါန’’န္တိ ဝုတ္တံ, ဧဝဉ္စ သတိ အသညီနံ သဟဇာတာဟာရဿ အသမ္ဘဝတော ‘‘သဗ္ဗေ သတ္တာ အာဟာရဋ္ဌိတိကာ’’တိ ကထမိဒံ နီယတီတိ? ဝုစ္စတေ – မနောသဉ္စေတနာဟာရဝသပ္ပဝတ္တဿ ကမ္မဿ, တံသဟဂတာနမ္ပိ ဝါ သေသာဟာရာနံ ကမ္မူပနိဿယပစ္စယေဟိ ပစ္စယတ္တပရိယာယံ ဂဟေတွာ သဗ္ဗသတ္တာနံ အာဟာရဋ္ဌိတိကတာ ဝုတ္တာ, န အာဟာရပစ္စယဘာဝတောတိ။
֍ * ၃၂။ ‘‘ပဉ္စ ပသာဒါ’’တျာဒီသု နနု ဣတ္ထိန္ဒြိယပုရိသိန္ဒြိယာ န ဂဟိတာတိ? သစ္စံ န ဂဟိတာ။ ယဒိပိ တေသံ လိင်္ဂါဒီဟိ အနုဝတ္တနီယတာ အတ္ထိ, သာ ပန န ပစ္စယဘာဝတော။ ယထာ ဟိ ဇီဝိတာဟာရာ ယေသံ ပစ္စယာ ဟောန္တိ, တေသံ အနုပါလကာ ဥပတ္ထမ္ဘကာ အတ္ထိ, အဝိဂတပစ္စယဘူတာ စ ဟောန္တိ, န ဧဝံ ဣတ္ထိပုရိသဘာဝါ လိင်္ဂါဒီနံ ကေနစိ ဥပကာရေန ဥပကာရာ ဟောန္တိ။ ကေဝလံ ပန ယထာသကေဟေဝ ကမ္မာဒိပစ္စယေဟိ ပဝတ္တမာနံ လိင်္ဂါဒီနံ ယထာ ဣတ္ထာဒိဂ္ဂဟဏဿ ပစ္စယဘာဝေါ ဟောတိ, တတော အညေနာကာရေန တံ-သဟိတသန္တာနေ အပ္ပဝတ္တိတော လိင်္ဂါဒီဟိ အနုဝတ္တနီယတာ, ဣန္ဒြိယတာ စ နေသံ ဝုစ္စတိ, တသ္မာ န တေသံ ဣန္ဒြိယပစ္စယဘာဝေါ ဝုတ္တော။
֍ * ၃၃။ ယေသံ နာမာနံ စက္ခာဒီနံ အဗ္ဘန္တရတော နိက္ခမန္တာနံ ဝိယ ပဝတ္တာနံ, ယေသဉ္စ ရူပါနံ နာမသန္နိဿယေနေဝ ဥပ္ပဇ္ဇမာနာနံ သမ္ပယောဂါသင်္ကာ ဟောတိ, တေသမေဝ ဝိပ္ပယုတ္တပစ္စယတာ။ ရူပါနံ ပန ရူပေဟိ သာသင်္ကာ နတ္ထိ။ ဝတ္ထုသန္နိဿယေနေဝ ဇာယန္တာနံ ဝိသယဘာဝမတ္တံ အာရမ္မဏန္တိ တေနာပိ တေသံ သမ္ပယောဂါသင်္ကာ နတ္ထီတိ ယေသံ သမ္ပယောဂါသင်္ကာ အတ္ထိ, တေသမေဝ ဝိပ္ပယုတ္တပစ္စယတာပိ ဝုတ္တာတိ အာဟ ‘‘ဩက္ကန္တိက္ခဏေ ဝတ္ထူ’’တျာဒိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၅၂။)֍ * ၃၄။ သဗ္ဗထာ သဗ္ဗာကာရေန ယထာရဟံ နာမဝသေန ဝုတ္တံ တိဝိဓံ သဟဇာတံ, ဒုဝိဓံ ပုရေဇာတံ, ဧကဝိဓံ ပစ္ဆာဇာတဉ္စ ပစ္စယဇာတံ, အာဟာရေသု ကဗဠီကာရော အာဟာရော, ရူပဇီဝိတိန္ဒြိယန္တိ အယံ ပဉ္စဝိဓောပိ အတ္ထိပစ္စယော, အဝိဂတပစ္စယော စ ဟောတိ။ ပစ္စုပ္ပန္နသဘာဝေန အတ္ထိဘာဝေန တာဒိသဿေဝ ဓမ္မဿ ဥပတ္ထမ္ဘကတ္တာ အတ္ထိဘာဝါဘာဝေန အနုပကာရကာနမေဝ အတ္ထိဘာဝေန ဥပကာရကတာ အတ္ထိပစ္စယဘာဝေါတိ နတ္ထိ နိဗ္ဗာနဿ သဗ္ဗဒါ ဘာဝိနော အတ္ထိပစ္စယတာ, အဝိဂတပစ္စယတာ စ။ ဥပ္ပာဒါဒိယုတ္တာနံ ဝါ နတ္ထိဘာဝေါပကာရကတာဝိရုဒ္ဓါ, ဝိဂတဘာဝေါပကာရကတာဝိရုဒ္ဓါ စ ဥပကာရကဘာဝေါ အတ္ထိပစ္စယတာဒိကာတိ န တဿ တပ္ပစ္စယတ္တပ္ပသင်္ဂေါ။ ရူပဇီဝိတိန္ဒြိယဉ္စေတ္ထ ဩဇာ ဝိယ ဌိတိက္ခဏေဝ ဥပကာရကတ္တာ သဟဇာတပစ္စယေသု န ဂယှတီတိ ဝိသုံ ဝုတ္တံ။
֍ * ၃၅။ ဣဒါနိ သဗ္ဗေပိ ပစ္စယာ သင်္ခေပတောပိ စတုဓာယေဝါတိ ဒဿေတုံ ‘‘အာရမ္မဏူ။ပေ.။ ဂစ္ဆန္တီ’’တိ ဝုတ္တံ။ န ဟိ သော ကောစိ ပစ္စယော အတ္ထိ, ယော စိတ္တစေတသိကာနံ အာရမ္မဏဘာဝံ န ဂစ္ဆေယျ, သကသကပစ္စယုပ္ပန္နဿ စ ဥပနိဿယဘာဝံ န ဂစ္ဆတိ, ကမ္မဟေတုကတ္တာ စ လောကပ္ပဝတ္တိယာ ဖလဟေတူပစာရဝသေန သဗ္ဗေပိ ကမ္မသဘာဝံ နာတိဝတ္တန္တိ, တေ စ ပရမတ္ထတော လောကသမ္မုတိဝသေန စ ဝိဇ္ဇမာနာယေဝါတိ သဗ္ဗေပိ စတူသု သမောဓာနံ ဂစ္ဆန္တိ။
֍ * ၃၆။ ဣဒါနိ ယံ ဝုတ္တံ တတ္ထ တတ္ထ ‘‘သဟဇာတရူပ’’န္တိ, တံ သဗ္ဗံ န အဝိသေသတော ဒဋ္ဌဗ္ဗန္တိ ဒဿေတုံ ‘‘သဟဇာတရူပ’’န္တျာဒိ ဝုတ္တံ။ ပဋိသန္ဓိယဉှိ စိတ္တသမုဋ္ဌာနရူပါဘာဝတော ပဝတ္တိယံ ကမ္မသမုဋ္ဌာနာနဉ္စ စိတ္တစေတသိကေဟိ သဟုပ္ပတ္တိနိယမာဘာဝတော သဟဇာတရူပန္တိ သဗ္ဗတ္ထာပိ ပဝတ္တေ စိတ္တသမုဋ္ဌာနာနံ ရူပါနံ, ပဋိသန္ဓိယံ ကဋတ္တာရူပသင်္ခါတကမ္မဇရူပါနဉ္စ ဝသေန ဒုဝိဓံ ဟောတိ။ ကမ္မဿ ကတတ္တာ နိဗ္ဗတ္တမာနာနိ ရူပါနိ ကဋတ္တာရူပါနိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၅၃။)֍ * ၃၇။ ဣတိ ဧဝံ ဝုတ္တနယေန သမ္ဘဝါ ယထာသမ္ဘဝံ တေကာလိကာ အနန္တရသမနန္တရအာသေဝနနတ္ထိဝိဂတဝသေန ပဉ္စန္နံ အတီတကာလိကာနံ, ကမ္မပစ္စယဿ အတီတဝတ္တမာနဝသေန ဒွိကာလိကဿ, အာရမ္မဏအဓိပတိဥပနိဿယပစ္စယာနံ တိကာလိကာနံ, ဣတရေသံ ပန္နရသန္နံ ပစ္စုပ္ပန္နကာလိကာနဉ္စ ဝသေန ကာလတ္တယဝန္တော, နိဗ္ဗာနပညတ္တိဝသေန ကာလဝိမုတ္တာ စ, စက္ခာဒိရာဂါဒိသဒ္ဓါဒိဝသေန အဇ္ဈတ္တိကာ စ, ပုဂ္ဂလဥတုဘောဇနာဒိဝသေန တတော ဗဟိဒ္ဓါ စ, ပစ္စယုပ္ပန္နဘာဝေန သင်္ခတာ စ, ကထာ တပ္ပဋိပက္ခဘာဝေန အသင်္ခတာ စ ဓမ္မာ ပညတ္တိနာမရူပါနံ ဝသေန သင်္ခေပတော တိဝိဓာ ဌိတာ သဗ္ဗထာ ပဋ္ဌာနေ အနန္တနယသမန္တပဋ္ဌာနေ ပကရဏေ စတုဝီသတိသင်္ခါတာ ပစ္စယာ နာမာတိ ယောဇနာ။
֍ * ၃၈။ တတ္ထာတိ တေသု ပညတ္တိနာမရူပေသု။
ပဋ္ဌာနနယဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ပညတ္တိဘေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၃၉။ ဝစနီယဝါစကဘေဒါ ဒုဝိဓာ ပညတ္တီတိ ဝုတ္တံ ‘‘ပညာပိယတ္တာ’’တျာဒိ။ ပညာပိယတ္တာတိ တေန တေန ပကာရေန ဉာပေတဗ္ဗတ္တာ, ဣမိနာ ရူပါဒိဓမ္မာနံ သမူဟသန္တာနာဒိအဝတ္ထာဝိသေသာဒိဘေဒါ သမ္မုတိသစ္စဘူတာ ဥပါဒါပညတ္တိသင်္ခါတာ အတ္ထပညတ္တိ ဝုတ္တာ။ သာ ဟိ နာမပညတ္တိယာ ပညာပီယတိ။ ပညာပနတောတိ ပကာရေဟိ အတ္ထပညတ္တိယာ ဉာပနတော။ ဣမိနာ ဟိ ပညာပေတီတိ ‘‘ပညတ္တီ’’တိ လဒ္ဓနာမာနံ အတ္ထာနံ အဘိဓာနသင်္ခါတာ နာမပညတ္တိ ဝုတ္တာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၅၄။)֍ * ၄၀။ ဘူတပရိဏာမာကာရမုပါဒါယာတိ ပထဝါဒိကာနံ မဟာဘူတာနံ ပဗန္ဓဝသေန ပဝတ္တမာနာနံ ပတ္ထဋသင်္ဂဟတာဒိအာကာရေန ပရိဏာမာကာရံ ပရိဏတဘာဝသင်္ခါတံ အာကာရံ ဥပါဒါယ နိဿယံ ကတွာ။ တထာ တထာတိ ဘူမာဒိဝသေန။ ဘူမိပဗ္ဗတာဒိကာတိ ဘူမိပဗ္ဗတရုက္ခာဒိကာ သန္တာနပညတ္တိ။ သမ္ဘာရသန္နိဝေသာကာရန္တိ ဒါရုမတ္တိကာတန္တာဒီနံ သမ္ဘာရာနံ ဥပကရဏာနံ သန္နိဝေသာကာရံ ရစနာဒိဝိသိဋ္ဌတံတံသဏ္ဌာနာဒိအာကာရံ။ ရထသကဋာဒိကာတိ ရထသကဋဂါမဃဋပဋာဒိကာ သမူဟပညတ္တိ။ စန္ဒာဝဋ္ဋနာဒိကန္တိ စန္ဒိမသူရိယနက္ခတ္တာနံ သိနေရုံ ပဒက္ခိဏဝသေန ဥဒယာဒိအာဝဋ္ဋနာကာရံ။ ဒိသာကာလာဒိကာတိ ပုရတ္ထိမဒိသာဒိကာ ဒိသာပညတ္တိ, ပုဗ္ဗဏှာဒိကာ ကာလပညတ္တိ, မာသောတုဝေသာခမာသာဒိကာ တံတံနာမဝိသိဋ္ဌာ မာသာဒိပညတ္တိ စ။ အသမ္ဖုဋ္ဌာကာရန္တိ တံတံရူပကလာပေဟိ အသမ္ဖုဋ္ဌံ သုသိရာဒိအာကာရံ။ ကူပဂုဟာဒိကာ တိ ကူပဂုဟဆိဒ္ဒါဒိကာ အာကာသပညတ္တိ။ တံတံဘူတနိမိတ္တန္တိ ပထဝီကသိဏာဒိတံတံဘူတနိမိတ္တံ။ ဘာဝနာဝိသေသန္တိ ပရိကမ္မာဒိဘေဒံ ဘာဝနာယ ပဗန္ဓဝိသေသံ။ ကသိဏနိမိတ္တာဒိကာတိ ကသိဏာသုဘနိမိတ္တာဒိဘေဒါ ယောဂီနံ ဥပဋ္ဌိတာ ဥဂ္ဂဟပဋိဘာဂါဒိဘေဒါ နိမိတ္တပညတ္တိ။ ဧဝမာဒိပ္ပဘေဒါတိ ကသိဏုဂ္ဃာဋိမာကာသနိရောဓကသိဏာဒိဘေဒါ စ။ အတ္ထစ္ဆာယာကာရေနာတိ ပရမတ္ထဓမ္မဿ ဆာယာကာရေန ပဋိဘာဂါကာရေန။
֍ * ၄၁။ နာမနာမကမ္မာဒိနာမေနာတိ နာမံ နာမကမ္မံ နာမဓေယျံ နိရုတ္တိ ဗျဉ္ဇနံ အဘိလာပေါတိ ဣမေဟိ ဆဟိ နာမေဟိ။ တတ္ထ အတ္ထေသု နမတီတိ နာမံ။ တံ အနွတ္ထရုဠှီဝသေန ဒုဝိဓံ, သာမညဂုဏကိရိယာယဒိစ္ဆာဝသေန စတုဗ္ဗိဓံ။ နာမမေဝ နာမကမ္မံ။ တထာ နာမဓေယျံ။ အက္ခရဒွါရေန အတ္ထံ နီဟရိတွာ ဥတ္တိ ကထနံ နိရုတ္တိ, အတ္ထံ ဗျဉ္ဇယတီတိ ဗျဉ္ဇနံ။ အဘိလပတီတိ အဘိလာပေါ, သဒ္ဒဂတအက္ခရသန္နိဝေသက္ကမော။ သာ ပနာယံ နာမပညတ္တိ ဝိဇ္ဇမာနအဝိဇ္ဇမာနတဒုဘယသံယောဂဝသေန ဆဗ္ဗိဓာ ဟောတီတိ ဒဿေတုံ ‘‘ဝိဇ္ဇမာနပညတ္တီ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ, ဧတာယ ပညာပေန္တီတိ ‘‘ရူပဝေဒနာ’’တျာဒိနာ ပကာသေန္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၅၅။)֍ * ၄၂။ ဥဘိန္နန္တိ ဝိဇ္ဇမာနာဝိဇ္ဇမာနာနံ ဒွိန္နံ။ ပဉ္စာဘိညာ, အာသဝက္ခယဉာဏန္တိ ဆ အဘိညာ အဿာတိ ဆဠဘိညော။ ဧတ္ထ စ အဘိညာနံ ဝိဇ္ဇမာနတ္တာ, တပ္ပဋိလာဘိနော ပုဂ္ဂလဿ အဝိဇ္ဇမာနတ္တာ စ အယံ ဝိဇ္ဇမာနေန အဝိဇ္ဇမာနပညတ္တိ နာမ။ တထာ ဣတ္ထိယာ အဝိဇ္ဇမာနတ္တာ, သဒ္ဒဿ စ ဝိဇ္ဇမာနတ္တာ ဣတ္ထိသဒ္ဒေါတိ အဝိဇ္ဇမာနေန ဝိဇ္ဇမာနပညတ္တိ။ ပသာဒစက္ခုနော, တန္နိဿိတဝိညာဏဿ စ ဝိဇ္ဇမာနတ္တာ စက္ခုဝိညာဏန္တိ ဝိဇ္ဇမာနေန ဝိဇ္ဇမာနပညတ္တိ။ ရညော စ ပုတ္တဿ စ သမ္မုတိသစ္စဘူတတ္တာ ရာဇပုတ္တောတိ အဝိဇ္ဇမာနေန အဝိဇ္ဇမာနပညတ္တိ။
֍ * ၄၃။ ဝစီဃောသာနုသာရေနာတိ ဘူမိပဗ္ဗတရူပဝေဒနာဒိဝစီမယသဒ္ဒဿ အနုသာရေန အနုဂမနေန အနုဿရဏေန အာရမ္မဏကရဏေန ပဝတ္တာယ သောတဝိညာဏဝီထိယာ ပဝတ္တိတော အနန္တရံ ဥပ္ပန္နဿ မနောဒွါရဿ နာမစိန္တနာကာရပ္ပဝတ္တဿ မနောဒွါရိကဝိညာဏသန္တာနဿ ‘‘ဣဒမီဒိသဿ အတ္ထဿ နာမ’’န္တိ ပုဗ္ဗေယေဝ ဂဟိတသင်္ကေတောပနိဿယဿ ဂေါစရာ အာရမ္မဏဘူတာ တတော နာမဂ္ဂဟဏတော ပရံ ယဿာ သမ္မုတိပရမတ္ထဝိသယာယ နာမပညတ္တိယာ အနုသာရေန အနုဂမနေန အတ္ထာ သမ္မုတိပရမတ္ထဘေဒါ ဝိညာယန္တိ, သာယံ ဘူမိပဗ္ဗတရူပဝေဒနာဒိကာ ပညာပေတဗ္ဗတ္ထပညာပိကာ လောကသင်္ကေတေန နိမ္မိတာ လောကဝေါဟာရေန သိဒ္ဓါ, မနောဒွါရဂ္ဂဟိတာ အက္ခရာဝလိဘူတာ ပညတ္တိ ဝိညေယျာ ပညာပနတော ပညတ္တိသင်္ခါတာ နာမပညတ္တီတိ ဝိညေယျာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၅၆။)ဧတ္ထ စ သောတဝိညာဏဝီထိယာ အနန္တရဘာဝိနိံ မနောဒွါရိကဝီထိမ္ပိ သောတဝိညာဏဝီထိဂ္ဂဟဏေနေဝ သင်္ဂဟေတွာ ‘‘သောတဝိညာဏဝီထိယာ’’တိ ဝုတ္တံ။ ဃဋာဒိသဒ္ဒဉှိ သုဏန္တဿ ဧကမေကံ သဒ္ဒံ အာရဗ္ဘ ပစ္စုပ္ပန္နာတီတာရမ္မဏဝသေန ဒွေ ဒွေ ဇဝနဝါရာ, ဗုဒ္ဓိယာ ဂဟိတနာမပဏ္ဏတ္တိဘူတံ အက္ခရာဝလိမာရဗ္ဘ ဧကောတိ ဧဝံ သောတဝိညာဏဝီထိယာ အနန္တရာယ အတီတသဒ္ဒါရမ္မဏာယ ဇဝနဝီထိယာ အနန္တရံ နာမပညတ္တိယာ ဂဟဏံ, တတော ပရံ အတ္ထာဝဗောဓောတိ အာစရိယာ။
ပညတ္တိဘေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ဣတိ အဘိဓမ္မတ္ထဝိဘာဝိနိယာ နာမ အဘိဓမ္မတ္ထသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာယ
ပစ္စယပရိစ္ဆေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
၉. ကမ္မဋ္ဌာနပရိစ္ဆေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁။ ဣတော ပစ္စယနိဒ္ဒေသတော ပရံ နီဝရဏာနံ သမနဋ္ဌေန သမထသင်္ခါတာနံ, အနိစ္စာဒိဝိဝိဓာကာရတော ဒဿနဋ္ဌေန ဝိပဿနာသင်္ခါတာနဉ္စ ဒွိန္နံ ဘာဝနာနံ ဒုဝိဓမ္ပိ ကမ္မဋ္ဌာနံ ဒုဝိဓဘာဝနာကမ္မဿ ပဝတ္တိဋ္ဌာနတာယ ကမ္မဋ္ဌာနဘူတမာရမ္မဏံ ဥတ္တရုတ္တရယောဂကမ္မဿ ပဒဋ္ဌာနတာယ ကမ္မဋ္ဌာနဘူတံ ဘာဝနာဝီထိဉ္စ ယထာက္ကမံ သမထဝိပဿနာနုက္ကမေန ပဝက္ခာမီတိ ယောဇနာ။
သမထကမ္မဋ္ဌာနံ
စရိတဘေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၃။ ရာဂေါ ဝ စရိတာ ပကတီတိ ရာဂစရိတာ။ ဧဝံ ဒေါသစရိတာဒယောပိ။ စရိတသင်္ဂဟောတိ မူလစရိတဝသေန ပုဂ္ဂလသင်္ဂဟော, သံသဂ္ဂဝသေန ပန တေသဋ္ဌိ စရိတာ ဟောန္တိ။ ဝုတ္တဉှိ –
‘‘ရာဂါဒိကေ တိကေ သတ္တ၊ သတ္တ သဒ္ဓါဒိကေ တိကေ။
ဧကဒွိတိကမူလမှိ၊ မိဿတော သတ္တသတ္တက’’န္တိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၅၇။)ဧတ္ထ ဟိ ရာဂစရိတာ ဒေါသစရိတာ မောဟစရိတာ ရာဂဒေါသစရိတာ ရာဂမောဟစရိတာ ဒေါသမောဟစရိတာ ရာဂဒေါသမောဟစရိတာတိ ဧဝံ ရာဂါဒိကေ တိကေ သတ္တကမေကံ။ တထာ သဒ္ဓါစရိတာ ဗုဒ္ဓိစရိတာ ဝိတက္ကစရိတာ သဒ္ဓါဗုဒ္ဓိစရိတာ သဒ္ဓါဗုဒ္ဓိဝိတက္ကစရိတာ ဗုဒ္ဓိဝိတက္ကစရိတာ သဒ္ဓါဗုဒ္ဓိဝိတက္ကစရိတာတိ သဒ္ဓါဒိကေပိ တိကေ ဧကန္တိ ဧဝံ ဒွေ တိကေ အမိဿေတွာ စုဒ္ဒသ စရိတာ ဟောန္တိ။ ရာဂါဒိတိကေ ပန ဧကဒွိတိကမူလဝသေန သဒ္ဓါဒိတိကေန သဟ ယောဇိတေ ရာဂသဒ္ဓါစရိတာ ရာဂဗုဒ္ဓိစရိတာ ရာဂဝိတက္ကစရိတာ ရာဂသဒ္ဓါဗုဒ္ဓိစရိတာ ရာဂသဒ္ဓါဝိတက္ကစရိတာ ရာဂဗုဒ္ဓိဝိတက္ကစရိတာ ရာဂသဒ္ဓါဗုဒ္ဓိဝိတက္ကစရိတာတိ ရာဂမူလနယေ ဧကံ သတ္တကံ, တထာ ‘‘ဒေါသသဒ္ဓါစရိတာ ဒေါသဗုဒ္ဓိစရိတာ ဒေါသဝိတက္ကစရိတာ’’တျာဒိနာ ဒေါသမူလနယေပိ ဧကံ, ‘‘မောဟသဒ္ဓါစရိတာ’’တျာဒိနာ မောဟမူလနယေပိ ဧကန္တိ ဧဝံ ဧကမူလနယေ သတ္တကတ္တယံ ဟောတိ။ ယထာ စေတ္ထ, ဧဝံ ဒွိမူလကနယေပိ ‘‘ရာဂဒေါသသဒ္ဓါစရိတာ ရာဂဒေါသဗုဒ္ဓိစရိတာ ရာဂဒေါသဝိတက္ကစရိတာ’’တျာဒိနာ သတ္တကတ္တယံ။ တိမူလကနယေ ပန ‘‘ရာဂဒေါသမောဟသဒ္ဓါစရိတာ’’တျာဒိနာ ဧကံ သတ္တကန္တိ ဧဝံ မိဿတော သတ္တသတ္တကဝသေန ဧကူနပညာသ စရိတာ ဟောန္တိ။ ဣတိ ဣမာ ဧကူနပညာသ, ပုရိမာ စ စုဒ္ဒသာတိ တေသဋ္ဌိ စရိတာ ဒဋ္ဌဗ္ဗာ။ ကေစိ ပန ဒိဋ္ဌိယာ သဒ္ဓိံ ‘‘စတုသဋ္ဌီ’’တိ ဝဏ္ဏေန္တိ။
စရိတဘေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၅၈။)ဘာဝနာဘေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၄။ ဘာဝနာယ ပဋိသင်္ခါရကမ္မဘူတာ, အာဒိကမ္မဘူတာ ဝါ ပုဗ္ဗဘာဂဘာဝနာ ပရိကမ္မဘာဝနာ နာမ။ နီဝရဏဝိက္ခမ္ဘနတော ပဋ္ဌာယ ဂေါတြဘူပရိယောသာနာ ကာမာဝစရဘာဝနာ ဥပစာရဘာဝနာ နာမ။ အပ္ပနာယ သမီပစာရိတ္တာ ဂါမူပစာရာဒယော ဝိယ။ မဟဂ္ဂတဘာဝပ္ပတ္တာ အပ္ပနာဘာဝနာ နာမ အပ္ပနာသင်္ခါတဝိတက္ကပမုခတ္တာ။ သမ္ပယုတ္တဓမ္မေဟိ အာရမ္မဏေ အပ္ပေန္တော ဝိယ ပဝတ္တတီတိ ဝိတက္ကော အပ္ပနာ။ တထာ ဟိ သော ‘‘အပ္ပနာ ဗျပ္ပနာ’’တိ (ဓ. သ. ၇) နိဒ္ဒိဋ္ဌော။ တပ္ပမုခတာဝသေန ပန သဗ္ဗေပိ မဟဂ္ဂတာနုတ္တရဈာနဓမ္မာ ‘‘အပ္ပနာ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။
ဘာဝနာဘေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
နိမိတ္တဘေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၅။ ပရိကမ္မဿ နိမိတ္တံ အာရမ္မဏတ္တာတိ ပရိကမ္မနိမိတ္တံ, ကသိဏမဏ္ဍလာဒိ။ တဒေဝ စက္ခုနာ ဒိဋ္ဌံ ဝိယ မနသာ ဥဂ္ဂဟေတဗ္ဗံ နိမိတ္တံ, ဥဂ္ဂဏှန္တဿ ဝါ နိမိတ္တန္တိ ဥဂ္ဂဟနိမိတ္တံ။ တပ္ပဋိဘာဂံ ဝဏ္ဏာဒိကသိဏဒေါသရဟိတံ နိမိတ္တံ ဥပစာရပ္ပနာနံ အာရမ္မဏတ္တာတိ ပဋိဘာဂနိမိတ္တံ။
֍ * ၆။ ပထဝီယေဝ ကသိဏံ ဧကဒေသေ အဋ္ဌတွာ အနန္တဿ ဖရိတဗ္ဗတာယ သကလဋ္ဌေနာတိ ပထဝီကသိဏံ, ကသိဏမဏ္ဍလံ။ ပဋိဘာဂနိမိတ္တံ, တဒါရမ္မဏဉ္စ ဈာနံ ‘ပထဝီကသိဏ’န္တိ ဝုစ္စတိ။ တထာ အာပေါကသိဏာဒီသုပိ။ တတ္ထ ပထဝါဒီနိ စတ္တာရိ ဘူတကသိဏာနိ။ နီလာဒီနိ စတ္တာရိ ဝဏ္ဏကသိဏာနိ, ပရိစ္ဆိန္နာကာသော အာကာသကသိဏံ, စန္ဒာဒိအာလောကော အာလောကကသိဏန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၅၉။)֍ * ၇။ ဥဒ္ဓံ ဓုမာတံ သူနံ ဆဝသရီရံ ဥဒ္ဓုမာတံ, တဒေဝ ကုစ္ဆိတဋ္ဌေနဥဒ္ဓုမာတကံ။ ဧဝံ သေသေသုပိ။ သေတရတ္တာဒိနာ ဝိမိဿိတံ ယေဘုယျေန နီလဝဏ္ဏံ ဆဝသရီရံ ဝိနီလကံ ဝိသေသတော နီလကန္တိ ကတွာ။ ဝိဿဝန္တပုဗ္ဗကံ ဝိပုဗ္ဗကံ။ မဇ္ဈေ ဒွိဓာ ဆိန္နံ ဝိစ္ဆိဒ္ဒကံ။ သောဏသိင်္ဂါလာဒီဟိ ဝိဝိဓာကာရေန ခါယိတံ ဝိက္ခာယိတကံ။ သောဏသိင်္ဂါလာဒီဟိ ဝိဝိဓေနာကာရေန ခဏ္ဍိတွာ တတ္ထ တတ္ထ ခိတ္တံ ဝိက္ခိတ္တကံ။ ကာကပဒါဒိအာကာရေန သတ္ထေန ဟနိတွာ ဝိဝိဓံ ခိတ္တံ ဟတဝိက္ခိတ္တကံ။ လောဟိတပဂ္ဃရဏကံ လောဟိတကံ။ ကိမိကုလပဂ္ဃရဏကံ ပုဠဝကံ။ အန္တမသော ဧကမ္ပိ အဋ္ဌိ အဋ္ဌိကံ။
֍ * ၈။ အနု အနု သရဏံ အနုဿတိ, အရဟတာဒိဗုဒ္ဓဂုဏာရမ္မဏာ အနုဿတိ ဗုဒ္ဓါနုဿတိ။ သွာက္ခာတတာဒိဓမ္မဂုဏာရမ္မဏာ အနုဿတိ ဓမ္မာနုဿတိ။ သုပ္ပဋိပန္နတာဒိသံဃဂုဏာရမ္မဏာ အနုဿတိ သံဃာနုဿတိ။ အခဏ္ဍတာဒိနာ သုပရိသုဒ္ဓဿ အတ္တနော သီလဂုဏဿ အနုဿရဏံ သီလာနုဿတိ။ ဝိဂတမလမစ္ဆေရတာဒိဝသေန အတ္တနော စာဂါနုဿရဏံ စာဂါနုဿတိ။ ‘‘ယေဟိ သဒ္ဓါဒီဟိ သမန္နာဂတာ ဒေဝါ ဒေဝတ္တံ ဂတာ, တာဒိသာ ဂုဏာ မယိ သန္တီ’’တိ ဧဝံ ဒေဝတာ သက္ခိဋ္ဌာနေ ဌပေတွာ အတ္တနော သဒ္ဓါဒိဂုဏာနုဿရဏံ ဒေဝတာနုဿတိ။ သဗ္ဗဒုက္ခူပသမဘူတဿ နိဗ္ဗာနဿ ဂုဏာနုဿရဏံ ဥပသမာနုဿတိ။ ဇီဝိတိန္ဒြိယုပစ္ဆေဒဘူတဿ မရဏဿ အနုဿရဏံ မရဏာနုဿတိ။ ကေသာဒိကာယကောဋ္ဌာသေ ဂတာ ပဝတ္တာ သတိ ကာယဂတာသတိ။ အာနဉ္စ အပါနဉ္စ အာနာပါနံ, အဿာသပဿာသာ, တဒါရမ္မဏာ သတိ အာနာပါနဿတိ။
֍ * ၉။ မိဇ္ဇတိ သိနိယှတီတိ မေတ္တာ, မိတ္တေသု ဘဝါတိ ဝါ မေတ္တာ, သာ သတ္တာနံ ဟိတသုခူပသံဟရဏလက္ခဏာ။ ပရဒုက္ခာပနယနကာမတာလက္ခဏာ ကရုဏာ။ ပရသမ္ပတ္တိပမောဒလက္ခဏာ မုဒိတာ။ ဣဋ္ဌာနိဋ္ဌေသု မဇ္ဈတ္တာကာရပ္ပဝတ္တိလက္ခဏာ ဥပေက္ခာ။ အပ္ပမာဏသတ္တာရမ္မဏတ္တာ အပ္ပမညာ။ ဥတ္တမဝိဟာရဘာဝတော, ဥတ္တမာနံ ဝါ ဝိဟာရဘာဝတော ဗြဟ္မဝိဟာရော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၆၀။)֍ * ၁၀။ ဂမနပရိယေသနပရိဘောဂါဒိပစ္စဝေက္ခဏဝသေန ကဗဠီကာရာဟာရေ ပဋိကူလန္တိ ပဝတ္တာ သညာ အာဟာရေ ပဋိကူလသညာ။
֍ * ၁၁။ ပထဝီဓာတုအာဒီနံ စတုန္နံ ဓာတူနံ သလက္ခဏတော ကေသာဒိသသမ္ဘာရာဒိတော စ ဝဝတ္ထာနံ စတုဓာတုဝဝတ္ထာနံ။
֍ * ၁၂။ အရူပေ အာရမ္မဏေ ပဝတ္တာ အာရုပ္ပာ။
နိမိတ္တဘေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
သပ္ပာယဘေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁၃။ ဣဒါနိ တဿ တဿ ပုဂ္ဂလဿ စရိတာနုကူလကမ္မဋ္ဌာနံ ဒဿေတုံ ‘‘စရိတာသု ပနာ’’တျာဒိမာဟ။ ရာဂေါ ဝ စရိတံ ပကတိ ဧတဿာတိ ရာဂစရိတော, ရာဂဗဟုလော ပုဂ္ဂလော, ရာဂဿ ဥဇုဝိပစ္စနီကဘာဝတော အသုဘကမ္မဋ္ဌာနံ တဿ သပ္ပာယံ။ အာနာပါနံ မောဟစရိတဿ, ဝိတက္ကစရိတဿ စ သပ္ပာယံ ဗုဒ္ဓိဝိသယဘာဝေန မောဟပ္ပဋိပက္ခတ္တာ, ဝိတက္ကသန္ဓာဝနဿ နိဝါရကတ္တာ စ။ ဆ ဗုဒ္ဓါနုဿတိအာဒယော သဒ္ဓါစရိတဿ သပ္ပာယာ သဒ္ဓါဝုဒ္ဓိဟေတုဘာဝတော။
֍ * ၁၇။ မရဏဥပသမသညာဝဝတ္ထာနာနိ ဗုဒ္ဓိစရိတဿ သပ္ပာယာနိ ဂမ္ဘီရဘာဝတော ဗုဒ္ဓိယာ ဧဝ ဝိသယတ္တာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၆၁။)֍ * ၁၈။ သေသာနီတိ စတုဗ္ဗိဓဘူတကသိဏအာကာသအာလောကကသိဏအာရုပ္ပစတုက္ကဝသေန ဒသဝိဓာနိ။ တတ္ထာပီတိ တေသု ဒသသု ကမ္မဋ္ဌာနေသု။ ပုထုလံ မောဟစရိတဿ သပ္ပာယံ သမ္ဗာဓေ ဩကာသေ စိတ္တဿ ဘိယျောသောမတ္တာယ သမ္မုယှနတော။ ခုဒ္ဒကံ ဝိတက္ကစရိတဿ သပ္ပာယံ မဟန္တာရမ္မဏဿ ဝိတက္ကသန္ဓာဝနပစ္စယတ္တာ။ ဥဇုဝိပစ္စနီကတော စေဝ အတိသပ္ပာယတာယ စေတံ ဝုတ္တံ။ ရာဂါဒီနံ ပန အဝိက္ခမ္ဘိကာ, သဒ္ဓါဒီနံ ဝါ အနုပကာရိကာ ကသိဏာဒိဘာဝနာ နာမ နတ္ထိ။
သပ္ပာယဘေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ဘာဝနာဘေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၁၉။ သဗ္ဗတ္ထာပီတိ စတ္တာလီသကမ္မဋ္ဌာနေသုပိ နတ္ထိ အပ္ပနာ, ဗုဒ္ဓဂုဏာဒီနံ ပရမတ္ထဘာဝတော, အနေကဝိဓတ္တာ, ဧကဿပိ ဂမ္ဘီရဘာဝတော စ။ ဗုဒ္ဓါနုဿတိအာဒီသု ဒသသု ကမ္မဋ္ဌာနေသု အပ္ပနာဝသေန သမာဓိဿ ပတိဋ္ဌာတုံ အသက္ကုဏေယျတ္တာ အပ္ပနာဘာဝံ အပ္ပတွာ သမာဓိ ဥပစာရဘာဝေန ပတိဋ္ဌာတိ။ လောကုတ္တရသမာဓိ, ပန ဒုတိယစတုတ္ထာရုပ္ပသမာဓိ စ သဘာဝဓမ္မေပိ ဘာဝနာဝိသေသဝသေန အပ္ပနံ ပါပုဏာတိ။ ဝိသုဒ္ဓိဘာဝနာနုက္ကမဝသေန ဟိ လောကုတ္တရော အပ္ပနံ ပါပုဏာတိ။ အာရမ္မဏသမတိက္ကမဘာဝနာဝသေန အာရုပ္ပသမာဓိ။ အပ္ပနာပ္ပတ္တဿေဝ ဟိ စတုတ္ထဇ္ဈာနသမာဓိနော အာရမ္မဏသမတိက္ကမနမတ္တံ ဟောတိ။
֍ * ၂၁။ ပဉ္စပိ ဈာနာနိ ဧတေသမတ္ထိ, တတ္ထ နိယုတ္တာနီတိ ဝါ ပဉ္စကဇ္ဈာနိကာနိ။
֍ * ၂၂။ အသုဘဘာဝနာယ ပဋိကူလာရမ္မဏတ္တာ စဏ္ဍသောတာယ နဒိယာ အရိတ္တဗလေန နာဝါ ဝိယ ဝိတက္ကဗလေနေဝ တတ္ထ စိတ္တံ ပဝတ္တတီတိ အသုဘကမ္မဋ္ဌာနေ အဝိတက္ကဇ္ဈာနာသမ္ဘဝတော ‘‘ပဌမဇ္ဈာနိကာ’’တိ ဝုတ္တံ။
֍ * ၂၃။ မေတ္တာကရုဏာမုဒိတာနံ ဒေါမနဿသဟဂတဗျာပါဒဝိဟိံသာနဘိရတီနံ ပဟာယကတ္တာ ဒေါမနဿပ္ပဋိပက္ခေန သောမနဿေနေဝ သဟဂတတာ ယုတ္တာတိ ‘‘မေတ္တာဒယော တယော စတုက္ကဇ္ဈာနိကာ’’တိ ဝုတ္တာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၆၂။)֍ * ၂၄။ ‘‘သဗ္ဗေ သတ္တာ သုခိတာ ဟောန္တု, ဒုက္ခာ မုစ္စန္တု, လဒ္ဓသုခသမ္ပတ္တိတော မာ ဝိဂစ္ဆန္တူ’’တိ မေတ္တာဒိဝသပ္ပဝတ္တဗျာပါရတ္တယံ ပဟာယ ကမ္မဿကတာဒဿနေန သတ္တေသု မဇ္ဈတ္တာကာရပ္ပဝတ္တဘာဝနာနိဗ္ဗတ္တာယ တတြမဇ္ဈတ္တုပေက္ခာယ ဗလဝတရတ္တာ ဥပေက္ခာဗြဟ္မဝိဟာရဿ သုခသဟဂတာသမ္ဘဝတော ‘‘ဥပေက္ခာ ပဉ္စမဇ္ဈာနိကာ’’တိ ဝုတ္တာ။
ဘာဝနာဘေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ဂေါစရဘေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၂၆။ ယထာရဟန္တိ တံတံအာရမ္မဏာနုရူပတော။ ကဿစိ အာရမ္မဏဿ အပရိဗျတ္တတာယ ‘‘ပရိယာယေနာ’’တိ ဝုတ္တံ။
֍ * ၂၇။ ကသိဏာသုဘကောဋ္ဌာသာနာပါနဿတီသွေဝ ဟိ ပရိဗျတ္တနိမိတ္တသမ္ဘဝေါတိ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၆၃။)֍ * ၂၈။ ပထဝီမဏ္ဍလာဒီသု နိမိတ္တံ ဥဂ္ဂဏှန္တဿာတိ အာဒိမှိ တာဝ စတုပါရိသုဒ္ဓိသီလံ ဝိသောဓေတွာ ဒသဝိဓံ ပလိဗောဓံ ဥပစ္ဆိန္ဒိတွာ ပိယဂရုဘာဝနီယာဒိဂုဏသမန္နာဂတံ ကလျာဏမိတ္တံ ဥပသင်္ကမိတွာ အတ္တနော စရိယာနုကူလံ ကမ္မဋ္ဌာနံ ဂဟေတွာ အဋ္ဌာရသဝိဓံ အနနုရူပဝိဟာရံ ပဟာယ ပဉ္စင်္ဂသမန္နာဂတေ အနုရူပဝိဟာရေ ဝိဟရန္တဿ ကေသနခဟရဏာဒိခုဒ္ဒကပလိဗောဓုပစ္ဆေဒံ ကတွာ ကသိဏမဏ္ဍလာဒီနိ ပုရတော ကတွာ အာနာပါနကောဋ္ဌာသာဒီသု စိတ္တံ ဌပေတွာ နိသီဒိတွာ ‘‘ပထဝီ ပထဝီ’’တျာဒိနာ တံတံဘာဝနာနုက္ကမေန ပထဝီကသိဏာဒီသု တံတဒါရမ္မဏေသု နိမိတ္တံ ဥဂ္ဂဏှန္တဿ။ အယမေတ္ထ သင်္ခေပေါ။ ဝိတ္ထာရတော ပန ဘာဝနာ ဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂတော (ဝိသုဒ္ဓိ. ၁.၅၄ အာဒယော) ဂဟေတဗ္ဗာ။ ဒုဝိဓမ္ပိ ဟိ ဘာဝနာဝိဓာနံ ဣဓ အာစရိယေန အတိသင်္ခေပတော ဝုတ္တံ, တဒတ္ထဒဿနတ္ထဉ္စ ဝိတ္ထာရနယေ အာဟရိယမာနေ အတိပ္ပပဉ္စော သိယာတိ မယမ္ပိ တံ န ဝိတ္ထာရေဿာမ။ ယဒါ ပန တံ နိမိတ္တံ စိတ္တေန သမုဂ္ဂဟိတန္တိ ဧဝံ ပဝတ္တာနုပုဗ္ဗဘာဝနာဝသေန ယဒါ တံ ပရိကမ္မနိမိတ္တံ စိတ္တေန သမ္မာ ဥဂ္ဂဟိတံ ဟောတိ။ မနောဒွါရဿ အာပါထမာဂတန္တိ စက္ခုံ နိမ္မီလေတွာ, အညတ္ထ ဂန္တွာ ဝါ မနသိ ကရောန္တဿ ကသိဏမဏ္ဍလသဒိသမေဝ ဟုတွာ မနောဒွါရိကဇဝနာနံ အာပါထံ အာဂတံ ဟောတိ။
֍ * ၂၉။ သမာဓိယတီတိ ဝိသေသတော စိတ္တေကဂ္ဂတာပတ္တိယာ သမာဟိတာ ဟောတိ။
֍ * ၃၀။ စိတ္တသမာဓာနဝသေန ပုဂ္ဂလောပိ သမာဟိတောယေဝါတိ ဝုတ္တံ ‘‘တထာ သမာဟိတဿာ’’တိ။ တပ္ပဋိဘာဂန္တိ ဥဂ္ဂဟနိမိတ္တသဒိသံ, တတောယေဝ ဟိ တံ ‘‘ပဋိဘာဂနိမိတ္တ’’န္တိ ဝုစ္စတိ။ တံ ပန ဥဂ္ဂဟနိမိတ္တတော အတိပရိသုဒ္ဓံ ဟောတိ။ ဝတ္ထုဓမ္မဝိမုစ္စိတန္တိ ပရမတ္ထဓမ္မတော ဝိမုတ္တံ, ဝတ္ထုဓမ္မတော ဝါ ကသိဏမဏ္ဍလဂတကသိဏဒေါသတော ဝိနိမုတ္တံ။ ဘာဝနာယ နိဗ္ဗတ္တတ္တာ ဘာဝနာမယံ။ သမပ္ပိတန္တိ သုဋ္ဌု အပ္ပိတံ။
֍ * ၃၁။ တတော ပဋ္ဌာယာတိ ပဋိဘာဂနိမိတ္တုပ္ပတ္တိတော ပဋ္ဌာယ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၆၄။)֍ * ၃၃။ ပဉ္စသု ဈာနင်္ဂေသု ဧကေကာရမ္မဏေ ဥပ္ပန္နာဝဇ္ဇနာနန္တရံ စတုပဉ္စဇဝနကတိပယဘဝင်္ဂတော ပရံ အဂန္တွာ အပရာပရံ ဈာနင်္ဂါဝဇ္ဇနသမတ္ထတာ အာဝဇ္ဇနဝသိတာ နာမ။ သမာပဇ္ဇိတုကာမတာနန္တရံ ကတိပယဘဝင်္ဂတော ပရံ အဂန္တွာ ဥပ္ပန္နာဝဇ္ဇနာနန္တရံ သမာပဇ္ဇိတုံ သမတ္ထတာ သမာပဇ္ဇနဝသိတာ နာမ။ သေတု ဝိယ သီဃသောတာယ နဒိယာ ဩဃံ ဘဝင်္ဂဝေဂံ ဥပစ္ဆိန္ဒိတွာ ယထာပရိစ္ဆိန္နကာလံ ဈာနံ ဌပေတုံ သမတ္ထတာ ဘဝင်္ဂပါတတော ရက္ခဏယောဂျတာ အဓိဋ္ဌာနဝသိတာ နာမ။ ယထာ ပရိစ္ဆိန္နကာလံ အနတိက္ကမိတွာ ဈာနတော ဝုဋ္ဌာနသမတ္ထတာ ဝုဋ္ဌာနဝသိတာ နာမ။ အထ ဝါ ယထာပရိစ္ဆိန္နကာလတော ဥဒ္ဓံ ဂန္တုံ အဒတွာ ဌပနသမတ္ထတာ အဓိဋ္ဌာနဝသိတာ နာမ။ ယထာပရိစ္ဆိန္နကာလတော အန္တော အဝုဋ္ဌဟိတွာ ယထာကာလဝသေနေဝ ဝုဋ္ဌာနသမတ္ထတာ ဝုဋ္ဌာနဝသိတာ နာမာတိ အလမတိပ္ပပဉ္စေန။ ပစ္စဝေက္ခဏဝသိတာ ပန အာဝဇ္ဇနဝသိတာယ ဧဝ သိဒ္ဓါ။ အာဝဇ္ဇနာနန္တရဇဝနာနေဝ ဟိ ပစ္စဝေက္ခဏဇဝနာနိ နာမ။ ဝိတက္ကာဒိဩဠာရိကင်္ဂံ ပဟာနာယာတိ ဒုတိယဇ္ဈာနာဒီဟိ ဝိတက္ကာဒိဩဠာရိကင်္ဂါနံ ဈာနက္ခဏေ အနုပ္ပာဒါယ။ ပဒဟတောတိ ပရိကမ္မံ ကရောန္တဿ။ တဿ ပန ဥပစာရဘာဝနာ နိပ္ဖန္နာ နာမ ဟောတိ ဝိတက္ကာဒီသု နိကန္တိဝိက္ခမ္ဘနတော ပဋ္ဌာယာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ယထာရဟန္တိ တံတံဈာနိကကသိဏာဒိအာရမ္မဏာနုရူပံ။
֍ * ၃၆။ အာကာသကသိဏဿ ဥဂ္ဃာဋေတုံ အသက္ကုဏေယျတ္တာ ဝုတ္တံ ‘‘အာကာသဝဇ္ဇိတေသူ’’တိ။ ကသိဏန္တိ ကသိဏပဋိဘာဂနိမိတ္တံ။ ဥဂ္ဃာဋေတွာတိ အမနသိကာရဝသေန ဥဒ္ဓရိတွာ။ အနန္တဝသေန ပရိကမ္မံ ကရောန္တဿာတိ ‘‘အနန္တံ အာကာသံ, အနန္တံ အာကာသ’’န္တိ အာကာသံ အာရဗ္ဘ ပရိကမ္မံ ကရောန္တဿ, န ပန ကေဝလံ ‘‘အနန္တံ အနန္တ’’န္တိ။ ဧဝံ ဝိညာဏဉ္စာယတနေပိ။ ‘‘အနန္တ’’န္တိ အဝတွာပိ ‘‘အာကာသော အာကာသော (ဝိသုဒ္ဓိ. ၁.၂၇၆), ဝိညာဏံ ဝိညာဏ’’န္တိ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၁.၂၈၁) မနသိ ကာတုံ ဝဋ္ဋတီတိ အာစရိယာ။
֍ * ၃၉။ ‘‘သန္တမေတံ, ပဏီတမေတ’’န္တိ ပရိကမ္မံ ကရောန္တဿာတိ အဘာဝမတ္တာရမ္မဏတာယ ‘‘ဧတံ သန္တံ, ဧတံ ပဏီတ’’န္တိ ဘာဝေန္တဿ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၆၅။)֍ * ၄၀။ အဝသေသေသု စာတိ ကသိဏာဒီဟိ သဟ အပ္ပနာဝဟကမ္မဋ္ဌာနတော အဝသေသေသု ဗုဒ္ဓါနုဿတိအာဒီသု အဋ္ဌသု, သညာဝဝတ္ထာနေသု စာတိ ဒသသု ကမ္မဋ္ဌာနေသု။ ပရိကမ္မံ ကတွာတိ ‘‘သော ဘဂဝါ ဣတိပိ အရဟံ, ဣတိပိ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓါ’’တျာဒိနာ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၁.၁၂၄) ဝုတ္တဝိဓာနေန ပရိကမ္မံ ကတွာ။ သာဓုကမုဂ္ဂဟိတေတိ ဗုဒ္ဓါဒိဂုဏနိန္နပေါဏပဗ္ဘာရစိတ္တတာဝသေန သုဋ္ဌု ဥဂ္ဂဟိတေ။ ပရိကမ္မဉ္စ သမာဓိယတီတိ ပရိကမ္မဘာဝနာ သမာဟိတာ နိပ္ဖဇ္ဇတိ။ ဥပစာရော စ သမ္ပဇ္ဇတီတိ နီဝရဏာနိ ဝိက္ခမ္ဘေန္တော ဥပစာရသမာဓိ စ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။
֍ * ၄၁။ အဘိညာဝသေန ပဝတ္တမာနန္တိ အဘိဝိသေသတော ဇာနနဋ္ဌေန အဘိညာသင်္ခါတံ ဣဒ္ဓိဝိဓာဒိပဉ္စလောကိယာဘိညာဝသေန ပဝတ္တမာနံ, အဘိညာပါဒကပဉ္စမဇ္ဈာနာ ဝုဋ္ဌဟိတွာတိ ကသိဏာနုလောမာဒီဟိ စုဒ္ဒသဟာကာရေဟိ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၃၆၅) စိတ္တံ ပရိဒမေတွာ အဘိနီဟာရက္ခမံ ကတွာ ဥပေက္ခေကဂ္ဂတာယောဂတော အနုရူပတ္တာ စ ရူပါဝစရပဉ္စမဇ္ဈာနမေဝ အဘိညာနံ ပါဒကံ ပတိဋ္ဌာဘူတံ ပထဝါဒိကသိဏာရမ္မဏံ ပဉ္စမဇ္ဈာနံ, တံ သမာပဇ္ဇိတွာ တတော ဝုဋ္ဌာယ။ အဓိဋ္ဌေယျာဒိကမာဝဇ္ဇေတွာတိ ဣဒ္ဓိဝိဓဉာဏဿ ပရိကမ္မကာလေ အဓိဋ္ဌာတဗ္ဗံ ဝိကုဗ္ဗနီယံ သတာဒိကံ ကောမာရရူပါဒိကံ, ဒိဗ္ဗသောတဿ ပရိကမ္မကာလေ ထူလသုခုမဘေဒံ သဒ္ဒံ, စေတောပရိယဉာဏဿ ပရိကမ္မကာလေ ပရဿ ဟဒယင်္ဂတဝဏ္ဏဒဿနေန သရာဂါဒိဘေဒံ စိတ္တံ, ပုဗ္ဗေနိဝါသာနုဿတိဉာဏဿ ပရိကမ္မသမယေ ပုရိမဘဝေသု စုတိစိတ္တာဒိဘေဒံ ပုဗ္ဗေ နိဝုတ္ထက္ခန္ဓံ, ဒိဗ္ဗစက္ခုဿ ပရိကမ္မသမယေ ဩဘာသဖရိတဋ္ဌာနဂတံ ရူပံ ဝါ အာဝဇ္ဇေတွာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၆၆။)ပရိကမ္မံ ကရောန္တဿာတိ ‘‘သတံ ဟောမိ, သဟဿံ ဟောမီ’’တျာဒိနာ ပရိကမ္မံ ကရောန္တဿ။ ရူပါဒီသူတိ ပရိကမ္မဝိသယဘူတေသု ရူပပါဒကဇ္ဈာနသဒ္ဒပရစိတ္တပုဗ္ဗေနိဝုတ္ထက္ခန္ဓာဒိဘေဒေသု အာရမ္မဏေသု။ ဧတ္ထ ဟိ ဣဒ္ဓိဝိဓဉာဏဿ တာဝ ပါဒကဇ္ဈာနံ, ကာယော, ရူပါဒိအဓိဋ္ဌာနေ ရူပါဒီနိ စာတိ ဆ အာရမ္မဏာနိ။ တတ္ထ ပါဒကဇ္ဈာနံ အတီတမေဝ, ကာယော ပစ္စုပ္ပန္နော, ဣတရံ ပစ္စုပ္ပန္နမနာဂတံ ဝါ။ ဒိဗ္ဗသောတဿ ပန သဒ္ဒေါယေဝ, သော စ ခေါ ပစ္စုပ္ပန္နော။ ပရစိတ္တဝိဇာနနာယ ပန အတီတေ သတ္တဒိဝသေသု, အနာဂတေ သတ္တဒိဝသေသု စ ပဝတ္တံ ပရိတ္တာဒီသု ယံ ကိဉ္စိ တိကာလိကံ စိတ္တမေဝ အာရမ္မဏံ ဟောတီတိ မဟာအဋ္ဌကထာစရိယာ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၄၁၆; ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၁၄၃၄)။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၆၇။)သင်္ဂဟကာရာ ပန ‘‘စတ္တာရောပိ ခန္ဓာ’’တိ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၁၄၃၄) ဝဒန္တိ, ကထံ ပနဿာ ပစ္စုပ္ပန္နစိတ္တာရမ္မဏတာ, နနု စ အာဝဇ္ဇနာယ ဂဟိတမေဝ ဣဒ္ဓိစိတ္တဿ အာရမ္မဏံ ဟောတိ, အာဝဇ္ဇနာယ စ ပစ္စုပ္ပန္နစိတ္တမာရမ္မဏံ ကတွာ နိရုဇ္ဈမာနာယ တံသမကာလမေဝ ပရဿ စိတ္တမ္ပိ နိရုဇ္ဈတီတိ အာဝဇ္ဇနဇဝနာနံ ကာလဝသေန ဧကာရမ္မဏတာ န သိယာ, မဂ္ဂဖလဝီထိတော အညတ္ထ အာဝဇ္ဇနဇဝနာနံ ကထဉ္စ နာနာရမ္မဏတာ န အဓိပ္ပေတာတိ? အဋ္ဌကထာယံ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၄၁၆; ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၁၄၃၄) တာဝ သန္တတိအဒ္ဓါပစ္စုပ္ပန္နာရမ္မဏတာ ယောဇိတာ။ အာနန္ဒာစရိယော (ဓ. သ. မူလဋီ. ၁၄၃၄ ထောက ဝိသဒိသံ) ပန ဘဏတိ ‘‘ပါဒကဇ္ဈာနတော ဝုဋ္ဌာယ ပစ္စုပ္ပန္နာဒိဝိဘာဂံ အကတွာ ကေဝလံ ‘ဣမဿ စိတ္တံ ဇာနာမိ’စ္စေဝ ပရိကမ္မံ ကတွာ ပုနပိ ပါဒကဇ္ဈာနံ သမာပဇ္ဇိတွာ ဝုဋ္ဌာယ အဝိသေသေနေဝ စိတ္တံ အာဝဇ္ဇေတွာ တိဏ္ဏံ, စတုန္နံ ဝါ ပရိကမ္မာနံ အနန္တရံ စေတောပရိယဉာဏေန ပရဿ စိတ္တံ ပဋိဝိဇ္ဈတိ ရူပံ ဝိယ ဒိဗ္ဗစက္ခုနာ။ ပစ္ဆာ ကာမာဝစရစိတ္တေန သရာဂါဒိဝဝတ္ထာနမ္ပိ ကရောတိ နီလာဒိဝဝတ္ထာနံ ဝိယ။ တာနိ စ သဗ္ဗာနိ အဘိမုခီဘူတစိတ္တာရမ္မဏာနေဝ, အနိဋ္ဌေ စ ဌာနေ နာနာရမ္မဏတာဒေါသော နတ္ထိ အဘိန္နာကာရပ္ပဝတ္တိတော’’တိ။ ပုဗ္ဗေနိဝါသာနုဿတိဉာဏဿ ပုဗ္ဗေ နိဝုတ္ထက္ခန္ဓာ, ခန္ဓပ္ပဋိဗဒ္ဓါနိ စ နာမဂေါတ္တာနိ, နိဗ္ဗာနဉ္စ အာရမ္မဏံ ဟောတိ, ဒိဗ္ဗစက္ခုဿ ပန ရူပမေဝ ပစ္စုပ္ပန္နန္တိ အယမေတေသံ အာရမ္မဏဝိဘာဂေါ။ ယထာရဟမပ္ပေတီတိ တံတံပရိကမ္မာနုရူပတော အပ္ပေတိ။
֍ * ၄၂။ ဣဒါနိ အာရမ္မဏာနံ ဘေဒေန အဘိညာဘေဒံ ဒဿေတုံ ‘‘ဣဒ္ဓိဝိဓာ’’တျာဒိမာဟ။ အဓိဋ္ဌာနာဒိ ဣဒ္ဓိပ္ပဘေဒေါ ဧတိဿာတိ ဣဒ္ဓိဝိဓာ။ ဒိဗ္ဗာနံ သောတသဒိသတာယ, ဒိဗ္ဗဝိဟာရသန္နိဿိတတာယ စ ဒိဗ္ဗဉ္စ တံ သောတဉ္စာတိ ဒိဗ္ဗသောတံ။ ပရေသံ စိတ္တံ ဝိညာယတိ ဧတာယာတိ ပရစိတ္တဝိဇာနနာ။ အတ္တနော သန္တာနေ နိဝုတ္ထဝသေန စေဝ ဂေါစရနိဝါသဝသေန စ ပုဗ္ဗေ အတီတဘဝေသု ခန္ဓာဒီနံ အနုဿရဏံ ပုဗ္ဗေနိဝါသာနုဿတိ။ ဝုတ္တနယေန ဒိဗ္ဗဉ္စ တံ စက္ခု စာတိ ဒိဗ္ဗစက္ခု။ ‘စုတူပပါတဉာဏ’န္တိ ပန ဒိဗ္ဗစက္ခုမေဝ ဝုစ္စတိ။ ယထာကမ္မူပဂဉာဏအနာဂတံသဉာဏာနိပိ ဒိဗ္ဗစက္ခုဝသေနေဝ ဣဇ္ဈန္တိ။ န ဟိ တေသံ ဝိသုံ ပရိကမ္မံ အတ္ထိ။ တတ္ထ အနာဂတံသဉာဏဿ တာဝ အနာဂတေ သတ္တဒိဝသတော ပရံ ပဝတ္တနကံ စိတ္တစေတသိကံ ဒုတိယဒိဝသတော ပဋ္ဌာယ ပဝတ္တနကဉ္စ ယံ ကိဉ္စိ အာရမ္မဏံ ဟောတိ။ တဉှိ သဝိသယေ သဗ္ဗညုတညာဏဂတိကန္တိ။ ယထာ ကမ္မူပဂဉာဏဿ ပန ကုသလာကုသလသင်္ခါတာ စေတနာ, စတ္တာရောပိ ဝါ ခန္ဓာ အာရမ္မဏန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
ဂေါစရဝသေန ဘေဒေါ ဂေါစရဘေဒေါ။
ဂေါစရဘေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
သမထကမ္မဋ္ဌာနဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ဝိပဿနာကမ္မဋ္ဌာနံ
ဝိသုဒ္ဓိဘေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၄၃။ အနိစ္စာဒိဝသေန ဝိဝိဓာကာရေန ပဿတီတိ ဝိပဿနာ, အနိစ္စာနုပဿနာဒိကာ ဘာဝနာပညာ။ တဿာ ကမ္မဋ္ဌာနံ, သာယေဝ ဝါ ကမ္မဋ္ဌာနန္တိ ဝိပဿနာကမ္မဋ္ဌာနံ။ တသ္မိံ ဝိပဿနာကမ္မဋ္ဌာနေ သတ္တဝိဓေန ဝိသုဒ္ဓိသင်္ဂဟောတိ သမ္ဗန္ဓော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၆၈။)֍ * ၄၄။ အနိစ္စတာယေဝ လက္ခဏံ လက္ခိတဗ္ဗံ, လက္ခီယတိ အနေနာတိ ဝါ အနိစ္စလက္ခဏံ။ ဥဒယဝယပဋိပီဠနသင်္ခါတဒုက္ခဘာဝေါ ဝ လက္ခဏန္တိ ဒုက္ခလက္ခဏံ။ ပရပရိကပ္ပိတဿ အတ္တနော အဘာဝေါ အနတ္တတာ, တဒေဝ လက္ခဏန္တိ အနတ္တလက္ခဏံ။
֍ * ၄၅။ တိဏ္ဏံ လက္ခဏာနံ အနု အနု ပဿနာ အနိစ္စာနုပဿနာဒိကာ။
֍ * ၄၆။ ခန္ဓာဒီနံ ကလာပတော သမ္မသနဝသပ္ပဝတ္တံ ဉာဏံ သမ္မသနဉာဏံ။ ဥပ္ပာဒဘင်္ဂါနုပဿနာဝသပ္ပဝတ္တဉာဏံ ဥဒယဗ္ဗယဉာဏံ။ ဥဒယံ မုစ္စိတွာ ဝယေ ပဝတ္တံ ဉာဏံ ဘင်္ဂဉာဏံ။ သင်္ခါရာနံ ဘယတော အနုပဿနာဝသေန ပဝတ္တံ ဉာဏံ ဘယဉာဏံ, ဒိဋ္ဌဘယာနံ အာဒီနဝတော ပေက္ခဏဝသေန ပဝတ္တံ ဉာဏံ အာဒီနဝဉာဏံ, ဒိဋ္ဌာဒီနဝေသု နိဗ္ဗိန္ဒနဝသပ္ပဝတ္တံ ဉာဏံ နိဗ္ဗိဒါဉာဏံ။ နိဗ္ဗိန္ဒိတွာ သင်္ခါရေဟိ မုစ္စိတုကမျတာဝသေန ပဝတ္တံ ဉာဏံ မုစ္စိတုကမျတာဉာဏံ။ မုစ္စနဿ ဥပါယသမ္ပဋိပါဒနတ္ထံ ပုန သင်္ခါရာနံ ပရိဂ္ဂဟဝသပ္ပဝတ္တံ ဉာဏံ ပဋိသင်္ခါဉာဏံ။ ပဋိသင်္ခါတဓမ္မေသု ဘယနန္ဒီဝိဝဇ္ဇနဝသေန အဇ္ဈုပေက္ခိတွာ ပဝတ္တံ ဉာဏံ သင်္ခါရုပေက္ခာဉာဏံ။ ပုရိမာနံ နဝန္နံ ကိစ္စနိပ္ဖတ္တိယာ, ဥပရိ စ သတ္တတိံသာယ ဗောဓိပက္ခိယဓမ္မာနံ အနုကူလံ ဉာဏံ အနုလောမဉာဏံ။
֍ * ၄၇။ အတ္တသုညတာယ သုညတော။ သံယောဇနာဒီဟိ ဝိမုစ္စနဋ္ဌေန ဝိမောက္ခော။ နိစ္စနိမိတ္တာဒိနော အဘာဝတော အနိမိတ္တော။ ပဏိဟိတဿ တဏှာပဏိဓိဿ အဘာဝတော အပ္ပဏိဟိတော။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၆၉။)֍ * ၄၉။ ယော နံ ပါတိ, တံ မောက္ခေတိ အပါယာဒီဟိ ဒုက္ခေဟီတိ ပါတိမောက္ခံ, တဒေဝ ကာယဒုစ္စရိတာဒီဟိ သံဝရဏတော သံဝရော, သမာဓာနောပဓာရဏဋ္ဌေန သီလဉ္စာတိ ပါတိမောက္ခသံဝရသီလံ။ မနစ္ဆဋ္ဌာနံ ဣန္ဒြိယာနံ ရူပါဒီသု သံဝရဏဝသေန ပဝတ္တံ သီလံ ဣန္ဒြိယသံဝရသီလံ။ မိစ္ဆာဇီဝ ဝိဝဇ္ဇနေန အာဇီဝဿ ပရိသုဒ္ဓိဝသပ္ပဝတ္တံ အာဇီဝပါရိသုဒ္ဓိသီလံ။ ပစ္စယေ သန္နိဿိတံ တေသံ ဣဒမတ္ထိကတာယ ပစ္စဝေက္ခဏသီလံ ပစ္စယသန္နိဿိတသီလံ။ စတုဗ္ဗိဓတ္တာ ဒေသနာသံဝရပရိယေဋ္ဌိပစ္စဝေက္ခဏဝသေန, ပရိသုဒ္ဓတ္တာ စ စတုပါရိသုဒ္ဓိသီလံ နာမ။
֍ * ၅၀။ စိတ္တဝိသုဒ္ဓိ နာမ စိတ္တဿ ဝိနီဝရဏဘာဝါပါဒနဝသေန ဝိသောဓနတော, စိတ္တသီသေန နိဒ္ဒိဋ္ဌတ္တာ, ဝိသုဒ္ဓတ္တာ စာတိ ဝါ ကတွာ။
֍ * ၅၁။ ‘‘ဓမ္မာနံ သာမညသဘာဝေါ လက္ခဏံ, ကိစ္စသမ္ပတ္တိယော ရသော, ဥပဋ္ဌာနာကာရော, ဖလဉ္စ ပစ္စုပဋ္ဌာန’’န္တိ ဧဝံ ဝုတ္တာနံ လက္ခဏာဒီနံ ‘‘ဖုသနလက္ခဏော ဖဿော, ကက္ခဠလက္ခဏာ ပထဝီ’’တျာဒိနာ ဝိတ္ထာရတော, ‘‘နမနလက္ခဏံ နာမံ, ရုပ္ပနလက္ခဏံ ရူပ’’န္တျာဒိနာ သင်္ခေပတော စ ပရိဂ္ဂဟော ပစ္စတ္တလက္ခဏာဒိဝသေန ပရိစ္ဆိဇ္ဇ ဂဟဏံ ဒုက္ခသစ္စဝဝတ္ထာနံ ဒိဋ္ဌိဝိသုဒ္ဓိ နာမ ‘‘နာမရူပတော အတ္တာ နတ္ထီ’’တိ ဒဿနတော ဒိဋ္ဌိ စ အတ္တဒိဋ္ဌိမလဝိသောဓနတော ဝိသုဒ္ဓိ စာတိ ကတွာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၇၀။)֍ * ၅၂။ ပစ္စယပရိဂ္ဂဟောတိ နာမဉ္စ ရူပဉ္စ ပဋိသန္ဓိယံ တာဝ အဝိဇ္ဇာတဏှာဥပါဒါနကမ္မဟေတုဝသေန နိဗ္ဗတ္တတိ။ ပဝတ္တိယဉ္စ ရူပံ ကမ္မစိတ္တဥတုအာဟာရပစ္စယဝသေန, နာမဉ္စ စက္ခုရူပါဒိနိဿယာရမ္မဏာဒိပစ္စယဝသေန, ဝိသေသတော စ ယောနိသောမနသိကာရာဒိစတုစက္ကသမ္ပတ္တိယာ ကုသလံ, တဗ္ဗိပရိယာယေန အကုသလံ, ကုသလာကုသလဝသေန ဝိပါကော ဘဝင်္ဂါဒိဝသေန အာဝဇ္ဇနံ, ခီဏာသဝသန္တာနဝသေန ကိရိယဇဝနံ, အာဝဇ္ဇနဉ္စ ဥပ္ပဇ္ဇတီတိ ဧဝံ သာဓာရဏာသာဓာရဏဝသေန တီသု အဒ္ဓါသု နာမရူပပ္ပဝတ္တိယာ ပစ္စက္ခာဒိသိဒ္ဓဿ ကမ္မာဒိပစ္စယဿ ပရိဂ္ဂဏှနံ သမုဒယသစ္စဿ ဝဝတ္ထာနံ ကင်္ခါဝိတရဏဝိသုဒ္ဓိ နာမ ‘‘အဟောသိံ နု ခေါ အဟမတီတမဒ္ဓါန’’န္တျာဒိကာယ (မ. နိ. ၁.၁၈; သံ. နိ. ၂.၂၀) သောဠသဝိဓာယ, ‘‘သတ္ထရိကင်္ခတီ’’တျာဒိကာယ (ဓ. သ. ၁၁၂၃; ဝိဘ. ၉၁၅) အဋ္ဌဝိဓာယ စ ကင်္ခါယ ဝိတရဏတော အတိက္ကမနတော ကင်္ခါဝိတရဏာ, အဟေတုကဝိသမဟေတုဒိဋ္ဌိမလဝိသောဓနတော ဝိသုဒ္ဓိ စာတိ ကတွာ။
֍ * ၅၃။ တတော ပစ္စယပရိဂ္ဂဟတော ပရံ တထာပရိဂ္ဂဟိတေသု ပစ္စတ္တလက္ခဏာဒိဝဝတ္ထာနဝသေန, ပစ္စယဝဝတ္ထာနဝသေန စ ပရိဂ္ဂဟိတေသု လောကုတ္တရဝဇ္ဇေသု တိဘူမိပရိယာပန္နေသု နာမရူပေသု အတီတာဒိဘေဒဘိန္နေသု ခန္ဓာဒိနယမာရဗ္ဘ ပဉ္စက္ခန္ဓဆဒွါရဆဠာရမ္မဏဆဒွါရပ္ပဝတ္တဓမ္မာဒိဝသေန အာဂတံ ခန္ဓာဒိနယံ အာရဗ္ဘ ကလာပဝသေန ပိဏ္ဍဝသေန သင်္ခိပိတွာ ယံ အတီတေ ဇာတံ ရူပံ, တံ အတီတေဝ နိရုဒ္ဓံ။ ယံ အနာဂတေ ဘာဝိ ရူပံ, တမ္ပိ တတ္ထေဝ နိရုဇ္ဈိဿတိ။ ယံ ပစ္စုပ္ပန္နံ, တံ အနာဂတံ အပ္ပတွာ ဧတ္ထေဝ နိရုဇ္ဈတိ, တထာ အဇ္ဈတ္တဗဟိဒ္ဓသုခုမဩဠာရိကဟီနပဏီတရူပါဒယော။ တသ္မာ ‘‘အနိစ္စံ အတ္တာဒိဝသေန န ဣစ္စံ အနုပဂန္တဗ္ဗံ ခယဋ္ဌေန ခယဂမနတော, ဒုက္ခံ ဘယဋ္ဌေန ဘယကရတ္တာ, အနတ္တာ အသာရကဋ္ဌေန အတ္တသာရာဒိအဘာဝေနာ’’တိ စ ‘‘စက္ခုံ အနိစ္စံ။ပေ.။ မနော။ ရူပံ။ပေ.။ ဓမ္မာ။ စက္ခုဝိညာဏံ။ပေ.။ မနောဝိညာဏံ အနိစ္စံ ဒုက္ခံ အနတ္တာ’’တျာဒိနာ (ပဋိ. မ. ၁.၄၈) အတီတာဒိအဒ္ဓါဝသေန, အတီတာဒိသန္တာနဝသေန, အတီတာဒိခဏဝသေန စ သမ္မသနဉာဏေန ဟုတွာအဘာဝဥဒယဗ္ဗယပဋိပီဠနအဝသဝတ္တနာကာရသင်္ခါတလက္ခဏတ္တယသမ္မသနဝသပ္ပဝတ္တေန ကလာပသမ္မသနဉာဏေန လက္ခဏတ္တယံ သမ္မသန္တဿ ပရိမဇ္ဇန္တဿ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၇၁။)သမ္မသနဉာဏေ ပန ဥပ္ပန္နေ ပုန တေသွေဝ သင်္ခါရေသု ‘‘အဝိဇ္ဇာသမုဒယာ ရူပသမုဒယော, တဏှာကမ္မအာဟာရသမုဒယာ ရူပသမုဒယော, တထာ အဝိဇ္ဇာနိရောဓာ ရူပနိရောဓော, တဏှာကမ္မအာဟာရနိရောဓာ ရူပနိရောဓော’’တိ (ပဋိ. မ. ၁.၅၀) ဧဝံ ရူပက္ခန္ဓေ ဝေဒနာသညာသင်္ခါရက္ခန္ဓေသုပိ အာဟာရံ အပနေတွာ ‘‘ဖဿသမုဒယာ ဖဿနိရောဓာ’’တိ စ ဧဝံ ဖဿံ ပက္ခိပိတွာ, ဝိညာဏက္ခန္ဓေ ‘‘နာမရူပသမုဒယာ နာမရူပနိရောဓာ’’တိ နာမရူပံ ပက္ခိပိတွာ ပစ္စယသမုဒယဝသေန, ပစ္စယနိရောဓဝသေန စ, ပစ္စယေ အနာမသိတွာ ပစ္စုပ္ပန္နက္ခန္ဓေသု နိဗ္ဗတ္တိလက္ခဏမတ္တဿ, ဝိပရိဏာမလက္ခဏမတ္တဿ စ ဒဿနေန ခဏဝသေန စာတိ ဧကေကသ္မိံ ခန္ဓေ ပစ္စယဝသေန စတုဓာ, ခဏဝသေန ဧကဓာ စာတိ ပဉ္စဓာ ဥဒယံ, ပဉ္စဓာ ဝယန္တိ ဒသဒသဥဒယဗ္ဗယဒဿနဝသေန သမပညာသာကာရေဟိ ဥဒယဗ္ဗယဉာဏေန ဥဒယဗ္ဗယံ သမနုပဿန္တဿ အာရဒ္ဓဝိပဿကဿ ယောဂိနော ဝိပဿနာစိတ္တသမုဋ္ဌာနော သရီရတော နိစ္ဆရဏကအာလောကသင်္ခါတော ဩဘာသော, ဝိပဿနာစိတ္တသဟဇာတာ ခုဒ္ဒိကာဒိပဉ္စဝိဓာ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၁ ဓမ္မုဒ္ဒေသဝါရ ဈာနင်္ဂရာသိဝဏ္ဏနာ) ပီတိ, တထာ ကာယစိတ္တဒရထဝူပသမလက္ခဏာ ကာယစိတ္တဝသေန ဒုဝိဓာ ပဿဒ္ဓိ, ဗလဝသဒ္ဓိန္ဒြိယသင်္ခါတော အဓိမောက္ခော, သမ္မပ္ပဓာနကိစ္စသာဓကော ဝီရိယသမ္ဗောဇ္ဈင်္ဂသင်္ခါတော ပဂ္ဂဟော, အတိပဏီတံ သုခံ, ဣန္ဒဝိဿဋ္ဌဝဇိရသဒိသံ တိလက္ခဏဝိပဿနာဘူတံ ဉာဏံ, သတိပဋ္ဌာနဘူတာ စိရကတာဒိအနုဿရဏသမတ္ထာ ဥပဋ္ဌာနသင်္ခါတာ သတိ, သမပ္ပဝတ္တဝိပဿနာသဟဇာတာ ဥပေက္ခာသမ္ဗောဇ္ဈင်္ဂဘူတာ တတြမဇ္ဈတ္တုပေက္ခာ, မနောဒွါရေ အာဝဇ္ဈနုပေက္ခာ စာတိ ဒုဝိဓာပိ ဥပေက္ခာ, ဩဘာသာဒီသု ဥပ္ပန္နေသု ‘‘န ဝတ မေ ဣတော ပုဗ္ဗေ ဧဝရူပေါ ဩဘာသော ဥပ္ပန္နပုဗ္ဗော’’တျာဒိနာ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၇၃၃) နယေန တတ္ထ အာလယံ ကုရုမာနာ သုခုမတဏှာ ရူပနိကန္တိစာတိ ဩဘာသာဒီသု ဒသသု ဝိပဿနုပက္ကိလေသေသု ဥပ္ပန္နေသု ‘‘န ဝတ မေ ဣတော ပုဗ္ဗေ ဧဝရူပါ ဩဘာသာဒယော ဥပ္ပန္နပုဗ္ဗာ အဒ္ဓါ မဂ္ဂပ္ပတ္တောသ္မိ, ဖလပ္ပတ္တောသ္မီ’’တိ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၇၃၃) အဂ္ဂဟေတွာ ‘‘ဣမေ
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၇၂။)ဩဘာသာဒယော တဏှာဒိဋ္ဌိမာနဝတ္ထုတာယ န မဂ္ဂေါ, အထ ခေါ ဝိပဿနုပက္ကိလေသာ ဧဝ, တဗ္ဗိနိမုတ္တံ ပန ဝီထိပဋိပန္နံ ဝိပဿနာဉာဏံ မဂ္ဂေါ’’တိ ဧဝံ မဂ္ဂါမဂ္ဂလက္ခဏဿ ဝဝတ္ထာနံ နိစ္ဆယနံ မဂ္ဂါမဂ္ဂဿ ဇာနနတော, ဒဿနတော, အမဂ္ဂေ မဂ္ဂသညာယ ဝိသောဓနတော စ မဂ္ဂါမဂ္ဂဉာဏဒဿနဝိသုဒ္ဓိ နာမ။
֍ * ၅၄။ ယာဝါနုလောမာတိ ယာဝ သစ္စာနုလောမဉာဏာ။ နဝ ဝိပဿနာဉာဏာနီတိ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၇၃၇ အာဒယော) ခန္ဓာနံ ဥဒယဉ္စ ဝယဉ္စ ဇာနနကံ ဥဒယဗ္ဗယဉာဏံ, ဥဒယံ မုဉ္စိတွာ ဘင်္ဂမတ္တာနုပေက္ခကံ ဘင်္ဂဉာဏံ, ဘင်္ဂဝသေန ဥပဋ္ဌိတာနံ သီဟာဒီနံ ဝိယ ဘာယိတဗ္ဗာကာရာနုပေက္ခကံ ဘယဉာဏံ, တထာနုပေက္ခိတာနံ အာဒိတ္တဃရဿ ဝိယ အာဒီနဝါကာရာနုပေက္ခကံ အာဒီနဝဉာဏံ, ဒိဋ္ဌာဒီနဝေသု နိဗ္ဗိန္ဒနဝသေန ပဝတ္တံ နိဗ္ဗိဒါဉာဏံ, ဇာလာဒိတော မစ္ဆာဒိကာ ဝိယ တေဟိ တေဘူမကဓမ္မေဟိ မုစ္စိတုကာမတာဝသေန ပဝတ္တံ မုစ္စိတုကမျတာဉာဏံ, မုစ္စနုပါယသမ္ပာဒနတ္ထံ ဒိဋ္ဌာဒီနဝေသုပိ သမုဒ္ဒသကုဏီ ဝိယ ပုနပ္ပုနံ သမ္မသနဝသပ္ပတ္တံ ပဋိသင်္ခါနုပဿနာဉာဏံ, စတ္တဘရိယော ပုရိသော ဝိယ ဒိဋ္ဌာဒီနဝေသု တေသု သင်္ခါရေသု ဥပေက္ခနာကာရပ္ပဝတ္တံ သင်္ခါရုပေက္ခာဉာဏံ, အနိစ္စာဒိလက္ခဏဝိပဿနတာယ ဟေဋ္ဌာ ပဝတ္တာနံ အဋ္ဌန္နံ ဝိပဿနာဉာဏာနံ, ဥဒ္ဓံ မဂ္ဂက္ခဏေ အဓိဂန္တဗ္ဗာနံ သတ္တတိံသဗောဓိပက္ခိယဓမ္မာနဉ္စ အနုလောမတော မဂ္ဂဝီထိယံ ဂေါတြဘုတော ပုဗ္ဗေ ပဝတ္တံ သစ္စာနုလောမိကဉာဏသင်္ခါတံ နဝမံ အနုလောမဉာဏန္တိ ဣမာနိ နဝ ဉာဏာနိ ဉာဏဒဿနဝိသုဒ္ဓိယာ ပဋိပဒါဘာဝတော တိလက္ခဏဇာနနဋ္ဌေန, ပစ္စက္ခတော ဒဿနဋ္ဌေန, ပဋိပက္ခတော ဝိသုဒ္ဓတ္တာ စ ပဋိပဒါဉာဏဒဿနဝိသုဒ္ဓိ နာမ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၇၃။)֍ * ၅၅။ ဝိပဿနာယ ပရိပါကော ဝိပဿနာပရိပါကော, သင်္ခါရုပေက္ခာဉာဏံ။ တံ အာဂမ္မ ပဋိစ္စ။ ဣဒါနိ အပ္ပနာ ဥပ္ပဇ္ဇိဿတီတိ ‘‘ဣဒါနိ အပ္ပနာသင်္ခါတော လောကုတ္တရမဂ္ဂေါ ဥပ္ပဇ္ဇိဿတီ’’တိ ဝတ္တဗ္ဗက္ခဏေ။ ယံ ကိဉ္စီတိ သင်္ခါရုပေက္ခာယ ဂဟိတေသု တီသု ဧကံ ယံ ကိဉ္စိ။
֍ * ၅၆။ ဝိပဿနာယ မတ္ထကပ္ပတ္တိယာ သိခါပ္ပတ္တာ။ အနုလောမဉာဏသဟိတတာယ သာနုလောမာ။ သာ ဧဝ သင်္ခါရေသု ဥဒါသီနတ္တာ သင်္ခါရုပေက္ခာ။ ယထာနုရူပံ အပါယာဒိတော, သင်္ခါရနိမိတ္တတော စ ဝုဋ္ဌဟနတော ဝုဋ္ဌာနသင်္ခါတံ မဂ္ဂံ ဂစ္ဆတီတိ ဝုဋ္ဌာနဂါမိနီ။
֍ * ၅၇။ အဘိသမ္ဘောန္တန္တိ ပါပုဏန္တံ။
֍ * ၅၈။ ပရိဇာနန္တောတိ ‘‘ဧတ္တကံ ဒုက္ခံ, န ဣတော ဦနာဓိက’’န္တိ ပရိစ္ဆိဇ္ဇ ဇာနန္တော။ သစ္ဆိကရောန္တောတိ အာရမ္မဏကရဏဝသေန ပစ္စက္ခံ ကရောန္တော။ မဂ္ဂသစ္စံ ဘာဝနာဝသေနာတိ မဂ္ဂသစ္စသင်္ခါတဿ သမ္ပယုတ္တမဂ္ဂသင်္ခါတဿ စတုတ္ထသစ္စဿ သဟဇာတာဒိပစ္စယော ဟုတွာ ဝဍ္ဎနဝသေန။ ဧကဿေဝ ဉာဏဿ စတုကိစ္စသာဓနံ ပဒီပါဒီနံ ဝဋ္ဋိဒါဟာဒိစတုကိစ္စဒဿနတော, ‘‘ယော, ဘိက္ခဝေ, ဒုက္ခံ ပဿတီ’’တျာဒိ (သံ. နိ. ၅.၁၁၀၀; ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၈၃၉) အာဂမတော စ သမ္ပဋိစ္ဆိတဗ္ဗံ။
֍ * ၅၉။ ဒွေ တီဏိ ဖလစိတ္တာနိ ပဝတ္တိတွာတိ မဂ္ဂုပ္ပတ္တိယာ အနုရူပတော ဒွေ ဝါ တီဏိ ဝါ ဖလစိတ္တာနိ အပနီတဂ္ဂိမှိ ဌာနေ ဥဏှတ္တနိဗ္ဗာပနတ္ထာယ ဃဋေဟိ အဘိသိဉ္စမာနမုဒကံ ဝိယ သမုစ္ဆိန္နကိလေသေပိ သန္တာနေ ဒရထပဋိပ္ပဿမ္ဘကာနိ ဟုတွာ ပဝတ္တိတွာ, တေသံ ပဝတ္တိယာတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ ပစ္စဝေက္ခဏဉာဏာနီတိ မဂ္ဂဖလာဒိဝိသယာနိ ကာမာဝစရဉာဏာနိ, ယာနိ သန္ဓာယ ‘‘ဝိမုတ္တသ္မိံ ဝိမုတ္တမိတိ ဉာဏံ ဟောတီ’’တိ (မဟာဝ. ၂၃) ဝုတ္တံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၇၄။)֍ * ၆၀။ ဣဒါနိ ပစ္စဝေက္ခဏာယ ဘူမိံ ဒဿေတုံ ‘‘မဂ္ဂံ ဖလဉ္စာ’’တျာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ ‘‘ဣမိနာဝ ဝတာဟံ မဂ္ဂေန အာဂတော’’တိ မဂ္ဂံ ပစ္စဝေက္ခတိ။ တတော ‘‘အယံ နာမ မေ အာနိသံသော လဒ္ဓါ’’တိ တဿ ဖလံ, တတော ‘‘အယံ နာမ မေ ဓမ္မော အာရမ္မဏတော သစ္ဆိကတော’’တိ နိဗ္ဗာနဉ္စ ပဏ္ဍိတော ပစ္စဝေက္ခတိ။ တတော ‘‘ဣမေ နာမ မေ ကိလေသာ ပဟီနာ’’တိ ပဟီနေ ကိလေသေ, ‘‘ဣမေ နာမ အဝသိဋ္ဌာ’’တိ အဝသိဋ္ဌကိလေသေ ပစ္စဝေက္ခတိ ဝါ, န ဝါ။ ကောစိ သေက္ခော ပစ္စဝေက္ခတိ, ကောစိ န ပစ္စဝေက္ခတိ။ တတ္ထ ကာမစာရောတျဓိပ္ပာယော။ တထာ ဟိ မဟာနာမော သက္ကော ‘‘ကော သု နာမ မေ ဓမ္မော အဇ္ဈတ္တံ အပ္ပဟီနော’’တိ (မ. နိ. ၁.၁၇၅; ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၈၁၂) အပ္ပဟီနေ ကိလေသေ ပုစ္ဆိ။ အရဟတော ပန အဝသိဋ္ဌကိလေသပစ္စဝေက္ခဏံ နတ္ထိ သဗ္ဗကိလေသာနံ ပဟီနတ္တာ, တသ္မာ တိဏ္ဏံ သေက္ခာနံ ပန္နရသ အရဟတော စတ္တာရီတိ ဧကူနဝီသတိ ပစ္စဝေက္ခဏဉာဏာနီတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
ဆဗ္ဗိသုဒ္ဓိကမေနာတိ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၆၆၂ အာဒယော) သီလစိတ္တဝိသုဒ္ဓီနံ ဝသေန မူလဘူတာနံ ဒွိန္နံ, ဒိဋ္ဌိဝိသုဒ္ဓိအာဒီနံ ဝသေန သရီရဘူတာနံ စတုန္နန္တိ ဧတာသံ ဆန္နံ ဝိသုဒ္ဓီနံ ကမေန။ စတုန္နံ သစ္စာနံ ဇာနနတာ, ပစ္စက္ခကရဏတော, ကိလေသမလေဟိ ဝိသုဒ္ဓတ္တာ စ ဉာဏဒဿနဝိသုဒ္ဓိ နာမ။
ဧတ္ထာတိ ဝိပဿနာကမ္မဋ္ဌာနေ။
ဝိသုဒ္ဓိဘေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၇၅။)ဝိမောက္ခဘေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၆၁။ တတ္ထ တသ္မိံ ဥဒ္ဒေသေ။ သင်္ခါရေသု ‘‘ယော အတ္တာဘိနိဝေသော ကမ္မဿ ကာရကော ဖလဿ စ ဝေဒကော ဧသော မေ အတ္တာ’’တိ ဧဝံ အဘိနိဝေသော ဒဠှဂ္ဂါဟော, တံ မုဉ္စန္တီ ‘‘အနတ္တာ’’တိ ပဝတ္တာ အနုပဿနာဝ အတ္တသုညတာကာရာနုပဿနတော သုညတာနုပဿနာ နာမ ဝိမောက္ခမုခံ ပဋိပက္ခတော ဝိမုတ္တိဝသေန ဝိမောက္ခသင်္ခါတဿ လောကုတ္တရံ မဂ္ဂဖလဿ ဒွါရံ ဟောတိ။
֍ * ၆၂။ သင်္ခါရေသု ‘‘အနိစ္စ’’န္တိ ပဝတ္တာ အနုပဿနာ အနိစ္စေ ‘‘နိစ္စ’’န္တိ (အ. နိ. ၄.၄၉; ပဋိ. မ. ၁.၂၃၆; ဝိဘ. ၉၃၉) ပဝတ္တံ သညာစိတ္တဒိဋ္ဌိဝိပလ္လာသသင်္ခါတံ ဝိပလ္လာသနိမိတ္တံ မုဉ္စန္တီ ပဇဟန္တီ ဝိပလ္လာသနိမိတ္တရဟိတာကာရာနုပဿနတော အနိမိတ္တာနုပဿနာ နာမ ဝိမောက္ခမုခံ ဟောတီတိ သမ္ဗန္ဓော။
֍ * ၆၃။ ‘‘ဒုက္ခ’’န္တိ ပဝတ္တာနုပဿနာ သင်္ခါရေသု ‘‘ဧတံ မမ, ဧတံ သုခ’’န္တျာဒိနာ နယေန ပဝတ္တံ ကာမဘဝတဏှာသင်္ခါတံ တဏှာပဏိဓိံ တဏှာပတ္ထနံ မုဉ္စန္တီ ဒုက္ခာကာရဒဿနေန ပရိစ္စဇန္တီ ပဏိဓိရဟိတာကာရာနုပဿနတော အပ္ပဏိဟိတာနုပဿနာ နာမ။
֍ * ၆၄။ တသ္မာတိ ယသ္မာ ဧတာသံ တိဿန္နံ ဧတာနိ တီဏိ နာမာနိ, တသ္မာ ယဒိ ဝုဋ္ဌာနဂါမိနိဝိပဿနာ အနတ္တတော ဝိပဿတိ။ မဂ္ဂေါ သုညတော နာမ ဝိမောက္ခော ဟောတိ အာဂမနဝသေန လဒ္ဓနာမတ္တာ။
֍ * ၆၆။ ဝိပဿနာဂမနဝသေနာတိ ဝိပဿနာသင်္ခါတာဂမနဝသေန။ အာဂစ္ဆတိ ဧတေန မဂ္ဂေါ, ဖလဉ္စာတိ ဝိပဿနာမဂ္ဂေါ ဣဓ အာဂမနံ နာမ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၇၆။)֍ * ၆၇။ ယထာဝုတ္တနယေနာတိ ပုဗ္ဗေ ဝုတ္တအနတ္တာနုပဿနာဒိဝသေန။ ယထာသကံ ဖလမုပ္ပဇ္ဇမာနမ္ပီတိ ယထာလဒ္ဓမဂ္ဂဿ ဖလဘူတံ အတ္တနော အတ္တနော ဖလံ ဥပ္ပဇ္ဇမာနမ္ပိ မဂ္ဂါဂမနဝသေန အလဘိတွာ ဝိပဿနာဂမနဝသေနေဝ တီဏိ နာမာနိ လဘတိ ဖလသမာပတ္တိကာလေ တဒါ မဂ္ဂပ္ပဝတ္တာဘာဝေန တဿ ဒွါရဘာဝါယောဂတော။ အာရမ္မဏဝသေနာတိ သဗ္ဗသင်္ခါရသုညတတ္တာ, သင်္ခါရနိမိတ္တရဟိတတ္တာ, တဏှာပဏိဓိရဟိတတ္တာ စ သုညတအနိမိတ္တအပ္ပဏိဟိတနာမဝန္တံ နိဗ္ဗာနံ အာရဗ္ဘ ပဝတ္တတ္တာ တဿ ဝသေန။ သရသဝသေနာတိ ရာဂါဒိသုညတတ္တာ, ရူပနိမိတ္တာဒိအာရမ္မဏရဟိတတ္တာ, ကိလေသပဏိဓိရဟိတတ္တာ အတ္တနော ဂုဏဝသေန။ သဗ္ဗတ္ထာတိ မဂ္ဂဝီထိယံ, ဖလသမာပတ္တိဝီထိယဉ္စ။ သဗ္ဗေသမ္ပီတိ မဂ္ဂဿ, ဖလဿပိ။
ဝိမောက္ခဘေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ပုဂ္ဂလဘေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၆၈။ သတ္တက္ခတ္တုံ သတ္တသု ဝါရေသု ကာမသုဂတိယံ ပဋိသန္ဓိဂ္ဂဟဏံ ပရမံ ဧတဿာတိ သတ္တက္ခတ္တုပရမော န ပန အဋ္ဌမာဒိကာမဘဝဂါမီတျဓိပ္ပာယော။ ယံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ ‘‘န တေ ဘဝံ အဋ္ဌမမာဒိယန္တီ’’တိ (ခု. ပါ. ၆.၉; သု. နိ. ၂၃၂; နေတ္တိ. ၁၁၅)။ ရူပါရူပသုဂတိဘဝံ ပန သတ္တဝါရတော ပရမ္ပိ ဂစ္ဆတီတိ အာစရိယာ။
֍ * ၆၉။ ရာဂဒေါသမောဟာနန္တိ မောဟဂ္ဂဟဏံ ရာဂဒေါသေကဋ္ဌမောဟံ သန္ဓာယာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
֍ * ၇၀။ ခီဏာ စတ္တာရော အာသဝါ ဧတဿာတိ ခီဏာသဝေါ။ ဒက္ခိဏာရဟေသု အဂ္ဂတ္တာ အဂ္ဂဒက္ခိဏေယျော။
ပုဂ္ဂလဘေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
သမာပတ္တိဘေဒဝဏ္ဏနာ
֍ * ၇၂။ သဗ္ဗေသမ္ပီတိ စတုန္နမ္ပိ အရိယပုဂ္ဂလာနံ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၇၇။)֍ * ၇၃။ စိတ္တစေတသိကာနံ အပ္ပဝတ္တိသင်္ခါတဿ နိရောဓဿ သမာပတ္တိ နိရောဓသမာပတ္တိ, ဒိဋ္ဌေဝ ဓမ္မေ စိတ္တနိရောဓံ ပတွာ ဝိဟရဏံ။ အနာဂါမီနဉ္စာတိ ကာမရူပဘဝဋ္ဌာနံ အဋ္ဌသမာပတ္တိလာဘီနမေဝ အနာဂါမီနံ, တထာ ခီဏာသဝါနဉ္စ။ တတ္ထာတိ နိရောဓသမာပတ္တိယံ။ ယာဝ အာကိဉ္စညာယတနံ ဂန္တွာတိ ဧဝံ သမထဝိပဿနာနံ ယုဂနဒ္ဓဘာဝါပါဒနဝသေန ယာဝ အာကိဉ္စညာယတနံ, တာဝ ဂန္တွာ။ အဓိဋ္ဌေယျာဒိကန္တိ ကာယပဋိဗဒ္ဓံ ဌပေတွာ ဝိသုံ ဝိသုံ ဌပိတစီဝရာဒိပရိက္ခာရဂေဟာဒီနံ အဂ္ဂိအာဒိနာ အဝိနာသနာဓိဋ္ဌာနံ, သံဃပဋိမာနနသတ္ထုပက္ကောသနာနံ ပုရေတရံ ဝုဋ္ဌာနံ, သတ္တာဟဗ္ဘန္တရေ အာယုသင်္ခါရပ္ပဝတ္တိဩလောကနန္တိ စတုဗ္ဗိဓံ အဓိဋ္ဌာနာဒိကံ ပုဗ္ဗကိစ္စံ ကတွာ။
သမာပတ္တိဘေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ဝိပဿနာကမ္မဋ္ဌာနဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
ဥယျောဇနဝဏ္ဏနာ
֍ * ၇၅။ ပဋိပတ္တိရသဿာဒန္တိ ဈာနသုခဖလသုခါဒိဘေဒံ သမထဝိပဿနာပဋိပတ္တိရသဿာဒံ။
ဣတိ အဘိဓမ္မတ္ထဝိဘာဝိနိယာ နာမ အဘိဓမ္မတ္ထသင်္ဂဟဝဏ္ဏနာယ
ကမ္မဋ္ဌာနပရိစ္ဆေဒဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
နိဂမနဝဏ္ဏနာ
(က) စာရိတ္တေန ကုလာစာရေန သောဘိတေ ဝိသာလကုလေ ဥဒယော နိဗ္ဗတ္တိ ယဿ, တေန, ကမ္မာဒိဝိသယာယ သဒ္ဓါယ အဘိဝုဒ္ဓါ ပရိသုဒ္ဓါ စ ဒါနသီလာဒိဂုဏာနံ ဥဒယော ယဿ, တေန, နမ္ပဝှယေန နမ္ပနာမကေန, ပရာနုကမ္ပံ သာသနေ သုခေါတရဏပရိပါစနလက္ခဏံ ပရာနုဂ္ဂဟံ, ပဏိဓာယ ပတ္ထေတွာ ယံ ပကရဏံ ပတ္ထိတံ အဘိယာစိတံ, တံ ဧတ္တာဝတာ ပရိနိဋ္ဌိတန္တိ ယောဇနာ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၇၈။)(ခ) တေန ပကရဏပ္ပသုတေန ဝိပုလေန ပုညေန ပညာဝဒါတေန အရိယမဂ္ဂပညာပရိသုဒ္ဓေန သီလာဒိဂုဏေန သောဘိတာ။ တတောယေဝ လဇ္ဇိနော ဘိက္ခူ, ဓညာနံ အဓိဝါသဘူတံ, ဥဒိတောဒိတံ အစ္စန္တပ္ပသိဒ္ဓံ, မူလသောမံ နာမ ဝိဟာရံ, ပုညဝိဘဝဿ ဥဒယသင်္ခါတာယ မင်္ဂလတ္ထာယ အာယုကန္တံ မညန္တု, တတ္ထ နိဝါသိနော ဘိက္ခူ ဤဒိသာ ဟောန္တူတျဓိပ္ပာယော။
နိဂမနဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
နိဋ္ဌိတာ စာယံ အဘိဓမ္မတ္ထဝိဘာဝိနီ နာမ။
အဘိဓမ္မတ္ထသင်္ဂဟဋီကာ။
နိဂမနကထာ
၁။ ရမ္မေ ပုလတ္ထိနဂရေ နဂရာဓိရာဇေ၊
ရညာ ပရက္ကမဘုဇေန မဟာဘုဇေန။
ယော ရမ္မဟမ္မိယဝရူပဝနာဘိရာမေ။
၂။ သမ္ပန္နသီလဒမသံယမတောသိတေဟိ၊
သမ္မာနိတော ဝသိဂဏေဟိ ဂုဏာကရေဟိ။
ပတ္တော မုနိန္ဒဝစနာဒိသု နေကဂန္ထ-
ဇာတေသု စာစရိယတံ မဟိတံ ဝိဒူဟိ။
၃။ ဉာဏာနုဘာဝမိဟ ယဿ စ သူစယန္တီ၊
သံဝဏ္ဏနာ စ ဝိနယဋ္ဌကထာဒိကာနံ။
သာရတ္ထဒီပနိမုခါ မဓုရတ္ထသာရ-
သန္ဒီပနေန သုဇနံ ပရိတောသယန္တီ။
(ဝိဘာဝိနီ၊၂၇၉။)၄။ တဿာနုကမ္ပမဝလမ္ဗိယ သာရိပုတ္တ-
တ္ထေရဿ ထာမဂတသာရဂုဏာကရဿ။
ယော နေကဂန္ထဝိသယံ ပဋုတံ အလတ္ထံ၊
တဿေသ ဉာဏဝိဘဝေါ ဝိဘဝေကဟေတု။
၅။ သောဟမေတဿ သံသုဒ္ဓ-ဝါယာမဿာနုဘာဝတော။
အဒ္ဓါသာသနဒါယာဒေါ၊ ဟေဿံ မေတ္တေယျသတ္ထုနော။
၆။ ဇောတယန္တံ တဒါ တဿ၊ သာသနံ သုဒ္ဓမာနသံ။
ပဿေယျံ သက္ကရေယျဉ္စ၊ ဂရုံ မေ သာရိသမ္ဘဝံ။
၇။ ဒိနေဟိ စတုဝီသေဟိ၊ ဋီကာယံ နိဋ္ဌိတာ ယထာ။
တထာ ကလျာဏသင်္ကပ္ပာ၊ သီဃံ သိဇ္ဈန္တု ပါဏိနန္တိ။
ဣတိ ဘဒန္တသာရိပုတ္တမဟာထေရဿ သိဿေန ရစိတာ
အဘိဓမ္မတ္ထဝိဘာဝိနီ နာမ
အဘိဓမ္မတ္ထသင်္ဂဟဋီကာ နိဋ္ဌိတာ။